Arcydzieła Literatury europejskiej
Prowadząca: dr Magdalena Patro (czwartki 9.30 - 11, w pok. 122, 134)
Forma zaliczenia: Zaliczenie (zagadnienia w egzaminie z lit. Staropolskiej)
Literatura europejska - sięga od starożytności do XVI wieku.
Zagadnienia i tematy:
Antyk w dziejach i kulturze europy
Świat antyczny = filologia klasyczna.
Europa u schyłku XIV wieku odkrywa sztukę antyku: m.in. retorykę, malarstwo, rzeźbę, architekturę.
W epoce Stanisława Augusta Poniatowskiego fascynowano się myślą filozoficzną z antyku.
Antyk od XIX w. zaczyna być traktowany jako rodzic wszystkich dziedzin idei europejskich.
Kultura antyku jest elementem kultury narodowej.
Wzory postaci z literatury antycznej możemy znaleźć w wielu dziełach literatury nowożytnej.
„Pierwszą powinnością historyka jest, żeby nie śmiał nic fałszywego powiedzieć, a śmiał prawdę powiedzieć”.
Antyczny epos - kwestia homerycka. Koncepcja świata w eposie.
Liryka grecka - poezja meliczna, twórcy
Liryka rzymska
Narodziny dramatu i teatru. Budowa tragedii. Arystoteles
-
Etos rycerski i świat rycerski
Dante i jego epoka - Boska komedia, Biesiada, Życie nowe
Patrarka - humanizm i kultura, Zbiór pieśni i tryumfu
Bocaccio - Opowieści i ballady młodzieńcze - Dekameron
Szekspir - dramaturg elżbietański, Hamlet.
Arcydzieła francuskiego średniowiecza (wstęp i przypisy Z. Czerny) - Pieśń o Rolandzie, Dzieje Tristana i Izoldy
Ariosto Ludoviko - Orland szalony
Arystofanes (3 komedie ze wstępem Łanowskiego - jeden do wyboru)
Biblia:
Księga Genesis
Księga Hioba,
Pieśń nad Pieśniami
Księga Koheleta
Lamentacje
Apokalipsa św. Jana
Eurypides - Elektra
Homer - Odyseja
Horacy - Dwie ody, Dwie satyry, Epod 2, 1 dowolny list)
Mitologia - Z. Kubiak
Petrarca - Wybór pism
Rabelais Franciszek - Gargantua i Pantagruel
Szekspir - Hamlet
Wergiliusz - Eneida
Sofokles - Antygona.
3 LEKTURY DO WYBORU DODATKOWO!
Moralność potendocka wiąże się z postacią Potendota. Kwetsia bezstronności będzie miała swoje korzenie w antyku.
Starożytność przez długi czas nie znała pisma. Istniała konieczność przechowywania informacji. Epika zrodziła się z konieczności przekazywania informacji, natomiast liryka z chęci przekazywania uczuć.
Kultura antyczna największe swe odbicie znajduje w odrodzeniu, ale także w innych, późniejszych epokach.
OKRES ARCHAICZNY w literaturze greckiej trwa od 900 do 500 r.p.n.e. Poezja epicka i poezja liryczna.
Sylwetka twórcy jest ukryta za dziełem. Literatura ta wywarła ogromny wpływ na późniejszą literaturę. Pierwszym znanym poetą europejskim był Homer, natomiast dla Greków był to Orfeusz.
HOMER - stworzył m.in. „Iliadę”, „Odyseję”. Był niewidomy. Najdawniejszy znany z imienia. Grecy łączyli jego postać z bóstwem - jego matką miała być Kreteis (nimfa), a ojcem Meles (bóg rzeki). Nazywano go przez to Melesigenes. Posiadał swoje świątynie w Chios i Ios. Były mu poświęcone posągi w Delfach i Olimpie.
Hymny Homeryckie świadczą o tym, że Homer był niewidomy (nazwał siebie ślepcem z Chios).
Najstarsza nazwa poety greckiego to Aoidos. Śpiewak znał przydomki, historie i środki z pamięci. Nie odtwarzał dzieł fonograficznie.
W VI w.p.n.e. Pizystrat w 3 roku olimpiady urządzał turnieje na których wygłaszano teksty Homera.
Odkrywanie antyku zaczęło się dopiero w XVIII w. na podstawie miejsc Homerowych (Troja, Mykeny).
Wiek XIX - udało się odczytać pismo linearne B. Uznano, że tym pismem zostały zapisane teksty greckie. Pojawiają się spisy magazynowe, inwentarzowe oraz mnóstwo imion. Świadczy to o tym, że jeszcze przed Homerem istniała wysoko rozwinięta społeczność. Homerowi śmierć przepowiedziała wyrocznia delficka.
„Iliada” i „Odyseja” dają wyraz niezwykłego kunsztu jako całość oraz kunsztu w artyzmie szczegółu.
„Iliada” dotyczy gniewu Achillesa i jego konsekwencji. Między Achillesem a Agamemnonem wywiązuje się konflikt o kochankę Bryzeidę. Achilles opuszcza pole walki.
--
„Odyseja” jest czymś w rodzaju baśni na temat morskiej podróży. Odys pragnie wrócić do swej rodzinnej Itaki. W Odysei swoje odbicie znajdują postacie z Iliady. Powrót Odysa trwał 10 lat. Utrudniony był przez Bogów (m.in. Posejdona, którego syna Cyklopa oślepił Odys). Odys bawił u nimfy Kallipso. Tam przybywa Hermes, który prosi o uwolnienie Odysa. Kiedy udaje mu się wyrwać, trafia na wyspę Feaków. Odys zostaje zaproszony na ucztę u księżniczki Narzykae. Penelopa była wspierana przez Atenę w „odstraszaniu” kawalerów. Atena obmyśliła, że weźmie za męża tego, kto naciągnie łuk Odysa i strzałem z niego spełni warunek przebicia przez kilka warstw celu. Przybywa Odys i przechodzi tę próbę pozytywnie, następnie morduje wszystkich zalotników.
