Źródła kultury i literatury europejskiej
Kultura i literatura europejska wypływa z dwóch źródeł: Biblii i mitologii greckiej. W polskiej kulturze Pismo Święte pojawiło się w 966 roku, wraz z przyjęciem chrześcijaństwa. Od tego czasu kształtowało się zarówno duchowe oblicze człowieka, jak i wpływało na literaturę i sztukę. Właśnie z Biblii wyrosło wiele gatunków literackich, takich jak np. treny, kazania, przypowieści, psalmy. W piśmiennictwie polskim najsłynniejszym autorem trenów był Jan Kochanowski. Swe żałobne wiersze napisał po śmierci córki, Urszuli. To wydarzenie było dla niego głębokim, duchowym wstrząsem. Treny Kochanowskiego to cykl pełen żalu i rodzicielskiej rozpaczy, ale też przesiąknięty głębokim, renesansowym humanizmem. W epoce renesansu powstało także wiele przekładów Księgi Psalmów, zbioru 150 pieśni religijnych, które tradycja przypisuje królowi Dawidowi. Autorem najbardziej znanego przekładu jest Jan Kochanowski. Jego dzieło jest prawdziwie mistrzowskim popisem sztuki poetyckiej, ze względu na kunsztowną i urozmaiconą formę i bogactwo wyrażonych treści religijnych. Z najnowszych przekładów biblijnych psalmów warto wspomnieć Księgę Psalmów Czesława Miłosza. Tłumaczenie Miłosza oparte jest na hebrajskim oryginale, a autor używa nie strofy, a biblijnego wersetu, podobnie jak było w dwóch najstarszych polskich tłumaczeniach psałterza: Psałterzu floriańskim z końca XIV w. i Psałterzu puławskim z XV w. W epoce baroku mamy do czynienia z licznymi parafrazami psalmów. Celował w nich Mikołaj Sęp Szarzyński, autor zbiorku Rytmy, abo wiersze polskie, będącego świadectwem religijnego wstrząsu i nawrócenia się autora na katolicyzm.
Epoka romantyzmu przynosi ideę mesjanizmu, czyli przeświadczenie, że cierpienia Polski, będącej „Chrystusem narodów”, mają zbawić inne narody. Do tej idei nawiązują utwory uznawane za „ewangelię mesjanizmu” czyli Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza i Anhelli Słowackiego. Także Dziady cz. III Mickiewicza są utworem inspirowanym przez Biblię. Zmagają się tu siły zła, reprezentowane przez Nowosilcowa i jego otoczenie, z siłami dobra, które reprezentują uwięzieni polscy spiskowcy. Konrad w swej samotnej ale pełnej poświęcenia walce, porównany zostaje do Samsona, który wstrząśnie światem. Mówiąc o Samsonie w odniesieniu do Konrada z III cz. Dziadów nie można zapomnieć o innym, tym razem mitologicznym olbrzymie, wiązanym z tym literackim bohaterem. Jest nim Prometeusz. Mówi się o prometejskim buncie Konrada i prometejskim poświęceniu, a wreszcie o postawie prometejskiej. Konrad buntuje się wobec Boga w imię dobra własnego narodu, jak Prometeusz w imię szczęścia ludzkości: obaj nie wahają się przed jakimikolwiek cierpieniami. Chcą za wszelką cenę osiągnąć cel. Na omawianym przykładzie widać wyraźnie, jak twórcy korzystają z dwóch ważnych źródeł: mitologii i Biblii. Często w obrębie jednego dzieła spotykają się motywy biblijne i mitologiczne - dochodzi do wielkiej syntezy kultur. Cierpienie narodu polskiego zostanie wynagrodzone ostatecznym zwycięstwem i wolnością. Oba widzenia: Konrada i Księdza Piotra, mają wymiar mistyczno-religijny. Konrad w scenie Wielkiej Improwizacji musi walczyć z siłami zła, które chcą go popchnąć do bluźnierstwa. Od tej walki zależy jego życie.
Walka dobra ze złem obecna jest także w innym romantycznym dramacie: Nie-Boskiej Komedii Krasińskiego. Ostatnie słowa pokonanego wodza obozu rewolucyjnego, Pankracego: „Galilejczyku, zwyciężyłeś!” to wyraz pokory romantycznego poety wobec Boga i jego wielkości. Także utwory europejskiego romantyzmu nawiązują do tematyki biblijnej. Tak jest w przypadku Fausta Goethego, gdzie przedstawiony został problem zaprzedania duszy diabłu w zamian za wieczną młodość i nieograniczoną wiedzę.
