HISTORIA MYŚLI EKONOMICZNEJ

1. Metodologia nauki mówi o dwóch tradycjach: euklidesowo-kartezjańskiej i babilońskiej

(stoickiej). Czym one różnią się i jakie ma to znaczenie dla nauki ekonomicznej?

tradycja- przekazywanie pewnych sposobów myślenia i reguł postępowania.

Współczesna metodologia nauk mówi o dwóch tradycjach, które w dziejach myśli naukowej

zwalczały się i na przemian dominowały.

A. TRADYCJA EUKLIDESOWO-KARTEZJAŃSKA

Jak sama nazwa wskazuje przesłankami owej tradycji są poglądy dwóch myślicieli: Euklidesa i

Kartezjusza. Inną stosowaną nazwa tej tradycji jest:

podejście aksjomatyczno-dedukcyjne.

EUKLIDES - opierał się na aksjomatach (twierdzeniach bez dowodów ) oraz metodach

wnioskowania. W ten sposób zbudował cały gmach geometrii.

KARTEZJUSZ - usiłował sformułować metodę myślenia całkowicie niezawodną, opartą na

wzorcach matematyki. Podstawową przesłanka w jego mniemaniu jest pewność naszego myślenia

(cogito ergo sum).

W tradycji tej mieści się również:

• Mechanika klasyczna - utrwala ona podejścia aksjomatyczne i dedukcyjne, opisuje przyrodę

jako układ deterministyczny tzn. uwarunkowany przyczynowo i rządzący się różnymi prawami

• Myślenie redukcyjne - (atomizm)polega na dzieleniu badanego obiektu na coraz mniejsze części

• Dualizm - skłonność do dwoistego ujmowania zagadnień

B. TRADYCJA BABILOŃSKA

Zrodzona została przez filozofów stoików i doktrynę religijną judaizmu opartą na wykładzie

Talmudu babilońskiego. Podjęto tu próbę wyjaśnienia świata bez emocji, w zgodzie z przyrodą i

rozumem oraz podkreśleniem znaczenia norm moralnych w życiu człowieka. Zwolennicy

wychodzą z założenia, że każdy łańcuch rozumowania ma słabe ogniwa jeżeli rozumowanie to

próbujemy skonfrontować z rzeczywistością. Myślicielem propagującym tę metodę jest

FRANCIS BACON- zwalczał on metodę dedukcyjną i scholastykę popierając metodę empiryczna

(doświadczenie i wnioskowanie indukcyjne).

Wnioskowanie indukcyjne podzielił on na dwa rodzaje:

• Eliminacyjne - gdy zgromadzone fakty usuwają pewne twierdzenia

• Enumeratywne- gdy odpowiednia liczba faktów pozwala wyciągnąć ogólny

wniosek.

Bacon twierdził, że należy liczyć się z błędami wynikającymi z niepewności i z tym, że wyniki

badań będą nieeleganckie i nieestetyczne gdyż badanego projektu nie da się wypreparować z

otoczenia. Nosi to miano holizmu (ujęcie całościowe badanego zjawiska)

Występowanie praw logiki uznawał on wyłącznie w ramach części badanych systemów.

Myśl ekonomiczna zawsze związana była z dwiema tradycjami nauki. Spory, czy ekonomia jest

nauka toczyły się tak jak w całej filozofii nauki. Poglądy będące przesłankami tradycji miały swoje

odbicie w poglądach głoszonych przez ekonomistów. Przykładem może być tu spór w I połowie

XIX w. O metodę nauki ekonomicznej, który powstał między przedstawicielami kierunku

historycznego ci klasycznego. Spierano się czy należy szukać praw w ekonomii (klasycy) czy

wystarczy dobry opis rzeczywistości społ -gosp i jej przemian (historycy ). Zarówno ten spór jak i

wiele następnych pozostał nie rozstrzygnięty, obie tradycje miały bowiem swoich zwolenników i

przeciwników.

2. Podaj definicje historii myśli ekonomicznej i doktryny ekonomicznej. Czym różnią się

pojęcia „obiekt" i „przedmiot" w nauce ekonomicznej?

Historia myśli ekonomicznej sygnalizuje związki naszej dyscyplina naukowej co najmniej trzema

rodzinami nauk tj. historycznymi, filozoficznymi i ekonomicznymi. Obiektem badań historii jest

proces rozwoju życia społecznego albo przeszłości. Natomiast przedmiot (program) badań to opis

tej przeszłości lub poszukiwanie w niej pewnych prawidłowości.

Filozofia za obiekt badań obrała całą rzeczywistość, a jej przedmiotem są rozważania nad szeroko

rozumianą mysią Indyka. Obiektem badań ekonomii jest życie gospodarcze, przedmiotem zaś jego

opis, poszukiwanie prawidłowości i zasad służących praktyce. Historia myśli ekonomicznej jest

dyscyplina naukowa w zbiorze nauk społecznych, która bada przeszłości myśli ekonomicznej,

opisuje ją i poszukuje prawidłowości służących praktyce gospodarczej.

Często zdarza się, ze obiekt i przedmiot utożsamiane są ze sobą, co prowadzi do nieporozumień.

Obiekt jest cząstką rzeczywistości wyodrębniona przez obserwatora. Od zdolności obserwatora i

programu przez niego realizowanego zależy przede wszystkim jasna identyfikacja tj. ustalenie

tożsamości obiektu i jego wyodrębnienie z wysoce złożonego świata zjawisk. Właśnie program

badawczy nazywamy tu przedmiotem dyscypliny naukowe. Występuje makroskopowe tzw.

„czarnej skrzynki" i mikroskopowe tzw. Otwarcie ”czarnej skrzynki" ujecie myśli ekonomicznej.

3. Jaką rolę w koncepcjach myślicieli antycznej Grecji przypisywano instytucji państwa

(polis)?

Grecja rozwinęła się w ramach niewolnictwa, od VIII do VI p.n.e. niewolnictwo miało charakter

patriarchalny (niewolnik pracował z właścicielem), podstawowym działem gosp. Było rolnictwo.

Rozwijał się handel, trwały liczne wojny. Interesy rożnych warstw społecznych znajdowały się

często w głębokiej sprzeczności i pojawiające się konflikty coraz częściej musiało rozwiązywać

państwo. W Grecji pojawia się szczególny twór „miasio-państwo" głoszony jako polis. Było ono

wspólnota skupioną wokół umocnionego centrum władzy i obejmującą stosunkowo mały obszar.