Kwestia Homerycka:
- teksty zostały zapisane heksametrem, czyli inaczej sześciomianem. Składały się na niego daktyle (głoska długa i dwie krótkie) oraz spondeje (dwie długie, pierwsza akcentowana)
- w obu utworach pojawiają się dwa światy - ziemski (ludzki) i oski. Świat boski determinuje świat ludzki.
- dwa teksty cechuje rozlewność i obszerność.
- spowalnianie akcji w momentach dramatycznych (retardacja)
- malowniczość i plastyczność (epitety, porównania Homeryckie)
- obrazy czerpie Homer z czasów pokoju
- dramatyzm powieści (np. Hektor przed walką z Achillesem)
Różnice pomiędzy „Iliadą” a „Odyseją”
- Iliada - dwa ludy - Grecy i lud orientalny
- Odyseja - tylko Grecy
- Iliada - bogowie są okrutni, bardziej niż ludzie. Pałają gniewem i okrucieństwem
- Odyseja - ład.
- Iliada - Achilles - chęć zemsty, odwaga
- Odyseja - Odys - spryt życiowy, pragmatyzm.
- Iliada - postacie kobiece epizodyczne, nieliczne, bierne
- Odyseja - wspaniałe postacie kobiece, aktywne, liczne.
Wszystkie te kwestie budzą zapytanie, czy oba te utwory są dziełem tego samego autora - pytanie pojawiło się już w II w. p. n.e.
Konkretny spór o kwestie Homerycką wybuchł dopiero w wieku XVIII. Badacze G.Vico i F.Wolf stwierdzili, że tak ogromne utwory nie mogły być napisane przez jedną osobę w czasach gdy nie znano pisma. Tekstów tych utworów nie można było recytować w całości, w jednym odcinku czasowym.
Pojawiła się w XVIII w. koncepcja PLURALISTYCZNA.
Koncepcja Unitarystyczna - nazwisko autora jest niepewne, ale dzieła te zostały stworzone przez twórcę starożytnego na podstawie klasycznej tradycji ustnej, ale mają już formę zapisaną.
Sienkiewicz był miłośnikiem Iliady.
--
Liryka okresu archaicznego. Ogólna charakterystyka twórczości lirycznej.
Liryka w starożytności zwana była meliką. Utwory wykonywane były przy akompaniamencie instrumentów. Do liryki należały te, które wykonywano przy lirze. Utwór nie powstawał jako dzieło w formie zapisanej, ale musiał mieć muzykę.
Elegie nie były śpiewane lecz recytowane przy melodii.
Głównym instrumentem podczas recytacji była lira - forminga (bardziej okrągła), kitara (podłużna).
Aulos (rodzaj klarnetu).
Grecja stworzyła pieśń ludową:
- Rodos - pieśń o jaskółce
- Modlitwa garncarzy
- Pieśni pasterzy i żeńców
- Formy weselne
- Formy żałobne
- Pajany - pieśni pochwalne na cześć Apolla
Wyżej wymienione utwory nie należą do literatury, tylko Folkloru.
Grecy twierdzili, że muzyka kształtowała ludzki charakter.
Klasyfikacja Jambografów i Elegików:
- Archiloch - miejsce tuż po Homerze. Autor Jambów - wierszy żartu i ataku. Poświęcił swe utwory miłości do arystokratki Neobule. Po raz pierwszy w jego literaturze pojawia się pojęcie tyrana.
- Semonides - wiek VII p.n.e. Jest autorem utworu, który wywodzi typy kobiecych charakterów. W jego twórczości pojawia się aż 9 negatywnych typów (tylko jeden pozytywny). W ogóle literatury greckiej istniała niechęć do kobiety (nizogynizm).
- Hyponaks - mimo iż wywodził się z arystokracji, wybrał życie wśród żebraków. Jako pierwszy wprowadza do literatury tzw. obsceny.
- Tyrteusz - autor pieśni bojowych, strofa w elegii jest najstarszą. Dystych elegijny, większości badaczy sądzi, iż pochodził z Miletu. Poezja Tyrteusza jest zgodna z ideałami wojsk Sparty: gotowość do obrony ojczyzny, do poniesienia ofiary z samego siebie.
- Solon - moralista, polityk, mędrzec. Tworzył elegie polityczne, w których wygłasza opinie nt. demokracji. Znosi on niewolę za długi oraz oddłużanie. Ceni uczciwość, sprawiedliwość, dobro i umiar. Uważał, że nauce należy się poświęcić do końca.
Liryka eolska
- Alkajos - komentator ówczesnego życia politycznego. Strofa alcejska (11,11, 9, 10), motyw statku na morzu. Uważał, że wino jest największą przyjemnością człowieka.
- Safona - skupiała wokół siebie młode dziewczyny, które służyły Afrodycie. Dawała rady do małżeństwa. Istniała legenda, że z miłości do młodzieńca Faona skoczyła z Białej Skały Miłości. Pochodziła z wyspy Lesbos. Safonie zawdzięczamy epitalamia (pieśni weselne) i Strofę Saficką (11, 11, 11, 5).
- Anakreont - piewca wina i miłości. Twórca anakreontyków.
Pieśń chóralna - stanowiła oprawę różnego rodzaju uroczystości. Uroczystościom o charakterze państwowym bądź wydarzeniom, które wiązały się z religią. Była przeznaczona do wykonania zbiorowego, którego tło stanowiły przedstawienia teatralne.
Alkman - pozostawił partemia (śpiewy chóralne przeznaczone dla młodych dziewczyn). Treści ich były związane z wychwalaniem herosów, nasycone wieloma maksymami, sentencjami. Palinodia - odwołanie.
Symonides - poza liryką chóralną tworzył epigramaty. Jest to gatunek wyrastający z napisów żałobnych. Napis na płycie grobu Leonidasa jest właśnie jego autorstwa. Jest to twórca, który zarabiał na liryce, uprawiał lirykę żałobną (treny, żale). Poezja to mówiące malarstwo, malarstwo to milcząca poezja. Autor sentencji „Nic co ludzkie nie jest wolne od trosk”.
Pindar - tworzył pieśni o zwycięstwie - epiniki oraz pieśni pochwalne (tzw. encomia). Twórca partem ii, tworzył także tartemia, dytyramby, peany. Ody w literaturze greckiej. Uważał się za nauczyciela cnoty. Jego polskim tłumaczem był Adam Mickiewicz. Ody tłumaczyli Kajetan Koźmian i L. Osiński.