W okresie modernizmu wzrosło u twórców zainteresowanie negatywnymi bohaterami biblijnymi. Oskar Wilde stworzył dramat Salome, w którym przedstawił historię występnej córki Herodiady, która zażądała głowy Jana Chrzciciela. W polskiej literaturze wiele miejsca poświęcono osobie szatana, Lucyfera i wizji apokalipsy. Jan Kasprowicz z ogromną ekspresją i dynamizmem opisywał w swych Hymnach, np. Dies irae, przerażające wizje Sądu Ostatecznego. Stanisław Przybyszewski z kolei w swojej prozie pt. Requiem aeternam dokonał stylizacji na biblijną Księgę Rodzaju, gdzie przypisywał erotyzmowi siłę, która stworzyła kosmos.
Prócz tego w polskiej literaturze występują liczne nawiązania do powieści biblijnych i Ewangelii. Na Ewangelii oparty jest poemat Czesława Miłosza Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada, zaś na motywach drogi krzyżowej oparta jest szesnastowieczna Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka.
Mamy też w naszej kulturze wiele wierszy, których twórcy wysławiają dobro i wielkość Boga, takich jak: hymn Czego chcesz od nas, Panie Jana Kochanowskiego, czy Pieśń świętojańska o sobótce. Epoka średniowiecza przyniosła z kolei wiersze na cześć Matki Boskiej, takie jak: Bogurodzica lub Żale Matki Boskiej pod krzyżem.
Nie sposób wymienić wszystkich twórców na których wpłynęła Biblia. Żeby uzmysłowić sobie jak głęboko weszła ona do naszej kultury, warto wspomnieć o licznych cytatach z Pisma Świętego, które funkcjonują w naszym codziennym życiu, np. marność nad marnościami z Księgi Koheleta czy panny głupie i mądre z przypowieści ewangelicznych.
Drugim wielkim źródłem kultury jest mitologia z jej opowieściami o bogach i bohaterach. Metamorfozy Owidiusza i Georgiki Wergiliusza posłużyły następnym pokoleniom twórców jako inspiracja dla ich utworów. Poeci tacy jak Horacy napisali wiele dzieł opartych na historiach mitologicznych. Z utworów Horacego wywodzą się z kolei niektóre wiersze Jana Kochanowskiego.
W dziełach Kochanowskiego widać wyraźnie wpływ kultury antycznej, w szczególności mitologii. Odprawa posłów greckich wzorowana jest na antycznej tragedii, a jej inspiracją stała się historia wojny trojańskiej.
Romantycy szczególną czcią otaczali Prometeusza, tytana, który poświęcił się, by przynieść ludziom ogień. Norwid w Promethidionie tworzy właśnie taką postać, a w Fortepianie Szopena porównuje kompozycje polskiego mistrza do dzieł najznamienitszych twórców antycznych. Wśród wielu poetów romantycznych żywe było zainteresowanie kulturą Grecji. Przede wszystkim u Byrona, który brał udział w powstaniu w Grecji. Wyraz swojej fascynacji tym krajem dał w Giaurze. Inny mit: Orfeusza schodzącego do piekieł i pokazującego później ludziom obrazy z zaświatów, poety-maga, wykorzystywali poeci symbolizmu.
W literaturze współczesnej także widać wiele nawiązań do mitologii, szczególnie u Zbigniewa Herberta, zafascynowanego kulturą antyku, którą uznał za najdoskonalszą. W wierszach Nike, która się waha czy Apollo i Marsjasz poeta wykorzystuje motywy mitologiczne, także by poruszyć ważne problemy moralne lub zagadnienia sztuki. Swoje fascynacje antykiem wyraża Herbert w wierszach Do Marka Aurelego i Dlaczego klasycy, poruszając problem odpowiedzialności za własne czyny. Bocheński opisuje w swej powieści Boski Juliusz - Cezara. Dawną historią Rzymu zajmuje się także Teodor Parnicki w powieści Aecjusz, ostatni Rzymianin. Inni twórcy również chętnie sięgają po postaci mitologiczne: Ernest Bryll w wierszu Wciąż o Ikarach głoszą wychwala realizm Dedala, ganiąc jego syna, do postaci Ikara nawiązuje też Iwaszkiewicz w swoim opowiadaniu z czasów wojny, Ikar.
Podobnie jak w przypadku Biblii, w potocznym języku funkcjonuje wiele powiedzeń rodem z mitologii: stajnia Augiasza, nić Ariadny, pięta Achillesowa, jabłko niezgody - to tylko te najpopularniejsze. Kultura antyczna i Pismo Święte, to dwa obszary, z których wyrasta literatura całej Europy. Obecne są w kulturze od wieków, nie starzeją się, bo wciąż nowe pokolenia twórców sięgają po dawne motywy, przedstawiając je w nowych kontekstach.