Johann Friedrich Herbart
J.F Herbart urodził się 4 maja 1776 roku w Oldenburgu w północnych Niemczech, a zmarł 11 sierpnia 1841 roku w uniwersyteckim mieście Getyndze.
W latach 1794-1797 był uczniem filozofa Johanna Gottlieba Fichtego(1762-1814) na uniwersytecie w Jenie. Młody Herbart odciął się jednak „od naukowej teorii” i praktycznej filozofii swojego nauczyciela. Wykorzystał natomiast wewnętrzne sprzeczności idealistycznej filozofii Fichtego jak owocny punkt wyjścia dla rozwoju własnej filozofii realistycznej.
Herbart rozpoczął swoja karierę zawodową w kantonie berneńskim , w Szwajcarii w latach 1797-1800 a kontynuował w Bremie (1800-1802), Getyndze(1802-1809), Królewcu (1809-1833) i wreszcie ponownie w Getyndze (1833-1841). W Szwajcarii pracował jako guwerner , w Bremie jako niezależny prywatny nauczyciel, a w Getyndze i Królewcu jako profesor filozofii i pedagogiki. W początkach 1809 roku zaproponowano mu przejęcie Katedry Filozofii na Uniwersytecie w Królewcu od bezpośredniego następcy Immanuela Kanta. Władze w Królewcu poszukiwały filozofa o wysokiej randze naukowej, który znałby się również na pedagogice. Nominację Herbarta zaakceptował król Prus Fryderyk Wilhelm III.
W latach 1802-1809 Herbart był już znany dzięki swoim publikacją nie tylko jako filozof ale jako specjalista edukacyjny. Jego praca Pestalozzis Idee eines ABC der Anschauund (Pestalozziego ABC poglądowości) została opublikowana w 1802 roku. Po niej ukazały się kolejne publikacje a mianowicie Über die ästhetische Darstellung der Welt als das Hauptgeschäft ( O estetycznym obrazie świata jako głównejsprawie wychowania, 1804 ) oraz Allgemeine Pädagogik aus dem Zweck der Erziehung abgeleitet (pedagogika ogólna wywiedziona z celu wychowania, 1806). Idea wychowującego nauczania zajmuje centralne miejsce w teorii wychowania Herbarta , której podstawę stanowi doświadczenie i filozoficzna refleksja. Dziełami filozoficznymi są Hauptpunkte der Metaphisik (Główne zagadnienia metafizyki1806r. ) ; Allgemeine Praktische Philosophie ( Ogólna filozofia praktyczna 1808r. ) ; Psychologie als Wissenschaft neugegrundet auf Erfahrung, Metaphisik und Mathematik ( Psychologia jako nauka na nowo ugruntowana na doświadczeniu metafizyce i matematyce 1824/1825r. ) ; Allgemeine Metaphysik nebst den Anfangen der Philosophischen Naturlehre ( Ogólna metafizyka z początkami filozoficznej teorii przyrody 1828/1829r. )1
Na filozofię Herbarta składały się tedy: metafizyka realistyczna , pluralistyczna i detrministyczna ; psychologia mechanistyczna , intelektualistyczna , posługująca się pojęciem apercepcji; estetyka pojęta formalistycznie, a tak szeroko, że obejmowała także etykę; i wreszcie, intelektualistyczna pedagogika. Filozofia Herbarta była dla Europy środkowej poglądem rzeczowo i czasowo pośrednim między metafizyką początku stulecia a krytycyzmem i pozytywizmem. Gdy te wystąpiły w ostatniej tercji wieku wówczas idealiści nie odgrywali już znaczącej roli natomiast odgrywali ja uczniowie Herbarta.2
Herbart odróżnia wychowanie( łac. educatio) od nauczania (łac. instructio).Wychowanie znaczy tyle co kierowanie rozwojem charakteru z myślą o doskonaleniu człowieka. Nauczanie z kolei przedstawia świat, zapewnia aktualną wiedzę, rozwija posiadane zdolności i wyposaża w pożyteczne umiejętności. Zreformowana przez Herbarta pedagogika zrewolucjonizowała wzajemny stosunek między wychowaniem a nauczaniem. Powstał zatem nowy paradygmat pedagogicznego myślenia i wychowawczego działania.