Mała odległość od centrum pozwala zwoływać wszystkich dorosłych obywateli na zgromadzenia

w celu omówienia spraw państwa, nie dotyczyło to niewolników i ludności napływowej czyli

„metojków", którzy razem stanowili większość polis. Władza tu była w rękach obywateli i miała

różne formy w rożnych okresach w zależności od układu sił społecznych: demokracja, tyrania,

oligarchia i timokracja. Polis buło ośrodkiem życia kulturalnego. Zaczęły rozwijać się tam różne

nauki. Kiedy zaczęto wzrastać niewolnictwo (w niewolę skazywano niewypłacalnych dłużników)

polis zaczęto potrzebować więcej marynarzy i wojowników nie tylko ze względu na handel

morski. kontakty z koloniami i obronę granic, lecz także ze względu na konieczność utrzymania

lądu wewnętrznego w tym zapewnienia posłuszeństwa niewolników. Solon zaczął wprowadzać w

polis reformy, które doprowadziły do timokracji (sprawowanie władzy przez osoby

charakteryzujące się posiadaniem szczególnych wartości np. bogactwa). Demokryt uznawał

państwo za wynik harmonizacji sprzecznych interesów jednostek, osiąganych w ramach

demokracji i pod hasłem umiaru we wszystkich poczynaniach. Sokrates był żołnierzem.

urzędnikiem, a także bezpłatnym nauczycielem. Głosił w polis, ze dobro moralne jest celem

działań. Jednym z jego uczniów był Platon, który przedstawił koncepcję idealnego państwa. Było

to po zlikwidowaniu ustroju greckiego polis przez Macedonię. Podstawy idealnego państwa

opierały się na sprawiedliwości. Platon sadził, że społeczny podział pracy zależy od wykształcenia,

tego czy pracuje w rzemiośle, rolnictwie, czy jest jako niewolnik „narzędziem". Struktura klasowa

ma trzy części: potrzebująca, wojująca, myśląca, twierdził, ze pogoń za bogactwem prowadzi do

demokracji i osłabia społeczeństwo. U schyłku życia postulował o zniesienie własności prywatnej.

Rządy w państwie ma sprawować prawo przy pomocy wyznaczonych władz.

6. Jaki wpływ wywierała etyka wczesnego chrześcijaństwa na koncepcje społecznoekonomiczne

patrystyki?

PATRYSTYKA- nazwa przyjęta dla określenia poglądów najwybitniejszych postaci rodzącego

się Kościoła. Rozróżnia się:

• Patrystykę wsch. (język- greka, ośrodek- Aleksandria)

• Patrystykę zach. (język- łacina, ośrodek- Rzym) Pierwsze 5 wieków n. e. to powstanie, rozkwit i

upadek cesarstwa rzymskiego. Ogromna rolę w przemianach ustrojowych odegrało

chrześcijaństwo, które w IV w. n. e. Uzyskało status religii państwowej. Była to rewolucja w

sferze ideologii i etyki. Myśl społ-ekonom. Uzyskała nowe ramy. Sięgała ona do Pisma Świętego,

które Ojcowie Kościoła starali się interpretować stosownie do potrzeb ówczesnej rzeczywistości.

Rodząca się chrześcijańska nauka społeczno

•ekonom, podejmuje wątki dotyczące:

• Stosunku do bogactwa i nędzy

• Stosunku do pracy

• Stosunku do państwa i religii

Myśliciele tamtej epoki (Augustyn, Klemens Aleksandryjski, Cyprian... )

postulowali:

• Harmonię między cesarstwem i chrześcijaństwem (które są reprezentantami dwóch społeczności:

ziemskiej i boskiej ), którą może zapewnić jedność etyki indywidualnej i społecznej

• Jednostka i wspólnoty musza dokonać wyboru miedzy ułudami tego świata a szczęściem

wiekuistym

• Warunkiem zgody jest stan pokoju co odnosi się zarówno do relacji między państwami jak i

jednostką

• Konieczność wyrzeczenia się pogoni za bogactwem będącym tylko

narzędziem, które można wykorzystać dobrze lub źle, własność prywatna jest moralnie

uzasadniona

• Bogaty ma obowiązek wobec wspólnoty ,wobec biednych i potrzebujących

• Dostrzegano nadmierny przyrost naturalny będący przyczyną ubóstwa

7. Przedstaw główne cechy doktryny społeczno-ekonomicznej Tomasza z Akwinu, a

zwłaszcza jego koncepcję ceny sprawiedliwej.

Kościół będący potęga naukowo- gospodarczą rozwijał nauczanie zgodnie z patrystyką. Uczonych

nazywano kanonistami. Uprawiali oni teologię, filozofię i etykę zwane łącznie scholastyką. Za

klasyczne ujecie doktryny kanonistycznej uznaje się nauczanie Tomasza z Akwinu. Podjął on trud

scalania myśli sakralnej i świeckiej, wykazania zgodności objawienia i doświadczenia, wiar\ i

rozumu. Było to niezbędne z tego względu, że Kościół w owym czasie ostro zwalczał pojawiające

się często koncepcję tzw. Awerroizmu łacińskiego, który był niebezpieczny ze względu na

głoszoną teorię dwóch prawd: naukowej i religijnej. Według Tomasza z Akwinu występuje

hierarchiczna spójność praw :

• Wiecznego (z woli Boga)

• Naturalnego (reguł prawa wiecznego „odciśniętych w rozumie")

• Pozytywnego (stanowionego przez ludzi ale pod warunkiem zgodności z prawem naturalnym)

• Boskiego (objawionego w Piśmie Świętym) Wokół tych praw i uznania Boga jako ostatecznego

celu i miary czynów ludzkich zbudował on etykę, w ramach której wyróżniamy etykę społ- gosp

ETYKA SPOŁ-GOSP.:

- 4 -

Teoria własności - nierówność posiadania nie jest sprzeczna z porządkiem natury jednak

prawa własności nie wolno nadużywać i należy być hojnym dla ubogich i potrzebujących.

Teoria stos. społ.- zaadaptowana na potrzeby ustroju feudalnego i jego głównej instytucjipoddaństwa

głosiła, że urodzenie się w niższym stanie jest kara za grzech pierworodny zaś

podporządkowanie jednego człowieka drugiemu zaś odbiciem porządku naturalnego.

Obie teorie są pochodnymi teorii ceny sprawiedliwej, na która zapotrzebowanie zgłosiła

rozwijająca się dynamicznie gospodarka towarowo-pieniężna. Powszechne nawoływanie do

działań sprawiedliwych należało przełożyć na język zrozumiały dla sądów, kupców. Kościoła.

Polegała ona na możliwości zaskarżenia sprzedawcy, który pobrał cenę mniejszą lub większą

o 50% od uznanej za sprawiedliwą.