Okres rozwoju bajki za sprawą Ezopa. Tłumaczem rzymskich w IV w. p.n.e. był Fedrus. Biernat z Lublina był autorem tłumaczeń w Polsce oraz „Żywotu Ezopa Fryga”.
LIRYKA RZYMSKA doby Augustowskiej (czasy Oktawiana Augusta).
Quintus Horatius Flaccus - HORACY: - w czasach jego życia dbano bardzo o naukę. Znał język grecki, filozofia pozwalała mu na poznanie filozofów greckich. Imitatio - naśladownictwo. Tworzenie przy wykorzystaniu odpowiednich wzorców i dołożeniu własnych - był to przekład, metoda twórcza.
Horacemu w Rzymie udaje się zetknąć z mecenasem, dzięki czemu może poświęcić się tylko pracy twórczej, tworząc nowy gatunek, epod (dawny Jamb). Uważa się, że epody są łagodniejsze, obecna jest w nich krytyka literacka. Różnorodna rozpiętość tematyczna epodów - zawarte są w nich tematy, które znajdą kontynuację w satyrach i pieśniach.
Horacy napisał18 satyr w dwóch okresach czasowych (10 + 8). Pierwsze dość ostro komentują rzeczywistość. Nie są to satyry imienne. Mają na celu moralne odrodzenie społeczeństwa. Występuje przeciw pijaństwu, niewierności, głupocie. Tworzy ogólne, uniwersalne sylwetki.
Druga część satyr ma charakter filozoficzno -moralny (stoicyzm), umiar, złote myśli.
Pieśni (carmen) - zwane odami. Raz określił swoje pieśni słowem melos. Horacy nie był doceniony tuż po śmierci, w średniowieczu i renesansie. Odkryto jego wielkość w wieku XVI i XVII. Badaczem Horacego był w tamtym okresie Mikołaj Kazimierz Sarbiewski (1626) - „Charakter liryki Horacego i Pindara”. Posłużył się on pojęciami z zakresu retoryki (sztuki wymowy). Jego zdaniem najważniejsze są teksty pochwalne (encomia). Tego typu teksty odnoszą się do spraw poważnych, niecodziennych, wręcz boskich. Wg niego ten zakres był najszerszy - była to pieśń najbliższa retoryce popisowej. Zauważył, że niektóre pieśni podejmują tematykę o charakterze etycznym (czasem złorzeczącym). Przyporządkował to wymowie sądowej. Uznał, że muzyka współistnieje z pieśnią, lecz na etapie Horacego ma znaczenie historyczne. Sarbiewski zwrócił uwagę m.in. na kompozycję pieśni (wstępy, zakończenia), tropy (metafory, epitety) - kwestie związane ze stylem. Pieśni Horacego podejmują różnorodną tematykę (Bóstwa, Miłość, Przyjaźń, biesiadowanie czy też życie towarzyskie, refleksje etyczne czy też moralne). Pieśni Horacego mają swojego adresata - może on być pozorny, fikcyjny. Niekiedy ma swój prototyp w życiu rzeczywistym. Różnorodny jest ton jego pieśni.
W XVI wieku poza Kochanowskim Horacego tłumaczy wielu innych poetów - Jan Balde (język niemiecki). Piotr Ronsard (Francja), Bernard Tasso (Włochy), H.Howard (Anglia).
Teksty Horacego są przeładowane Erudycją (mnóstwo odwołań do mitologii, życia społecznego).
Kochanowski, ażeby nic nie zacierało odbioru tekstu, pozwolił sobie na zrzucenie bagażu mitologicznego, erudycyjnego. Pozwala zachować sobie sens tekstów Horacego, ale tworzy swoją własną pieśń.
Horacy od mecenasa otrzymał nawet ziemię. Z czasem Horacy będzie cieszył się zainteresowaniem ze strony dramatyków (Diomedes - IV w.p.n.e).
Średniowiecze sięgało jedynie po satyry Horacego. Wiek XV - renesans - pieśni Horacego nie cieszą się jeszcze zainteresowaniem ani odbiorców, ani teoretyków.
W wieku XVI pieśni Horacego będą popularne - pojawi się wielu twórców, którzy będą go interpretować, tłumaczyć.
Juliusz Cezar Scaliger - poetyka ksiąg siedem. Zwrócił uwagę na różnorodność twórczości Horacego (zarówno w zakresie formy i tematu) oraz krótkość (teksty od 6 do 10 strof). Zwracał uwagę także na związek tych utworów z muzyką, z instrumentami.
Cnota - pojawia się w tekstach całej literatury staropolskiej. Jest to słowo inaczej rozumiane, niż dziś.
Pochodzi ono od słowa mężczyzna. W znaczeniu ściśle Horacjańskim oznacza to, że ktoś jest odważny, nieustępliwy w boju i nieustraszony, odważny. Gotowy poświęcić życie dla ojczyzny (najwyższe stadium cnoty).
W grę wchodziło także życie cywilne. Rozszerzenie na zagadnienia o charakterze cywilnym (arete) - bliższa Grecji. Aretologia - nauka o cnocie starożytnej.
Arete - uczciwość, przyjaźń, sprawiedliwość, umiarkowanie, poczucie złotego środka.
Horacy w żadnym z utworów nie jawi się jako filozof. Wykorzystuje on filozofię jako tło, zaplecze utworów.
„Słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę”. „Nie trać nadziei”, „Nie wszystek umrę”, „Chwytaj dzień”.
Epoka starożytna to nie tylko Horacy, ale także Elegicy. Elegia to jeden z pierwszych gatunków, który powstawał. Wtedy dotyczyła ona zagadnień obiektywnych. W elegii subiektywnej (miłosnej) twórca wskazuje na siebie, na sprawy które dotyczą jego samego. Większość twórców będzie opisywała własne uczucia, w których będą opisywać kochanki. Te kobiety faktycznie istniały i miały wpływ na samego twórcę. Tibullus, Owidiusz, Propercjusz.