Herbart w swojej teorii pedagogicznej podjął próbę „podporządkowania” pojęcia „nauczanie” - pojęciu „wychowanie”. Nie sadził przy tym aby kary czy zawstydzanie uczniów były skutecznymi narzędziami wychowania. Przeciwnie, odpowiednie nauczanie stanowi jedyny i zarazem pewny oraz skuteczny środek wychowawczy, Według Herbarta , nauczanie jest „centralną czynnością edukacyjną”. Własne przemyślenia , osobiste doświadczenie i eksperymenty utwierdziły Herbarta w przekonaniu o zdumiewającej efektywności wychowującego nauczania : jednostka zdobywająca dzięki nauczaniu „wszechstronne zainteresowania” staje się „zdolna” do robienia z wewnętrzną łatwością wszystkiego co „zamierza robić” po „dojrzałym namyśle”. Zawsze zachowuje przy tym w pamięci swój estetyczny ideał, zmierza do osiągnięcia tego ideału, uczy się znajdować przyjemności w kontynuowaniu nauki oraz polegać na „sile własnego charakteru”
Herbart wyróżniał i opisał dwie zbiegające się drogi edukacyjnej refleksji. Pierwszą, którą stanowi droga analityczno-edukacyjnego myślenia - wywodzi z własnego doświadczenia i eksperymentowania. Prowadzi ona najpierw do pedagogiki empirycznej a kończy się na filozoficznej teorii edukacji.
__________
1 „Myśliciele o wychowaniu” red. Cz. Kupisiewicz, str. 89-91
2 „Historia filozofii” W. Tatarkiewicz Tom III str. 44
Kroczenie tą droga pozwala laikowi „wyjaśnić” pojęcia dominujące w polu jego doświadczeń oraz w miarę postępującego zagłębiania ich „precyzowanie” w toku filozoficznej refleksji. Opisywana droga edukacyjnego myślenia sprawia, że filozofia staje się - choćby tylko częściowo - zależna od pedagogiki.
Druga droga, droga spekulatywnego i syntetyzującego myślenia, rozpoczyna się i wywodzi z zasad już istniejącego systemu filozoficznego, tworząc z nich teoretyczną i praktyczną doktrynę edukacyjną. W ten sposób pedagogika staje się z kolei zależna od filozofii, a w szczególności od psychologii i etyki.
W swoich pedagogicznych publikacjach młody Herbart opowiadał się, z małymi wyjątkami, za analityczno-edukacyjną drogę myślenia. Jednakże z chwilą, kiedy w środkowych latach swojego życia sformułował już główne tezy własnego systemu filozoficznego, uznał priorytet spekulatywnej i syntetyzującej drogi rozumowania. Wtedy nie był już jednak w stanie zaprezentować pełnego i ostatecznego obrazu swojej filozofii edukacyjnej.
W obu drogach pedagogicznej refleksji przedmiotem dyskusji są zarówno ,,cele”, jak i ,,środki” wychowania. Analiza celów związana jest z etyką, podczas gdy charakterystyka środków ma nachylenie psychologiczne. W ,,Pedagogice ogólnej”, swoim głównym dziele pedagogicznym opublikowanym w 1806 roku, Herbart opisał tę dwoistość treści, występująca w obu scharakteryzowanych wyżej podejściach.
Herbarta pełny system wychowania składał się więc z dwóch sekcji, powiązanych odpowiednio z etyką i psychologią. Obie sekcje można badać w sposób analityczny (wychodząc od praktyki dydaktycznej) i syntetyczny (opierając się na filozoficznych zasadach). Sposoby te są dopełniającymi się drogami myślenia zmierzającymi w tym samym kierunku.
Również teoria wychowująca nauczania obejmuje dwie oddzielne sekcje i może być prezentowana na dwa różne sposoby. Cele wychowującego nauczania jest analizowane są w sekcji podporządkowanej etyce. Czołowym tekstem tej sekcji jest Pedagogika ogólna wywiedziona z celu wychowania (1806).
Środki nauczania, a w szczególności posługiwanie się nauczaniem jako jednym z tych środków, są przedmiotem opisu w sekcji psychologicznej. Fundamentalnymi tekstami są tutaj wczesne publikacje Herbarta, jak O estetycznym obrazie świata jako głównej sprawie wychowania i Listy o zastosowaniu psychologii do pedagogiki, obie z 1832 roku (opublikowanie pośmiertnie).
Etyka pozwala sprecyzować niejasne początkowo cele wychowania w świetle moralnych idei. Cnota, ,,siła moralnego charakteru”, jest według Herbarta, najwyższym celem wychowania. Psychologia natomiast pozwala odpowiedzieć na pytanie, jak wychowanie staje się możliwe, mając - paradoksalnie - do czynienia z zadaniem generowania autonomicznego działania ucznia poprzez poddawanie go wpływom determinowanym z ,,zewnątrz”. Herbarta odpowiedź na pytanie dotyczące powodów, dla których wychowanie jest możliwe, można sformułować następująco: wychowanie jest możliwe wyłącznie jako ćwiczenie umysłu, który ze swej natury jest podatny na tego rodzaju ćwiczenie, tzn. na podstawie adekwatnego nauczania.