Główna teza tej teorii była zasada ekwiwalentności wymiany czyli równości wymienianych

dóbr. Pojawiła się więc kwestia jak mierzyć wartość. Tomasz z Akwinu określił ją jako sumę

nakładów pracy, materiałów i usług. Przy czym:

• W nakładach pracy występują dwa czynniki:

- Ilościowy - można zmierzyć czasem pracy

- Jakościowy - można jedynie opisać

• W nakładach rzeczowych jako miernika można doszukać się uprzedmiotowionej pracy

• Usługi również wiążą się z pewnym wysiłkiem

Ponieważ Tomasz był wnikliwym obserwatorem zjawisk rynkowych oraz poczynań cechów

mających często monopol uznawał więc przybliżony charakter postulowanej równości cen

rynkowych z cena sprawiedliwą.

8. Omów ewolucję nauki o pieniądzu i procencie, która dokonała się u schyłku

średniowiecza.

Nad zagadnieniem procentu długo ciążył grzech uprawiania lichwy. Sobór Laterański w 1139

r. zabronił

wszelkich pożyczek na "%”. Pierwszy wyłom uczynił już Tomasz z Akwinu wprowadzając

rozróżnienie

między dobrami konsumpcyjnymi a niekonsumpcyjnymi oraz pożyczką i dzierżawą.

Dobra konsumpcyjne- ulegają zniszczeniu i można jedynie domagać się ich zwrotu bez

dodatkowych

Teoria własności

Teoria

stosunków społ.

Teoria ceny

sprawiedliwej

- 5 -

korzyści.

Dzierżawa domu (dobra niekonsump.) oznacza zaś pozbawienie korzyści i stad wynika

uzasadnienie

zwrotu wraz z nadwyżką za jej używanie.

Pożyczka pieniężna i żądanie zwrotu zapłaty za używanie pieniądza uznano jednak za

niesprawiedliwe.

Po tym pojawiły się inne wyjątki zaś u schyłku średniowiecza rozpowszechniła się operacja

kredytowa

kupna- sprzedaży renty. Właściciel nieruchomości zaciągał pożyczkę pod jej zastaw i

zobowiązywał się

oddać płynące z niej dochody spłacając dług ratami rocznymi, przy danej stopie %. Tym

sposobem jakiś

czas później % od pożyczek rozciągnął się również na lokaty kapitałowe.

Pieniądz stał się źródłem zysku a nie tylko pośrednikiem.

Podejmowano reformy ustroju monetarnego. W kolejnych krajach pojawiały się coraz to

nowe monety.

Na skutek „psucia monety" (zmiana składu, wartości, formy przez kolejnych władców )

pojawiła się

konieczność ustalenia pewnych reguł. Ustalono, że biciem monety zajmować się będzie

władza

państwowa zaś zmiany ciężaru i znaku są dopuszczalne jedynie w interesie kraju.

Przełomem w polityce monetarnej okazał się traktat niejakiego Mikołaja z Oresme z 1360 r.,

który jednak dopiero po pewnym czasie zdobył uznanie i począł być stosowany. Głosił on

mianowicie, że podstawa polityki pieniężnej powinna być użyteczność monety jako środka

wymiany. Moneta musi być: poręczna, lekka, zrobiona z substancji kosztownej i w miarę

rzadkiej. Władca opatruje monetę swoim stemplem ale nie jest ona jego własnością.

Właścicielem jej jest społeczeństwo i poszczególne jednostki. Mikołaj z o. Wskazuje też na

skutki ekonomiczne psucia monety:

• Utrudnienia w wymianie

• Utrata zaufania do pieniądza

• Odpływ złota i srebra z kraju

• Przypływ fałszywych pieniędzy

• Upadek handlu zagranicznego

• Handel wewnętrzny bogaci nieuczciwych

Na uwagę zasługują tez nowe ujęcia ceny sprawiedliwej:

• Antonin z Florencji

Na uwagę zasługują 3 stopnie ceny sprawiedliwej:

 Niższy-gdy występuje wymiana ekwiwalentna

 Średni- gdy występuje transakcja gotówkowa

 Wyższy- gdy występuje zapłata późniejsza

• Bernard ze Sieny

Proponował uwzględnić w cenie spr.:

 Wkład kwalifikacji

 Rzadkość

 Indywidualne gusty

• Gabriel Biel

Oprócz pracy, kosztów i rzadkości proponował on uwzględnić w cenie:

 Konieczność

- 6 -

 Popyt

 Ryzyko

 Troski

 Trud pozyskania

 Możliwe szkody

9. Przypomnij treść utopii społecznych Morusa, Campanelli o Bacona.

Thomas Morus

1516 r. „Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej

wyspie Utopii".

Jest to rozwinięcie koncepcji Platona, ale tez krytyka aktualnych przemian gospodarczych i

szczegółowy opis idealnego porządku państwowego zwanego utopią. Ustrój w utopii polega

na braku własności prywatnej i osobistej co umożliwia racjonalną organizację produkcji i

podziału. Podstawową jednostką społeczną jest rodzin składająca się około czterdziestu osób.

Jej pierwsza połowa pracuje w rzemiośle, druga zaś na roli. Po roku następuje zamiana.

Ciężkie prace wykonują niewolnicy jeńcy wojenni, przestępcy. Sześć godzin pracy dziennie

zaspokaja potrzeby wspólnoty. Wytworzone produkty znoszone są na plac miejski, gdzie

każdy może wziąć bez zapłaty co jest mu potrzebne. Państwo jest federacją miast na której

czele stoją dożywotnio książęta.

Tomaso Campanella 1602 r. „Miasto słońca"

W państwie tym panuje wspólna własność środków produkcji i konsumpcji. Władza należy

do mędrców, którzy są jednocześnie kapłanami. 10 oni kwalifikują młodych obywateli do

odpowiednich zawodów. Wszelkie decyzje podejmowane są na zgromadzeniu ludności. Trzy

cztery godziny pracy dziennie wystarczy aby dostarczyć wspólnocie niezbędnych środków do

życia. Reszta czasu przeznaczona jest na dyskusje, czytanie, spacery, gimnastykę. Francis

Bacon

1627 r. „Nowa Atlantyda"

Bacon opisuje wyspę Bensalem na której żyje wspólnota. Instytut badań naukowych „Dom

Salomona" świadczy wspólnocie usługi, liczeni instytutu prowadzą skomplikowane

eksperymenty, budują maszyny, opracowują technologie. Sterowanie rozwojem badań i

wdrażanie ich efektów należy do obowiązków światłej władzy.

10. Opisz koncepcje bulionistów i ich krytykę w rozprawach T. Muna.

Bulioniści (ang. bullion - złoto lub srebro w sztabach) wprowadzili do historii myśli

ekonomicznej koncepcję monetarną tzw. ilościową teorię pieniądza. Bulioniści

zafascynowani byli pieniądzem kruszcowym (co wiązało się z dwoma zjawiskami: rewolucją

cen i ujawnieniem się nowej funkcji pieniądza - tworzeniem kapitału). Przyczynami tego

zjawiska było m.in. praktyka psucia monety (o czym pisał m.in. Mikołaj Kopernik w

„Sposobie bicia monety”).