Elegie Tibullusa - poświęcone Delli i Nemessis (kochanki twórcy). Elegie te miały charakter sentymentalny. Wyznania są wyrzekane w scenerii wiejskiej. Jest to okres wojen domowych - Rzymianie tęsknią za stabilizacją, dążą do ziemiaństwa, do życia w pokoju i zgodzie. Problematyka jest różnorodna - wszystko to, o czym można rozmawiać do ukochanej. Będą to wyznania miłosne, złorzeczenia (obawy przed zdradą). Niekiedy te elegie będą ocierać się o tematykę żałobną. Szantaż (samobójczy), wpisany będzie w ten tekst erotyzm, będzie to dzieło konwencji. Elegia i wyznania nie zawsze są odzwierciedleniem przeżyć poety i twórcy. Elegie Tibullusowe będą tworzyć Klemens Janicjusz i Jan Kochanowski.
W przypadku Tibullusa i Propercjusza mamy do czynienia z zapisem autentycznego związku, niekoniecznie zaś autentycznych uczuć. Postacie, którym poświęcone są te elegie, uchodzą za kochanki (ukochane) to były to postacie rzeczywiste, pałające sentymentalizmem.
Tęsknota za pokojem, za stabilizacją. Wszelkie dialogi otoczone są obrzędowością, pracy na roli. Tibullus pozwala sobie na różnego rodzaju wezwania do bóstw, czasem pozwala sobie na coś w rodzaju czarów, wróżenia przyszłości.
Elegie Propercjusza - o nim wiemy niewiele. Przybył do Rzymu, kiedy doszło do konfiskat majątków. Chłopów usuwa się z gruntów, muszą sobie oni znaleźć nowe miejsce do życia. W takich okolicznościach do Rzymu przybywa Propercjusz, znajdując uznanie Oktawiana Augusta i mecenasów. Jego twórczość zawsze szła tym torem, który sobie wyznaczał, pozostawił po sobie cztery księgi elegii. Poświęcone są one również kobiecie, która prawdopodobnie była kurtyzaną. Widzimy idealnego kochanka, zakochanego bez pamięci w kobiecie o nazwie Cynthia. Każda z czterech ksiąg przynosi inne spojrzenie na miłość. PIERWSZA, idealne spojrzenie na miłość. Nie postrzega on wad i intryg, którymi ta kobieta się kieruje. Widzimy w niej kokietkę, wiarołomną, chciwą, skłonną do zdrady. Uczucie uzależnia od korzyści, często materialnych. Nie ma tutaj mowy o prawdziwym uczuciu z jej strony. Propercjusz nie dostrzega, jaką naprawdę jest Cynthia. DRUGA to rozważanie na temat miłości jako uczucia pod względem psychologicznym. Są to rozważania które poeta łączy z postacią Cynthii, stara się dać jej wymiar ogólny, uniwersalny. TRZECIA jest to obiektywne spojrzenie na Cynthię. Poeta dojrzał, dostrzegł wady ukochanej. Przedstawia ją z punktu widzenia subiektywnego, zgodnego z całą prawdą. CZWARTA - nie pojawia się w niej Cynthia. Poeta uważa, że kobieta nie jest warta uczuciowi, swoje pienia zaczyna kierować w stronę muz, Apolla. Wszystkie inne Rzymianki przestrzega przed podobnym postępowaniem do Cynthii. Elegie te są dość gwałtowne, wyraziste, jeśli chodzi o wyraz i słownictwo.
Elegie Owidiusza - najdoskonalsze. Wpływa on bardzo mocno na literaturę europejską. W tekstach nie będą oni umieszczać nazwiska Owidiusza, tylko Naso. Urodził się on w znamienitym rodzie i był przeznaczony do kariery urzędniczej. Zdecydował na karierę twórczą. Był pupilkiem mecenasów, władcy. Teksty te były pod protektoratem ówczesnego władcy. W swoim dorobku ma utwory o tematyce miłosnej. Tibullus i Propercjusz rozpoczynają twórczość elegijną na płaszczyźnie rzymskiej.
Jak sam Owidiusz twierdzi, że przedstawia miłość do kobiety w ogóle, a nie do określonej kobiety. Mnóstwo tutaj przeróbek mitologicznych, a także specyficzne etapy związane z uczuciowością. Mówi o miłości, którą porównuje do wojskowej wyprawy. Następnie zwraca uwagę na tęsknotę, jaka dzieli kochanków. Później pisze również o chorobach, kłótni. Przechodzi do zdrady, kobieta oszukuje mężczyznę. Owidiuszowi najwięcej zawdzięcza Janicjusz, ponoć także Sęp-Szarzyński (wątpliwe). Owidiusz to twórca dwóch innych tekstów o miłości:
- heroidy - fikcyjne listy mitologicznych bohaterek, które piszą te listy do swoich ukochanych, które przebywają gdzieś w oddaleniu. Stąd pojawią się tu m.in. listy Penelopy do Odyseusza, Medei do Jazona, Fedry do Hippolita, wreszcie Safony do Fauna. Mamy tu do czynienia z tęsknotą.
- „Sztuka kochania” (Ars Amandi) - utwór z 3 ksiąg. Dwie pierwsze księgi to pouczenia skierowane do mężczyzn, w jaki sposób należy zdobyć kobietę, i w jaki sposób tę miłość należy podtrzymywać.
Trzecia księga dotyczy tych samych zagadnień, ale kierowanych do kobiet.
Podczas wygnania Owidiusz napisał Elegie, żale. Powodem tego wygnania była pieśń (carmen) i nieporozumienie (error). Owidiusz pozwalał sobie na pisanie tekstu o błahej tematyce. Nieporozumienie najprawdopodobniej dotyczyłoby nieporozumienia na dworze Oktawiana Augusta. Owidiusz mógł być świadkiem, w którym Julia (żona Oktawiana) uczestniczyła. Są to jedynie przypuszczenia.
Zanim powstają tristia, Owidiusz przebywa w Rzymie. Trzeba jego zdaniem na miłość znaleźć antidotum, czyli pracę. Owidiusz napisał też poradnik urody, czyli „O kosmetykach”, gdzie pojawiają się rady na temat pielęgnowania ciała.