Nauczanie zmierza w pierwszej kolejności do zapewnienia odpowiedniego ,,rozumienia świata i ludzi”. To ,,rozumienie świata” uzyskamy poprzez nauczanie, nie służy ono jednak wyłącznie przekazywaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności, lecz zmierza najpierw i przede wszystkim do rozwinięcia ,,moralnego wglądu” i ,,umocnienia charakteru”. Nauczanie musi wpływać na proces kształtowania i rozwoju charakteru. Herbart wyróżnia cztery etapy edukacji moralnej, które prowadzą od rozumienia świata do etycznego działania: ,,Idee rozwijają się i przekształcają w emocje, te zaś z kolei rozwijają się i przekształcają zasady i sposoby postępowania”
W późniejszym wydaniu swojej Pedagogiki ogólnej Herbart pisze o czterech etapach edukacji moralnej jakimi są ,,sądy moralne, etyczne ciepło, moralne decyzje i dyscyplina moralna”
W myśl teorii psychologicznej, nauczanie uważane jest za jedyny skuteczny środek trwałego wzmacniania charakteru. Wychowujące nauczanie może jednak okazać się skuteczne tylko wtedy, kiedy jego metody nie naruszają indywidualności ucznia. Wynika stad, że najsilniejszy nacisk należy kłaść na metody nauczania. Bogactwo zatem wiedzy, zdolności i umiejętności powinno być przekazywane uczniom w taki sposób, aby uzyskane dzięki temu kwalifikacje stanowiły podstawę i narzędzie cnoty.
Herbart rozwiązał problem metod nauczania na podstawie swojej psychologicznej teorii ,,zainteresowań”. Podobnie jak pragnienie, zainteresowania rozumie on jako formę umysłowej aktywności, chociaż nie jest ono tak intensywne jak pragnienie. Zainteresowanie pozawala nawiązać pierwszy kontakt między podmiotem i przedmiotem, determinując dzięki temu ,,punkt widzenia” czy horyzont poszczególnych jednostek na wszelkie aspekty rzeczywistości, którą poznają lub usiłują poznać. Zainteresowanie nie koncentruje się na jakimś szczególnym przedmiocie.
Idealną strukturę zainteresowania określa Herbart jako wszechstronność zainteresowanie kształtuje się, kiedy jednostka ,,zgłębia” wiele różnych przedmiotów oraz zestawia cechy jakie te zgłębienia pozostawiły w jej pamięci, aby mogła dokonać ich globalnego odtworzenia. Zainteresowanie, które nie prowadzi do rozwinięcia jakiegoś szczególnego aspektu, pozostaje niesprecyzowane zainteresowanie, w wyniku którego rozwinięte zostają jedynie izolowane aspekty, jest jednostronne. Z drugiej strony, wszechstronne jest to zainteresowanie, które łączy różne cechy w harmonijną i ujednoliconą całość.
Zainteresowania różnych osób muszą być tak kształtowane, aby każda z nich była zdolna do recepcji wszelkich sposób aktywności charakteryzującej człowieka jakoś istotę duchową.
Herbartowska koncepcja wszechstronności zainteresowań wiąże się z rozpowszechnioną w jego epoce koncepcję humanizmu. Kształtowanie wszechstronnych zainteresowań jest więc kształtowaniem humanizmu.
Nauczanie wychowujące obejmuje ,,poezję i matematykę”. Zadaniem nauczania literatury jest wywołanie i wzmaganie żywego zainteresowania uczuciami bliźnich. Najpierw misję nauczania jest ukazanie dzieciom w sposób możliwie najprostszy, na podstawie poezji stosunków międzyludzkich. Wykorzystując należyte zainteresowanie dzieci językami klastycznymi, Herbart rozpoczynał kształcenie estetyczno-literackie od lektury Odysei Homera. Wprowadzenie do nauki języków starożytnych służyło do przedstawienia stosunków międzyludzkich, a dopiero później do nauczania języka.
Również wprowadzenie do matematyki było ukierunkowane. Matematyki powinno więc się uczyć nie tylko ze względu na jej przydatność praktyczną czy rolę, jaką odgrywa w technice, ale przede wszystkim dlatego, że jest środkiem służącym ćwiczeniu uwagi. Uwagi nie należałoby przy tym rozwijać przez kontakty z przedmiotami sztuki lub literatury.
Opracowane przez Herbarta metody były w pierwszej kolejności przeznaczone dla gimnazjum, aczkolwiek miał on także na uwadze organizację całego systemu szkolnego. Herbart był wytrwałym rzecznikiem pionowej struktury systemu edukacji, opartego na trzech kolumnach: gimnazjum, niższej szkole średniej nazywanej szkołą główną, oraz szkole elementarnej, tzw. małej szkole.
Te trzy kolumny, traktowane łącznie, tworzą jednolity system a ich spoiwem jest nauczanie wychowujące obecne w każdej z nich. Cnota, stanowiąc główny cel wychowania, gwarantuje jednolity charakter systemu szkolnego.