Bulioniści uważali, że wartość monety rośnie wtedy, kiedy popyt na nią przewyższa podaż.

Odbija się to na cenach - rosną one w warunkach obfitości monety w obiegu, a spadają przy

niedostatku kruszcu. Dlatego też bulioniści zaczęli kształtować politykę, której celem była

akumulacja kruszcu we własnym kraju. John Hales twierdził, że jednostka powinna kierować

sobą godnie i z własną korzyścią, podobnie musi działać rodzina i tak samo mają być

- 7 -

zarządzane miasta i państwo. Stosunki handlowe z zagranicą są koniecznością, ale należy

dbać o ich efekt końcowy - bogacenie własnego kraju.

Thomas Mun (czołowy przedstawiciel angielskiego merkantylizmu) twierdził, że dobrym

lekarstwem jest raczej pobudzanie oszczędności, redukcja importu przedmiotów zbytku i

wzrost eksportu, niż postulowana deprecjacja monety. Kraj powinien jak najwięcej

eksportować, ale głównie wyroby przetworzone, a nie surowce. Importować należy tylko

towary niezbędne i surowce pozwalające na reeksport. Mun przestrzegał przed nadmierną

dyskryminacją kupców zagranicznych, ponieważ grozi to odwetem i spadkiem eksportu.

11. Jakie podobieństwa i różnice dostrzegasz w poglądach kolbertyzmu i kameralistyki.

Kolbertyzm - merkanizm francuski

Kameralistyka - system poglądów merkanistycznych, wyrastających na stosunkowo

zacofanej strukturze gospodarczej, społecznej i politycznej krajów niemieckich.

Podobieństwa: polityka protekcjonalizmu wychowawczego, odbudowa życia gospodarczego

kraju, zapełnienie skarbca (poprzez nakładanie podatków, zwłaszcza na konsumpcję

przedmiotów zbytku), rozwój prawa gospodarczego i administracji.

Różnice:

Kolbertyzm: polityka fiskalna obciążała głównie chłopów, zakazano emigracji z kraju,

tworzono manufaktury królewskie, których produkcję chroniły cła importowe, popierano

handel zamorski i tworzenie kolonii.

Kameralistyka: tworzenie okresowych spisów ludności, tworzenie kolegi handlowych, gdzie

były zatrudniane wszystkie stany, ochrona chłopstwa przed nadmiernym opodatkowaniem,

poluzowanie przepisów cechowych w miastach.

12. Czy zasadne jest nazywanie poglądów polskich ekonomistów XVI i XVII wieku

mianem „szlacheckiego merkantylizmu” ?

Tak, ponieważ również w Polsce rozwinęła się myśl merkantylistyczna, którą

„reprezentowała” szlachta.

Jan Ostroróg domagał się opodatkowania duchowieństwa, umocnienia władzy królewskiej,

zwiększenie wpływów mieszczaństwa i chłopstwa. Potępiał praktyki związane z „psuciem”

monety.

Andrzej Frycz Modrzewski w dziele „O poprawie Rzeczypospolitej” wprowadził platońską

tezę o potrzebie moralnej jedności wspólnoty, przestrzegania sprawiedliwości i

ustanowionych praw. Bronił chłopów przed uciskiem pańszczyźnianym, mieszczan przed

uzurpacją szlachty. Twierdził, że o bogactwie kraju decyduje pracowita ludność, zatrudniona

w rolnictwie i rzemiośle. Państwo powinno ingerować w handel zagraniczny, zwłaszcza

regulując cła na zboże.

Jan Grodwagner twierdził, że sam prawny zakaz wywozu kruszców jest nieskuteczny,

istotne jest bowiem zapewnienie krajowi dodatniego bilansu handlowego. W tym celu należy

wspierać rozwój rodzimego przemysłu, ograniczać eksport surowców i import produktów

gotowych.

Andrzej Maksymilian Fredro uważał, że oprócz wydajnego rolnictwa konieczne są

rozwinięte rzemiosło, handel i komunikacja. Warto organizować warsztaty dla włóczęgów,

gromadzić fachowców zagranicznych i zakładać kompanie handlu zagranicznego.

13. Opisz istotę „porządku naturalnego” i teorię produktu czystego w ujęciu

fizjokratów.

Według fizjokratów porządek naturalny to jedyny stan doskonały, wynika bowiem z praw

przyrody. Koncepcja porządku naturalnego wywodzi się z filozofii Kartezjusza. Przyroda

- 8 -

rządzi się swoimi prawami, które człowiek poznaje w procesie doświadczenia, w kontakcie z

naturą i za pomocą rozumu. Jednostka ludzka ma znaczny obszar wolności działania,

ograniczony warunkami praw naturalnych człowieka. Ogólna idea wolności w procesie

gospodarowania opiera się na dodatkowym kryterium, materialistycznym. „...prawo naturalne

człowieka jest to prawo do rzeczy przynoszących mu pożytek, i które jest on w stanie uzyskać

dzięki swojej pracy. Właściwe korzystanie z wolności oznacza czyny zgodne z porządkiem

naturalnym i prawami przyrody.”

Teoria czystego produktu (rpoduit net) głosi, że tylko w rolnictwie zachodzi proces

otrzymywania nadwyżki ponad wyłożone nakłady. Natura-ziemia dostarcza produkt fizyczny

większy od wydatków i kosztów utrzymania. Nadwyżka ta utrzymuje nie tylko farmera, ale

całe społeczeństwo. Sama ziemia, bez nakładów, też daje produkt, ale zwykle jest ona skąpa i

daje niewiele. Nakłady podnoszą naturalną urodzajność gleby i można dowieść, że są one

także produktem ziemi-natury.

14. Jakie walory analityczne miała Tablica ekonomiczna F. Quesnaya ?

Tablica ekonomiczna zapoczątkowała w myśli ekonomicznej nowy rozdział - badanie

procesów i cyrkulacji produktu społecznego. Można na niej prześledzić reprodukcję produktu

społecznego oraz cyrkulację towarów i pieniądza, ujętą w pięciu kolejnych aktach:

 Cyrkulacja między właścicielami a farmerami

 Transakcje między właścicielami a klasą jałową (np. rzemieślnikami)

 Cyrkulacja między klasą jałową a farmerami

 Akt, w którym farmerzy kupują u klasy jałowej potrzebne narzędzia

 Akt zakupu przez klasę jałową surowców u farmerów

15. Dlaczego idee fizjokratów nie przyjęły się w Polsce ?

Nasze rolnictwo tkwiło głęboko w strukturze feudalnej, nie miało gospodarstw farmerskich i

warstwy dzierżawców-kapitalistów. Chłop egzystował w poddaństwie i pańszczyźnie. Na

luksus leseferyzmu można było pozwolić sobie w warunkach trwałości państwa, a nie w

systemie anarchii zwanej demokracją szlachecką. Stan trzeci stanowił we Francji główną siłę

reformatorską, a w Polsce dopiero się rodził. Nic dziwnego, że garść oświeconej arystokracji i

nieliczni przedstawiciele szlachty nie doprowadzili dzieła naprawy Rzeczypospolitej do

zwycięskiego końca. Rozbiory przekreśliły ostatecznie nadzieję na przebudowę struktury

społecznej.