Przemiany oraz metamorfozy - epicka opowieść o powstaniu świata, o jej narodzinach. Wersowana wersja mitologii rzymskiej. 15 ksiąg. Pierwsze 5 ksiąg dotyczy chaosu - potop, pożar świata, mity tebańskie. Następne 5 dotyczy mitów związanych z postacią Herkulesa. Ostatnie 5 to połączenie mitów trojańskich, italskich, i rzymskich. Jest tu około 250 opowieści, które składają się na te dzieło. Owidiusz, jako jeden z pierwszych twórców układa przemiany w kolejności chronologicznej. Prototypową przemianą jest przemiana Narcyza (Nimfa, która więdnąca z miłości zostaje zamieniona w echo). Następnie przemiana Narcyza w kwiat, który odgrywa kluczową rolę w micie o Persefonie. Jest to typowy przykład dzieła z metamorfozą. (Samuel Twardowski w staropolszczyźnie). Mamy także do czynienia z ludowymi wersjami tych mitów.
Wergiliusz - (Publius Vergilius Maro) - jest autorem sielanki rzymskiej. Należy do twórców, którzy zostali pozbawieni majątku w wyniku konfiskat. Podjął on studia w Mediolanie, w Rzymie. Jest on zmuszony do opuszczenia okolic, w których żył. Zostaje doceniony przez mecenasów. Jego twórczość jest doceniana. Napisał on bukoliki, czyli przykład rzymskiej sielanki (zwane także eklogami), wzorowanej na greckiej Idylli, czyli twórczości Teokryta. Są to typy, które będą miały wpływ na polskie sielanki. Wergiliusz napisał 10 takich utworów, tematy do tych sielanek i elementy krajobrazu to ziemia Italska. To co szczególnie nowe i nowatorskie to fakt, iż wplata on wydarzenia, które aktualnie dzieją się w jego czasach (wojny domowe, zwycięstwa Oktawiana, wysiedlenia). Sielanki te są przeróżne, mają charakter tzw. agonów (rywalizacji pieśniowej). Rywalizacja pasterzy. Mogą to być zaklęcia, (popisy śpiewacze). Będziemy mieć też bukoliki o charakterze filozoficznym, oraz sielanki autobiograficzne, oraz alegoryczne (mowa o powrocie złotego wieku, nadano jej wymiar mesjanistyczny).
Georgiki - Oktawian August wierzył, że jest możliwa odbudowa państwa rzymskiego przez odbudowę wsi rzymskiej, dlatego zaproponował Wergiliuszowi stworzenie takiego utworu. Składa się z 4 ksiąg, 37r-30p.n.e., zaczyna się apostrofą do Oktawiana. Pierwsza część to uprawa roli, druga część to porady dotyczące sadownictwa, część trzecia dotyczy hodowli bydła, część czwarta o pszczelarstwie. Utwór ten otrzymał miano poematu dydaktycznego. Zawiera pouczenia dotyczące spraw gospodarskich. Seneka mówił, że tekst ten jest piękny. Wszystkie zasady nie mające żadnego znaczenia w sensie utylitarnym zostały włączone w piękne wiersze. Włączył wiele motywów (Jowisz odebrał ludzkości wiek złoty). Sprowadzenie na ziemię okresu, który nie będzie się charakteryzował rajskością ma sens ukazania pożyteczności pracy ludzkiej. Hezjod „Prace i Dni” to wzór grecki Georgików, a także „O gospodarstwie wiejskim” Warona (rzymski). Tekst ten odegra dużą rolę w okresie oświecenia polskiego. Będą to m.in. „Rolnictwo” Dyzmy-Tomaszewskiego, „Ziemiaństwo Polskie” Kajetana Koźmiana, „Sofiówka” Stanisława Trembeckiego. Tych utworów jest dużo więcej.
Eneida - pracował nad nim 10 lat (29-19r. p.n.e.). Utwór, któremu bardzo często zarzuca się przejmowanie treści z Iliady i Odysei. Tekst ten na celu ma opiewanie dynastii julijskiej, oraz stworzenie doskonałej i pięknej historii starożytnego Rzymu. Głównym bohaterem tego utworu jest Eneasz. Historia rozpoczyna się w Troi, Eneasz jest wskazywany jako jeden z wielkich wojowników, któremu udało się ocalić życie. Wraz z garstką przyjaciół uratowany wsiada na okręt, przeżywa wiele przygód podobnych do Odyseusza. Historia wygląda tak samo, jak w wypadku Odyseusza. Pojawia się kochanka o nazwie Dydona. Junona nie chce, aby odrodziła się Troja. Kiedy Eneasz przybywa do Italii, postanawia założyć swój gród. Ze strony Junony jest warunek - gród ten ma zastąpić Troję.
Przed wiekami praojciec Troi, Dardanos wyruszył z Rzymu, by założyć Troję w Azji Mniejszej. Władca Lacjum - Latinus, ma córkę Lawinię. Postanawia wydać ją za Eneasza, jednak o rękę za sprawą Junony będzie konkurował jeszcze inny, Turnus (mieszkaniec Italii, przywódca jednego z plemion). Dochodzi do pojedynku. W pojedynku zwycięży Eneasz, dojdzie do ślubu, a z tego związku urodzi się Julus (da początek dynastii Julijskiej).
Rzymianie przejęli wierzenia Greków. Wszystko co czyni, jest podyktowane wyrokami Bogów.
TRAGEDIE GRECKIE - V wiek p.n.e.
Wiek V w Grecji nazywany jest wiekiem klasycznym - ze względu na rozwój kultury i literatury. Czasy Peryklesa, rozwój Demokracji. Powstają najpiękniejsze budynki (Partenon), rzeźby Fidiasza. Literatura w starożytnej Grecji będzie miała wielki związek z kultem i religią. Jest na usługach religii, państwa. Wszelkie sztuki były wspierane przez najmożniejszych, były rodzajem świadczenia na rzecz państwa.