Trzy wymienione wyżej rodzaje szkół różnią się jednak w istotny sposób ze względu na stawianie uczniom wymagania. O ile bowiem szkoła elementarna ogranicza się do nauczania treści podstawowych, o tyle niższa szkoła średnia reprezentuje wysoki poziom nauczania matematyki i przedmiotów przyrodniczych.
Nauczanie literatury w Herbarta systemie niższych szkół średnich różniło się od tego, które było realizowane w gimnazjum, gdyż nie nauczano w nich języków klasycznych. Herbart sądził bowiem, że nauczanie wychowujące, którego punktem wyjścia są języki klasyczne, zatacza koło zalecane szczególnie dla najlepszych uczniów. Program gimnazjum nie sprowadza się po prostu do wychowania; ma on również przyczynić się do zdobycia przez uczniów znakomitego wykształcenia filozoficznego. Elitarny charakter herbartowskiej koncepcji gimnazjum nie podlega zatem dyskusji. Z drugiej jednak strony przywiązywał on duże znaczenie dla elastycznej drożności między różnymi rodzajami szkół, zatem uważanie go za teoretyka klasowego systemu szkolnego byłoby błędem.3
__________
3 „Myśliciele o ...” str.92-100
Herbart swą pedagogikę opierał na etyce i psychologii. Etyka wg. niego ukazuje cel wychowania , którym ma być silny charakter , psychologia zaś wyznacza drogi prowadzące do osiągnięcia tego celu.
Etykę uważa Herbart za naukę o pięknie moralnym i zaliczał do estetyki. W tej etyce wyróżniał 5 idei które stanowiły ideał osobowości i cel życia :
Idea wewnętrznej wolności - nakazywała postępowanie zgodne ze swoim przekonaniem
Idea doskonałości - nakazywała staranie o podnoszenie kultury ciała i duszy oraz uświadamianie sobie ich wartości
Idea życzliwości (dobra) - nakazywała okazywanie dobroci innym osobom
Idea prawa - wymagała podporządkowania się normom prawa i zaniechania sporów
Idea sprawiedliwości - domagała się zadość uczynienie z wyrządzone krzywdy albo nagrody za okazane dobrodziejstwa
Wg Herbarta całe życie psychiczne człowieka powstaje z wyobrażeń. Z zetknięcia się różnych wyobrażeń powstają uczucia pożądania i wola człowieka. Do kształcenia uczuć i woli należy iść poprzez nauczanie. Nie każda wiedza jest zdolna do wytworzenia woli. Wolę wytwarza tylko ta wiedza, która usposabia umysł wychowanka do dalszego dążenia, czyli która budzi zainteresowanie. Najbliższym celem wychowania jest budzenie wielostronności zainteresowań. Warunkiem kształcenia wielostronności zainteresowań jest stosowanie psychologicznych praw z których wynika potrzeba jasności, kojarzenia, systematyczności i metodyczności. Warunki te mają charakter formalny, tj. niezależny od przedmiotu nauczania i indywidualności wychowanka. Stanowią one jednocześnie tzw. formalne stopnie lekcji:
jasność - rozbicie materiału na elementy i skupienie na nich uwagi uczniów
kojarzenie - ogarnianie większej ilości szczegółów
systematyzacja - dochodzenie do uogólnień, umiejscowienie nowych faktów w dotychczasowym systemie wiedzy, ujęcie w całość
metodyczność - zastosowanie, wykonywanie zadań, przywołanie
Na umysł dziecka należy działać środkami dodatnimi, należy wyposażyć go w dobre, piękne i szlachetne oraz podniosłe wyobrażenia.4
__________
4 „Historia wychowania „ Możdżeń str.19-20
Pisma J.F. Herbarta nie cieszyły się uznaniem za jego życia. Przyczyną tego była niezrozumiała terminologia i zawiłe wywody.
Do austriackich szkół pedagogikę Herbarta wprowadzili H.Bonitz (1814-1888,Wiedeń) i F.Exner(1802-1853,Praga) oraz O.Willman (1839-1920,Praga)
Na Zachodzie herbartyzm przeniknął do Szwajcarii i USA. We Francji spotkał się jednak ze sceptycyzmem. W Polsce do zwolenników Herbata należeli B.Mańkowski, F.Majchrowicz i A.Danysz.
Po za krajem używające języka niemieckiego wpływy Herbarta na ogół nie wyszły. Po roku 1870 zaś zaczęły opadać i w ich. Najdłużej trzymały się w pedagogice, opanowawszy seminaria nauczycielskie Rzeszy i Austrii ale i tam musiały ustąpić przed nieintelektualistycznym duchem nowszych czasów, bliższych Rousseau i Pestalozziemu niż Herbartowi.5
__________
5 „Historia ... „ str.45