16. Przypomnij wkład Williama Petty'ego do budowy zrębów ekonomii klasycznej.

Zwróć uwagę na znaczenie jego „arytmetyki politycznej”.

Petty wprowadził nową metodę dociekań - statystykę, zwaną przez niego „arytmetykę

polityczną”. Mamy tu do czynienia z wprowadzeniem do badań ekonomicznych metody

ilościowej, odwoływaniem się do nauk przyrodniczych i akceptacją kauzalizmu, tj. więzi

przyczynowo-skutkowej w zjawiskach społeczno-gospodarczych.

Statystyka opisowa pozwala m.in. porównywać wielkość i potęgę państw, z którymi Anglia

prowadziła wojny lub konkurowała na rynkach zagranicznych. Centralne miejsce w systemie

poglądów ekonomicznych Petty'ego zajmuje teoria bogactwa narodowego, która wyraźnie

świadczy o zerwaniu z podejściem merkantylistów. Rola handlu zagranicznego zostaje

ograniczona i ustępuje miejsca procesowi produkcji. Petty stał się prekursorem rachunku

dochodu narodowego, ale zrozumienie wagi tego zagadnienia nastąpiło dopiero w XX w. Z

teorii bogactwa naturalnego wypływają lub pozostają w ścisłym powiązaniu zręby

pozostałych teorii: pieniądza, renty i ceny oraz słabo jeszcze zarysowanej teorii wartości.

- 9 -

Petty postulował tworzenie banku emitującego noty, a więc pieniądz papierowy wypełniający

czasową lukę w okresach braku monety kruszcowej.

22. Istota protekcjonizmu wychowawczego w ujęciu F.Lista.

F.List (1789-1846) - odrzucał klasyczny podział pracy na produkcyjną i nie produkcyjną.

List w swych rozważaniach nie traci z pola widzenia postulowanej polityki protekcjonizmu

wychowawczego.

Pisze , że bariera celna może początkowo obniżyć dopływ dóbr świadczących o bogactwie ,

ale w dłuższym okresie zapewni także wzrost potencjału wytwórczego , który pomnoży

bogactwo narodu. Chronić trzeba głównie przemysł , który pobudzac będzie rozwój rolnictwa

i pozostałych działów gospodarki.

23. Zalety i ograniczenia metody dedukcji i indukcji w świetle " sporu o metodzie".

Schmoller(1838 - 1917) - twórca młodszej szkoły historycznej zasłużył się jako autor i

wydawca literatury ekonomicznej oraz współzałożyciel w 1872 towarzystwa polityki

społecznej .Towarzystwo grupowało wielu naukowców i działaczy , którzy byli przekonani

,że poprzez reformy państwowe uda się rozwiązać konflikty między pracą a kapitałem .

działalność tego towarzystwa miała charakter opiniotwórczy i czasami wchodziła w konflikt

z polityką kanclerza Bismarcka .Atak na Schmollera przyszedł , że strony założyciela nowej

szkoły psychologicznej Carla Mengera jednego z twórców nowego kierunku w myśli

ekonomicznej. Polemika między Mengerem ,a Schmollerem przerodziałą się w ostrą dyskusje

między ich zwolennikami , która otrzymałą nazwę "spór o metodę" . Typ dyskusji nie mógł

przynieść zwycięstwa żadnej ze stron , ponieważ był to spór o dwóch kierunkach myśli

ekonomicznej .

24. Uzasadnienie polityki protekcjonizmu w koncepcjach amerykańskich ekonomistów

H.C.Carey `a i H.Georga`a .

Czołowym przedstawicielem amerykańskiego protekcjonizmu był Henry Charles Carey

(1793-1879) Carey skoncentrował się na teori podziału bogactwa i funkcjonowaniu

gospodarki amerykańskiej. Dowodził , że w ameryce jest możliwy szybszy wzrost kapitału i

produkcji niż ludności , co zapewnia absolutny wzrost zysku oraz absolutny i relatywny

wzrost płac .Carey w teori wartości opowiedział się , za jej wersją kosztową i tworzeniem

wartości w procesie wymiany .Carey był zwolennikiem handlu łączącego bezpośrednio

producenta z konsumentem i przeciwnikiem wielkiego handlu w którym występuje pośrednik

i przewoźnik .

H.George (1839-1897) - krytykował kapitalizm z pozycji drobnego wytwórcy zwłaszcza

farmera .Podstawowe zło wynika jego zdaniem z instytucji własności ziemi i renty

gruntowej.Głosił program nacjonalizacji ziemi za pomocą jedynego podatku gruntowego.

25. Przypomnij główne poglądy Saint-Simon`a , Fouriera i Owena . Jakie słabości

dostrzegasz w koncepcjach socjalizmu zrzeszeniowego?

Saint-Simon(1760-1825) - w swoim podstawowym dziele "O systemie industrialnym"

wyłożył koncepcje historycznego industrializmu , która zasługuje na miano " Socjalizm

technokratyczny". Zdaniem Saint-Simona motorem rozwoju społecznego jest działalność

- 10 -

klasy wytwórców i postępy ducha ludzkiego .Głosił on program budowy doskonalszego

ustroju , w którym prawdziwa władza należeć będzie do ciał kolegialnych i parlamentu.

Fourier (1772-1837) - stworzył spójny system ideologiczny i dał wizję przebudowy ustroju ,

opartego na wspólnocie produkcyjno konsumpcyjnej . Światopogląd Fouriera opierał się na

filozofii idealistycznej i przekonaniu o podobieństwie wszechświata do jego stwórcy

.Szczególne wspólnoty organizowane przez Fouriera - falangi.

Owen (1771-1858)-podstawą nowych metod zarządzania jest teza , iż charakter człowieka

jest pochodną wizerunków , w których jest on wychowywany .Owen postanowił zmienić

wizerunki pracy i egzystencji ponad 2000 robotników. Skrócił dzień pracy do 10,5 h i zakazał

zatrudnienia dzieci .pomógł utworzyć osiedlowy samorząd , propagował walkę z

alkoholizmem .

26. Omów krytykę wczesnego kapitalizmu głoszona przez Sismondiego i Proudhona .

Sismondi (1773-1842) uwagę jego przyciągnęły pierwsze kryzysy związane z nadprodukcją.