Teatr wywodzi się od liryki chóralnej, a konkretnie dytyrambów. Na przełomie stycznia i lutego - Lenaje, na przełomie marca i lutego - Wielkie Dionizje. Były to święta ku czci Dionizosa. Miały charakter czysto ludowy. Dopiero w VI wieku Pizystrat, jeden z tyranów, uczynił Wielkie Dionizje świętem państwowym. Temu świętu towarzyszyły występy chórów. Z czasem z chóru został wyłoniony jeden przedstawiciel - tego wyłonienia dokonał Tespis, tym sposobem nadając owemu przedstawieniu chóru charakter tragedii. Tak zrodziła się tragedia. Obok tragedii w tamtym okresie powstała komedia. Zawdzięcza ona swoje istnienie obrzędom. Tym razem nie były to występy chóru, tylko agony śpiewacze (współzawodnictwo). Chór podejmował treści satyryczne, groteskowe, przesadne. Dochodziło do trawestacji bogów i herosów z mitów, którzy mieli postacie karykaturalne. Towarzyszyły te występy Lenajom oraz bogini Demeter (związanej ze żniwami). W wypadku Lenajów mówiło się o procesji, w której udział brał Dionizos, obok niego satyrowie. Ważną rolę w nim otrzymywał atrybut urodzajów, czyli Falos.
Przedstawienia teatralne odbywały się dwa razy do roku. Była to uroczystość trwająca 4-5dni. Ważną rolę odgrywali urzędnicy, którzy mieli przygotować technicznie występy teatralne. To do nich należało odnalezienie możnych mieszkańców danego miasta, którzy zapłaciliby za dane przedsięwzięcie. Horeg - możny mieszkaniec, który składał daninę na rzecz teatrów.
Archontowie wskazywali poetów, którzy zgłaszali się do rywalizacji ze swoimi sztukami. Jeśli chodzi o tragedie takie współzawodnictwo dotyczyło trzech tragików - zatem tragedii poświęcone były 3 dni współzawodnictwa. Każdy z tragików wystawiał 4 dzieła - 3 tragedie (o różnej tematyce) i jeden dramat satyrowy. Pojawiają się wątki o charakterze mitycznym (historycznym). Ci, którzy tworzyli komedie, rywalizowali w ciągu jednego dnia. Po zakończonym współzawodnictwie grupa 10 sędziów oceniała występy. Werdykt ten wiązał się ze wzruszeniem, aplauzem na widowni. W jakiś sposób starano się wyróżnić Horegów, oraz Protagonistów (aktor grający główną rolę).
Gdy zaczęto odchodzić od treści poświęconych Dionizosowi, zaczęto zmieniać rolę chóru na bardziej adekwatną do tematu. Wówczas Ajschylos (który wprowadził drugiego aktora oraz skene - barak, który pełnił funkcję garderoby. Frontowa ściana spełniała funkcję dekoracji). Pomiędzy skene a orchestrą (miejsce chóru) wyodrębniono miejsce - Proskenion - gdzie występowali aktorzy. Aktorzy byli specyficznie ubrani, nie od samego początku były to charakterystyczne maski. W teatrze klasycznym zostały wprowadzone postacie kobiece (odgrywali je mężczyźni).
W komedii aktorzy mieli maski (różny wyraz twarzy) w grymasie, który uczynił z nich karykaturę. Były to dość wąskie spodnie czyli hiton (wierzchnia szata). Komedie powstały po to, by atakować ówczesne władze, komentować wydarzenia z polityki, kultury, wychowania. Były formą agresji ze strony twórcy. Teatr odgrywał głównie rolę wychowawczą, wyjaśniał sens życia, kwestie moralne. Wyjaśniał działanie sił. Tragedia była zbudowana w specyficzny sposób. Wprowadzano stopniowo kolejne elementy: Parodos (pieśń na wejście chóru), epejsodiony (części dialogowe), pieśni chóru (stasimony), exodos (pieśń na zejście chóru).
„Oresteja” , „Błagalnice” to najbardziej znane. Ajschylos był również tym, który występował w swoich przedstawieniach jako aktor. Nie robił tego Sofokles, gdyż nie był wystarczająco słyszalny (nie posiadał silnego głosu). Sofokles napisał około 123 tragedie. Blisko połowa zdobyła pierwsze miejsce podczas konkursów. Również do naszych czasów dochowało się jedynie 7.
Eurypides - „Alkestis”, „Ifigenia w Taurydzie”, „Herakles”. Napisał 90, dochowało się 17. Eurypides czuł się niedowartościowany i opuszczając Grecję udał się do Macedonii. „Deus Ex Machina” - interwencja Boża. Powszechnie uważa się, że jeśli nie ma możliwości interwencji Boga, to ta interwencja jest niezbędna.
Biblia w dziejach i kulturze Europy ze szczególnym uwzględnieniem Polski.
Biblion ta biblia - nazwę tę wprowadził autor pierwszej księgi machabejskiej, ale odnosząc ją tylko do ksiąg judaistycznych (Stary Testament).
Forma ta zlatynizowała się w okresie późnego średniowiecza. Jednocześnie funkcjonowały jeszcze inne nazwy - Ha sefarin (hebr.), sacrae graphe - (gr.), łac. Testamentum - przymierze.
Po raz pierwszy nazwa Stary Testament została użyta przez Św. Pawła odnosząc się do ksiąg Starego Testamentu. Odniósł się w ten sposób do ksiąg judaistycznych. Z czasem zaczęto dzielić księgi na stary i nowy testament. Powstanie biblii miało miejsce przez wiele wieków. Nie od razu została spisana, każdemu z testamentów zaczęto poświęcać kilka wieków. Najstarsze powstały w XIII w.p.n.e. Tora - V w.p.n.e. Zakończenie spisywania nastąpiło w I w.p.n.e.
Nowy od roku 51 (List do Tesaloniczan) do 96 n.e. (Ewangelia Św. Jana - Apokalipsa).
Stary Testament został spisany w trzech językach - język hebrajski, aramejski, grecki. Powszechnie używany język hellenistyczny. Natomiast nowy testament powstał przede wszystkim w języku greckim, zaś ewangelia św. Mateusza została spisana po aramejsku.
Wiele ksiąg dziś jest anonimowych. Należy jednak zwrócić uwagę na jej podwójne autorstwo - Bóg i Człowiek. Teraz pojawia się kwestia dotycząca działalności Boga i udziału Boga w zapisaniu biblii.