Ekonomia polityczna jest wg Niego częścią nauki zarządzania. Bogactwem jest produkt pracy

- zgromadzony, ale jeszcze nie skonsumowany. Bogactwo rośnie szybciej dzięki podziałowi

pracy i zastosowaniu maszyn Sismondi otworzył dyskusje nad przyczynami kryzysów w

gospodarce kapitalistycznej . Wg. Niego konieczna jest polityka podatkowa obciążajaca

głównie bogatych. Sismondi opowiadał się za prawem robotników do zrzeszania się .

Proudhon (1809-1865) usiłował rozwiązac sprzecznośc między instytucją własności środków

produkcji a potrzebą wolności . likwidacja prywatnej własnosci zagraża wolności człowieka .

Proudhon lansował postulat likwidacji władzy pieniądza dzięki utworzeniu specjalnego banku

narodowego , który miałby udzielać robotnikom darmowych kredytów .Rządy rewolucyjne

odrzuciły w 1849 projekt powołania specjalnego banku pomocy robotnikom.

26. Omów krytykę wczesnego kapitalizmu, głoszoną przez Sismondiego i Proudhona.

Sismondi początkowo zafascynowany nauką Adama Smitha, szybko zmienił cel swoich

zainteresowań. Pod wpływem obserwacji negatywnych następstw wolnej gry rynkowej, która

prowadziła do ruiny gospodarki chłopskiej i drobnego rzemiosła, zajął się krytyką

kapitalizmu. Zadecydował o tym przede wszystkim problem z nadprodukcją, kiedy to

zubożałe masy konsumentów nie zapewniają efektywnego popytu na towary wytwarzane

przez coraz wydajniejsze maszyny.

Najlepszym sposobem zwalczenia tego problemu jest przywrócenie równowagi pomiędzy

popytem a podażą, a także właściwa relacja między zjawiskami demograficznymi a

gromadzonym bogactwem. Konieczna jest polityka podatkowa obciążająca głównie bogatych

- 11 -

i chroniąca drobnych przedsiębiorców. Opowiadał się również za prawem robotników do

zrzeszania się i stworzeniem im możliwości awansu do warstwy drobnych wytwórców.

Natomiast Proudhon usiłował rozwiązać sprzeczność między instytucją własności środków

produkcji a potrzebą wolności. Otóż jego zdaniem właściciel zabiera robotnikowi część jego

produktu, która powstała dzięki społecznemu podziałowi pracy. Likwidacja prywatnej

własności zagraża wolności człowieka. Ponieważ instytucja własności prywatnej pojawiła się

wraz z instytucją wymiany, dlatego zniknie ona w procesie racjonalizacji wymiany. Taką

właśnie wymianę mogą zapewnić autonomiczne jednostki gospodarcze w ramach wzajemnie

świadczonych usług. Opowiadał się również za postulatem likwidacji władzy pieniądza dzięki

utworzeniu specjalnego banku narodowego, który udzielałby robotnikom darmowe kredyty na

rozwinięcie własnej produkcji. Jako środek wymiany byłyby jedynie bony.

Poglądy socjalistów głównie opierały się na stworzeniu lepszego ustroju, opierającego się

przede wszystkim na społecznej własności środków produkcji.

29. Na podstawie „trójkąta Mengera" przedstaw ogólną zasadę optymalnego

rozdysponowania zasobów.

Składniki ogólnych zasad ekonomii: teoria potrzeb, teoria dóbr, mierzenie wielkości

potrzeb i dostępnych dóbr.

Podstawowa część systemu Mengera, - subiektywna teoria wartości. O wartości dobra

gospodarczego decyduje subiektywny punkt widzenia jednostki gospodarującej. To ona

dokonuje oceny znaczenia, czyli wartości dobra, posługując się znajomością rangi swoich potrzeb

i stopniem ich zaspokojenia. Zdaniem Mengera przy mierzeniu tak rozumianej

wartości należy uwzględnić dwa momenty — subiektywny i obiektywny. Pierwszy pozwala

wydzielić klasy potrzeb w zależności od ważności. Potrzeby ważniejsze wymagają

intensywniejszego (ilościowego i jakościowego) zaspokojenia. Zasadą jest również to, że

człowiek najpierw zaspokaja potrzeby pilniejsze i ważniejsze dla jego życia. Każdy akt

zaspokojenia danej potrzeby przynosi mniejszą porcję zadowolenia.

(np. jeżeli człowiek zakupi jakieś dobro np. mieszkanie to mimo iż to była jego dotychczasowo

ważna potrzeba to teraz chciałby więcej np. dom i mimo tego ze powinien być zaspokojony to

nie jest)

Można więc kolejnym aktom zaspokajania potrzeb przypisać malejące znaczenia. Drugi

moment — obiektywny — określa granice dostępnych zasobów dóbr gospodarczych. Oba

momenty powinny być uwzględniane w rachunku podmiotu gospodarującego, pragnącego

maksymalizować swoje zadowolenie w warunkach ograniczeń

Trójkąt Mengera

Klasa potrzeb: l II III IV V VI VII VIII IX X

Wskaźnik (ranga): 10 9 8 7 6 5 4 3 1 1

9 8 7 6 5 4 3 2 2 0

8 7 6 5 4 3 2 1 0

7 6 5 4 3 2 1 0

6 5 4 3 2 1 0

5 4 3 2 1 0

4 3 2 1 0

3 2 1 0

2 1 0

1 0

0

- 12 -

Całość potrzeb jednostki gospodarującej jest podzielona na klasy oznaczone cyframi

rzymskimi, od najważniejszej I do najmniej ważnej X. Z kolei ranga każdego aktu

zaspokojenia potrzeb (ich kolejność jest liczona od góry w dół) jest oznaczona cyframi

arabskimi od 10 do 0. Na zaspokojenie swych potrzeb podmiot ma ograniczony zasób

pieniądza, np. 3 zł, a nakład na jeden akt (porcję) wynosi l zł. Chcąc maksymalizować

zadowolenie otrzymujemy kombinację zakupu dwóch porcji dobra I klasy i jednej porcji II

klasy. Optymalne rozdysponowanie dostępnych zasobów wymaga wyrównania krańcowych

przyrostów zadowolenia w każdym z dostępnych zastosowań.

Menger odmiennie niż klasycy definiował treść i rolę czynników produkcji oraz podział

dochodu społecznego między nimi. „Kapitał" w danym okresie to podporządkowanie zasobu

dóbr dalszych rzędów, które w przyszłości zapewnią uzyskanie dóbr bliższego rzędu.

Następnie Menger kreśli oryginalną teorię komputacji (zarachować, przypisać), zgodnie z

którą wartość dóbr dalszego rzędu jest następstwem przeniesienia na te dobra subiektywnych

wartości dóbr pierwszego rzędu. Menger zalecał określać wkład poszczególnych czynników

produkcji tzw. metodą reszty, odejmując od aktualnej kombinacji dóbr tworzących dobro

pierwszego rzędu ich poprzednią kombinację. Subiektywna teoria wartości tłumaczy także

istotę wymiany, jako otrzymywanie przez obie strony dóbr wyżej przez siebie szacowanych.

Cena jest tylko odbiciem wartości wymiennej.

30. Wskaż podobieństwa i różnice w ujęciu i modelach równowagi rynkowej,

stosowanych przez Cournota i Walrasa.

Cournot stosował analizę funkcjonalną i sformułował prawo popytu, uznając, że wtedy

popyt wzrasta, kiedy cena spada. Oznaczając popyt efektywny przez D, pewną funkcję przez

F, a cenę przez p, to prawo popytu możemy zapisać w postaci:

D = F (p). Podobnie, cena jest funkcją popytu efektywnego: p =f(D). Jako sprawę

oczywistą Cournot przyjmuje zasadę ciągłości funkcji i ogólne reguły jej badania.

Dalsze rozważania Cournot prowadził na prostym modelu przedsiębiorstwa, badając

relacje między popytem, podażą i ceną w komplikujących się warunkach i sytuacjach:

monopolu, duopolu i konkurencji doskonałej. Sugestywny obraz właściciela naturalnego

źródła wody mineralnej, który pragnie zmaksymalizować utarg, wyznaczając racjonalną cenę,

prowadzi do formalnego ujęcia jego decyzji w kategoriach rachunku różniczkowego. Jak

wiadomo, najpierw trzeba określić ekstremum funkcji, czyli spełnić warunek, aby pierwsza

pochodna równała się zeru, a następnie określić maksimum, tj. spełnić warunek, aby druga

pochodna była mniejsza od zera. Zapisuje się to w prostych wzorach:

U^. = [p • F (p)]' = F (p) + pF'(p) = O,

2F'(p)+pF"(p)<0.

W tym duchu idą kolejne rozważania nad komplikującą się sytuacją monopolisty —

pojawiają się koszty i konkurent. Cournot stał się prekursorem teorii duopolu, objaśniającej

współzależność konkurentów w procesie wyznaczania ceny.

Obiektem badań nauki ekonomicznej, zdaniem Walrasa, jest gospodarstwo społeczne,

rozumiane jako zbiór rzeczy materialnych i niematerialnych, które są rzadkie, użyteczne i

dostępne w ograniczonych ilościach. Ekonomia dzieli się na: ekonomię polityczną stosowaną,

która zajmuje się produkcją i stosunkiem ludzi do rzeczy; ekonomię społeczną, badającą

proces podziału bogactwa i relacje gospodarcze między ludźmi; i ekonomię polityczną czystą,

która zajmuje się relacjami wymiany, stosunkami między rzeczami. Pierwsze dwa człony

ekonomii mają normatywny charakter i nie dają się sformalizować. Natomiast ekonomia

polityczna czysta ma charakter ilościowy i może być równie ścisła jak matematyka. Walrasa

interesuje przeto wartość wymienna jako taka cecha rzeczy, która uniemożliwia ich

- 13 -

oddawanie lub otrzymywanie za darmo, ale wymusza kupno i sprzedaż. Stosował ujęcie

statyczne, zakładając jednoczesność występowania zjawiska i pewien stan badanego w danym

momencie układu. Jako stan uprzywilejowany w analizie występuje stan równowagi

procesów i systemów gospodarczych. Kolejność wywodów Walrasa jest odwrotna w stosunku

do przyjętej przez Cournota. Walras zaczyna od najprostszego modelu wymiany na rynku

doskonałej konkurencji, aby następnie budować modele równowagi na coraz szerszym polu

działalności gospodarczej.

Najprostszy model wolnej wymiany obejmuje dwóch osobników A i B, wymieniających

swoje dobra, odpowiednio — a i b. Relacje obu wymienianych ilości dóbr — q^ i ^ —

stanowią ich ceny: relacja q^lqy odpowiada cenie dobra a wyrażonej w ilości dobra b; relacja

qJqi, — cenie dobra b, wyrażonej w ilości dobra a. Po prostym przekształceniu otrzymujemy

postać: py = 1/p,, [p,, = l/p„. Pozwala to twierdzić, że ceny, albo relacje wartości

wymiennych, są do siebie odwrotnie proporcjonalne. Wyznaczenie ceny pozwala ustalić

równowagę popytu i podaży. Efektywny popyt i podaż określa iloczyn ilości wymienianych

dóbr przez ich ceny. Ponieważ wielkością podstawową, i w pewnym

sensie przyczynową, jest popyt, przeto wystarczy zająć się ustaleniem zależności

funkcjonalnej popytu i ceny. Popyt na dane dobro — D jest funkcją jego ceny:

D^=FM\D^F^p,).

Podobnie zapisujemy zależnoś__________ci funkcjonalne podaży danego dobra — O i odpowiednio

warunek równowagi, że popyt na dane dobro równa się jego podaży: Z>„ = 0^ i Ą = 0^.

Ostatecznie mamy do rozwiązania układ czterech równań (dwa równości wymiany i dwa

równości popytu i podaży). Ponieważ mamy w tym układzie cztery niewiadome (/»„, p,,, Ą,

Ą) i cztery równania, więc zadanie jest rozwiązalne.

Następnie Walras powiększa model do trzech osobników, wymieniających trzy dobra,

więc liczba niewiadomych sięga dwunastu i trzeba tworzyć już całą macierz, aby zapewnić

rozwiązanie, liczba niewiadomych przy m dóbr wyniesie:

m (m-l) cen i m (m-l) ilości tych dóbr, a więc razem 2m(m-\). Układ powinien mieć tyle

samo równań.

Dla pełnego opisu równowagi na danym rynku Walras wprowadził jeszcze dodatkowy

warunek — aby, oprócz równości relacji wymiennych dwóch dóbr, zachodziła także relacja

równości każdego z nich wobec jakiegoś dobra trzeciego. Takie dobro spełnia wyłącznie rolę

wspólnego mianownika czy też liczmana (numeraire), przypominającego żeton pozwalający

się rozliczać graczom. Tak można traktować pieniądz, pozostawiając mu tylko funkcję

pośrednika wymiany. Wprowadzenie numeraire nie zmienia podstawowego układu macierzy

i wymogów formalnych.

Tak zarysowana teoria równowagi na rynku dóbr była następnie przenoszona na rynki

kapitałów i pracy, aby wreszcie przekształcić się w ogólną teorię równowagi, stanowiącą

element „jądra" paradygmatu neoklasycznego.

31. Jak można dowieść, że a. marshall przerzucił pomost między ekonomią klasyczną

a marginalizmem?

- 14 -

Alfred Marshall ( 1842 - 1924 ) był założycielem szkoły myśli ekonomicznej.