Mamy więc bezpośredni, pozytywny i nadprzyrodzony wpływ na umysł i wolę piszącego. Przejawia się to przede wszystkim we wpływie na umysł i rozjaśnienie wszystkich treści. Aby móc zapisać te treści, mamy do czynienia z natchnieniem poetyckim. Wpływ na wolę - wpływ taki, aby to co zapisane, autor chciał zapisać.
Kanon Biblii
Do końca V wieku trwały różnego rodzaju spory, podczas których dyskutowano nad tym, co powinno wejść do składu Pisma Świętego. W związku z tym w Piśmie Św. Znajdują się księgi protokanoniczne i deuterokanoniczne (wtórno kanoniczne - te, które w pierwszych wiekach chrześcijaństwa były podważane, później przyjęte do kanonu). Jeszcze w wieku IV Euzebiusz z Cezarei zwracał uwagę na istnienie dwóch kanonów - jeden z nich to kanon Melitona i Orygenesa. W roku 360 podczas soboru ustalono jeden kanon Biblii - w skład którego jednak nie wchodziła jeszcze Apokalipsa. Sobory w HIpponie i Kartaginie, tzw. afrykańskie. Podano w nich do wiadomości kanon biblijny, który do dziś obowiązuje. Ten kanon przyjął w r. 1441 sobór florencki, natomiast w 1546 potwierdził ten kanon sobór trydencki. 46 ksiąg starego testamentu i 27 nowego. Są to kanony katolickie. Protestanci nie uznali ksiąg deuterokanonicznych - nazwali je tzw. apokryfami. Pojęcie apokryfów będzie funkcjonowało wśród katolików. Nie dotyczy jednak deuterokanonicznych, ale przywołują podobne postacie, często przypisują autorstwo, ale są to księgi niepotwierdzone kanonicznie. Autorstwo ich jest niepewne, tajemnicze, zawierają liczne błędy. Wobec tego katolicy zwracają uwagę na Agrafa - słowa niezapisane w ewangelii, a wypowiedziane przez Chrystusa.
Apokryfy są często wykorzystywane przez literaturę (Rozmyślania przemyskie), po to aby uzupełnić brakujące miejsca w biblii. Ludzie dopowiadali sobie historię poprzez apokryfy. Są one malownicze, ciekawe i dlatego inspirują. Protestanci tego typu księgi nazywają pseudo-epigrafami, czyli księgi o fałszywym autorstwie. Do komentowania Biblii wykorzystuje się też tradycję. Tradycję tę odrzucili protestanci. Nie odgrywa ona już dla nich żadnej roli.
Najstarszym przekładem jest Septuaginta (siedemdziesięciu) III i II wiek p.n.e. Jest to tłumaczenie na grecki, w Aleksandrii przez Żydów dla Żydów. Przekład ten obowiązywał do VII wieku. Nie jest ona jedynym przekładem na język grecki - mamy bowiem także biblię Teodocjona.
Felus Latina - pierwszy przekład w łacińskim - III w. Wulgata - 340-419r. - Św. Hieronim. Nazwa ta pochodzi od Erazma z Rotterdamu. Sobór trydencki oczyścił Biblię ze wszystkich narośli. Biblia została zatwierdzona w roku 1592r. - Wulgata sykstyńsko-klementyńska.
Przekłady staropolskie są bardzo liczne.
Rok 1455 - Biblia Szaroszpatacka - zwana również Biblią Królowej Zofii. Do czasów dzisiejszych dochowała się jedna księga. Wszystkie informacje o niej dotyczą starego testamentu. Wiek XV przynosi nam przekłady Biblii protestanckich.
Rok 1561 - Biblia Jana Leopolity.
Rok 1563 - Biblia Kalwińska - powszechnie nazywana biblią brzeską, często też pińczowską czy radziwiłłowską. Translatorzy: Jan Lubelczyk, Andrzej Trzecieski.
Rok 1572 - Biblia Ariańska - tzw. nieświeska (od Nieświeża) - translator: Szymon Budny
Rok 1599 - Biblia Jakuba Wujka - biblia katolicka.
Rok 1632 - Biblia Gdańska - biblia protestancka - dla Lutera, Kalwinów i braci Czeskich.
Staropolszczyzna to również czas przekładania fragmentów, zwłaszcza psałterzy. Pierwszymi przekładami części biblii są psalmy:
Psałterz Kingi (wiek XIII),
Psałterz Floriański (wiek XIV)
Psałterz Puławski (wiek XV).
Biblię można rozpatrywać w sensie dosłownym (sensus literalia), oraz w sensie duchownym, (sensus spiritualis - dzieli się on na sens moralny - dotyczący norm postępowania, wykładów dotyczących spraw z etyką. Sens anagogiczny - dotyczy spraw związanych z życiem pośmiertnym. Sens alegoryczny - prawdy wiary).
Jest to księga, która zawiera treści o charakterze historycznym, dlatego interpretowano ją dosłownie. W taki sposób Biblię w Europie potraktował Lorenzo Yalla. Marcin Bielski i kronika wszytkiego świata.
Biblia pełni także funkcję estetyczną, ponieważ Psalmy czy Pieśń nad Pieśniami to teksty wyjątkowe jeśli chodzi o artyzm. Widziano w niej tekst o charakterze teologicznym. Abelard w XII wieku - rozważał kwestie gatunkowe Psalmów i hymnów, w XIII wieku Św. Bonawentura popatrzy na biblię jako wzór dla mówców. Najwięcej inspiracji będzie dotyczyło Psalmów - Jan Lubelczyk czy też Jan Kochanowski będzie tłumaczył Psalmy. Biblia z jednej strony stała się źródłem wiedzy naukowej, różnorodnej - z zakresu polityki, obyczajowości, pedagogiki, historiozofii czy przede wszystkim natury. W ten sposób biblię potraktowali Stanisław Orzechowski, Andrzej Frycz Modrzewski, Piotr Skarga, czy też Jan z Trzciany. Biblia dostarcza nam dużą liczbę gnomów, przysłów i sentencji.
Drugą płaszczyzną jest wpływ poprzez wątki, fabuły i postaci. Ma duży wpływ na literaturę hagiograficzną. Literatura ta będzie pouczać wiernych, posługując się różnego rodzaju egzemplami. Przede wszystkim był to Św. Józef, któremu teksty poświęcili m.in. Mikołaj Rej czy Szymon Szymonowic. Taką osobą była także Zuzanna - Poemat Kochanowskiego o Cnocie. Taką postacią była także Judyta - i Wacław Potocki który sięga właśnie po tę postać. Warto wspomnieć także o Erazmie Otfinowskim, który stworzył wizerunki kobiet starego i nowego testamentu. Biblia oddziałuje na twórców staropolskich poprzez gatunki oraz styl i język. To także styl gatunków oraz specyficznych form. Warto pamiętać zatem o narracjach apokryficzno-biblijnych czyli gatunkom, dzięki którym wzbogacane są narracje apokryficzno-biblijne - Narracje Przemyskie czy też Żywot Pana Jezu Krysta Baltazara Opeca.
Misteria prezentowały węzłowe momenty z życia człowieka - stworzenie, grzech i odkupienie. Najbardziej znaną historią jest „Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka. W zakresie składni to paralelizmy oraz porównania.
Biblia oprócz Antyku tworzyła podstawową tradycję kultury Europejskiej, w tym także wchodzącej w jej obręb Kultury staropolskiej. Ogromny i różnorodny wpływ pisma świętego zaznaczył się niemal we wszystkich dziedzinach i typach literatury oraz sztuk plastycznych.
Dante Alighieri - jest przedstawicielem literatury średniowiecznej, dziś przez znawców przedmiotu uznawany za geniusza. Przede wszystkim był człowiekiem o rozległej wiedzy intelektualnej i szerokich zainteresowaniach. O wielkiej wyrazistości i sile uczuć, cechuje go wyraźna sylwetka twórcza i poetycka. Zostaje on uznany za poetę narodowego. Aby dobrze zrozumieć jego dzieła, należy osadzić je dobrze w epoce. Wywodził się z rodziny dość ubogich patrycjuszy (czyli nie miał pochodzenia szlacheckiego). Urodził się we Florencji w roku 1265, jednak postanowił żyć jak szlachcic - zdobyć gruntowne doświadczenie i brać czynny udział w życiu publicznym. Zdobył wiedzę z zakresu retoryki, literatury antycznej, gramatyki oraz filozofii. Miał wielkie ambicje aby uczestniczyć w życiu publicznym. Dante wstępuje do korporacji - cechu lekarzy i aptekarzy - zgłębiają oni wiedzę o charakterze filozoficznym. Chodzi do tzw. rady stu we Florencji, dość szybko zostaje jednym z pierwszych urzędników, tzw. priore (rok 1300). Jest to czas wzajemnych waśni między stanami społecznymi. Ze względu na umiarkowane poglądy Dante będzie przynależał do „białych”. Został skazany za to, że rzekomo występował przeciwko papiestwu - dwa lata wygnania, grzywna i dożywotnia niemożność pełnienia funkcji publicznych. Dante jednak nie stawił się do odbycia kary, za co został skazany na śmierć poprzez spalenie na stosie. Dante do Florencji już nie powróci, poznał i zwiedził wszystkie zakątki półwyspu apenińskiego. Dante umrze na wygnaniu, w Ravennie. Wiąże się z nim piękna historia miłosna - ukochana Beatrycze. Umiera ona dość wcześnie, nie ma tutaj pierwiastka cielesności. Dante ubóstwia ją jako anioła po to, aby dopomóc mu w oczyszczeniu jego duszy. Patrzył na nią jako na tą, która wskazuje mu właściwą drogę. Tę historię właściwej miłości opisał Dante w zbiorze „Życie nowe”, w którym opisuje dzieje idealnej miłości do Beatrycze (1292 lub 93). Dante ożenił się z Gemmą Donati i miał z nią trójkę dzieci - Jakuba, Piotra i Antonę. „Biesiadę” napisał Dante z potrzeby dotarcia z przynajmniej minimalną wiedzą do tych, którzy zostali pozbawieni możliwości spełniania tej wiedzy. Porusza kwestię szlachectwa - jak je nabyć. Będą tam rozważania na temat języka narodowego - głównie włoskiego (u Górnickiego o polskim). Rozmowy dotyczące ustroju monarchii uniwersalnej - ustrój który pozwala osiągnąć szczęście, pokój i sprawiedliwość na świecie.
„Boska Komedia”
zamysł napisania tego tekstu zrodził się tuż po poznaniu Beatrycze. Jeszcze w życiu nowym Dante zapowiada chęć opiewania Beatrycze, która ukazywała mu się w różnego rodzaju wizjach. Dante często powtarzał, że utwór ten nie zrodził się z potrzeby natchnienia poetyckiego. Jest dziełem oratorskim, skierowanym do szerokiej publiczności, jak i sposób pisania tego tekstu. Tekst zapisany jest tercyną dość prostym językiem. Utwór wizjonerski, stanowi kwintesencję kultury , filozofii średniowiecza, pojawiają się elementy racjonalizmu. Tytuł został nadany przez Giovanniego Boccaccio. Komedia oznaczała utwór o problematyce niższej. Boska oznaczała „wspaniały”. Głównym motywem tego utworu jest wędrówka po zaświatach, zaś tematem miłość do Boga i Beatrycze. Utwór zbudowany jest w sposób specyficzny - trzy części: piekło, czyściec i raj. Każda część składa się z 33 pieśni, zapisanych tercyną. Cały utwór opiera się na trójce i dziesiątce i ich wielokrotnościach. Boskość i doskonałość to to co będzie odgrywało największą rolę. Postacie istotne to postać Wergiliusza (przewodnika po dwóch pierwszych częściach). Symbol mądrości, przewodnik w sferze literatury, intelektu. Beatrycze - alegoria miłości. Utwór powstał w średniowieczu, średniowieczna jest filozofia teocentryczna, retoryka liczb. Operowanie alegorią, motyw wędrówki i motyw śmierci.
U Dantego renesansowe jest: świeckość autora i jego ujawnienie. To w końcu człowiek, który tutaj pojawia się na pierwszym planie. To nawiązanie do kultury antycznej i literatury antycznej.