Potrafił on rozwinąć i scalić osiągnięcia trzech szkół kierunku marginalistycznego,

nawiązując do tradycji ekonomii klasycznej, nie tracąc więzi z rzeczywistością i przekazując

swoje koncepcje całej generacji uczniów.

Marshall rezygnował z makro podejścia - analizy agregatowych procesów gospodarki

narodowej na rzecz rozważań w skali różnorodnych rynków, a więc mikro podejścia.

Obiektem jego zainteresowania stała się codzienność otaczająca człowieka.

„Ekonomika” jest - według jego definicji - nauką o tym jak ludzie żyją, działają i myślą w

codziennym życiu gospodarczym.

Marshall używał prostych definicji , które były rozumiane nawet przez ludzi gorzej

wykształconych.

Metoda stosowana przez Marshall' a była swego rodzaju kompromisem, próbą godzenia

tradycji euklidesowo - kartezjańskiej z opisowym podejściem historyzmu.

Marshall starannie dokonywał identyfikacji obiektu badawczego, zdając sobie sprawę ze

złożoności zjawisk społeczno gospodarczych .

Stosował technikę analizy znaną w matematyce i logice jako warunek ceteris paribus - przy

innych warunkach równych.

W początkowym stadium rozważań należy przyjąć pewne okoliczności i wielkości za stałe, w

celu skupienia uwagi tylko na elementach zmiennych i zbadać ich powiązania.

32. Przypomnij koncepcje „ typu idealnego”, „ ducha gospodarczości” i „stylu

gospodarowania” głoszone przez czołowych przedstawicieli historyzmu w Niemczech.

Artur Spiethoff ( 1873 - 1957)

Włączał się on również aktywnie w poszukiwania sił sprawczych, kształtujących ustroje

społeczne i gospodarcze.

Według Spiethoffa teoria ekonomiczna jest tworem historycznym, gdyż odzwierciedla realny

styl gospodarczy danego okresu.

Styl gospodarowania jest więc jedną z konstrukcji badawczych opierających się na

charakterystyce postaw osób i wspólnot, która pozwala zrozumieć konkretne procesy

społeczno - gospodarcze

Max Weber ( 1864 - 1920 )

Weber wiązał narodziny nowego nurtu socjologiczno - historycznego z ruchem reformacji,

jej radykalna moralnością, kultem dobrej roboty oraz oszczędzania.

Weber skonstruował różne narzędzia w celu poznania zjawisk społecznych i gospodarczych.

Jednym z nich był właśnie Typ Idealny.

Jest to konstrukcja pojęciowa, która odgrywa rolę wzorca potrzebnego do systematyzacji i

porządkowania zjawisk oraz opisu pewnej rzeczywistości.

Max Weber zaznaczał iż pojęcia typologiczne używane w humanistyce mają często

charakter typów idealnych utworzonych w drodze idealizacji badanych zjawisk i

doprowadzających ich cechy charakterystyczne do postaci krańcowej.

Typ ten jest nieostrym zbiorem cech występujących w empirii.

Podkreślał on, że operowanie typami idealnymi jest niezbędne dla realizacji celów

badawczych nauk humanistycznych.

Werner Sombart ( 1863 - 1941 )

Szukał on dowodów na potwierdzenie hipotezy iż czynnikiem sprawczym przemian

społecznych jest „ duch gospodarczości ”W wielu rozprawach dowodził istnienia

zagadkowego ducha.

- 15 -

W książce „ Żydzi i życie gospodarcze „ twierdził, że tego ducha przynieśli Żydzi jeszcze z

czasów biblijnych do powstającego w europie kapitalizmu.

Według teorii Sombarta przyczyny I Wojny Światowej tkwiły w różnicy „ ducha ” narodu

angielskiego ( handlarze ) i narodu niemieckiego ( bohaterowie ) .

Sombart operował pojęciem "system gospodarczy”, wyróżniając trzy składniki pozwalające

badać jego strukturę i morfologię a dokładniej ducha, formę i technikę.

Ducha cechują zawłaszczanie konkurencja i racjonalność .

Formą jest układ wolnych, zdecentralizowanych, rynkowo zorientowanych przedsiębiorstw.

Technika jest następstwem postępu w celu podnoszenia wydajności produkcji.

Sombart uznał iż rola „ ducha gospodarczości „ jako siły sprawczej przemian ustrojowych

jest bardzo duża .

33. Poglądy Veblena na rozwój społeczno - gospodarczy. Jego krytyka rozwoju,

zawarta w teorii klasy próżniaczej.

Thorstein Bunde Veblen ( 1857 - 1929 ) - - był jednym z największych amerykańskich

ekonomistów i socjologów.

Veblen interesował się głównie rozwojem wielkich przedsiębiorstw w formie spółek

akcyjnych, gwałtownym postępem w dziedzinie form organizacyjnych rynku kapitałowego

oraz kryzysami cyklicznymi.

Sławę i uznanie oraz ostre ataki polemistów przyniosła mu wydana w roku 1899 Teoria klasy

próżniaczej . ( The Theory of the Leisure Class )

Jego krytyka kultury pieniężnej obejmowała tak zwaną klasę próżniaczą - bankierów,

spekulantów, finansistów, manipulatorów, itp.

Krytyce poddawał głównie hedonizm oraz zasadę postępowania homo-oeconomicus.

Homo-oeconomicus - człowiek kierujący się w swym postępowaniu tylko motywacja

ekonomiczną , dążeniem do osiągnięcia maksymalnego zysku i minimalizacji strat.

Systm społeczno - ekonomiczny w ujęciu Veblena składa się z różnych instytucji, które

można podzielić na użyteczne i nieużyteczne w zależności od osiąganych przez nie celów.

Instytucje użyteczne związane są za światem przemysłu ( industry ), określanym jako część

układu, w której klasa pracująca pobudzana instynktem dobrej roboty realizuje proces

wytwórczy.

Natomiast klasa próżniacza i jej świat interesu (business ) skupia instytucje nieużyteczne,

kieruje się motywem zysku i celem konsumpcji ostatecznej.

Między tymi światami wykształciły się stosunki oparte głównie na instytucji prywatnej

własności środków produkcji.

Źródłem i motorem wszelkich przemian jest technologia, którą ciągle doskonalą ludzie

obdarzeni instynktami dobrej roboty i czystej ciekawości.

System społeczno - ekonomiczny według T. Veblena

INSTYTUCJE

Klasa próżniacza

Motyw zysku

Świat interesu

( Business )

zysk i konsumpcja

ostateczna

- 16 -

Klasa pracująca

Instynkt dobrej roboty

Świat przemysłu

( industry )

Produkcja

35. Znaczenie Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego i autonomii Galicji dla

rozwoju polskiej myśli ekonomicznej w czasie rozbiorów.

Rozbiory były tragedią narodową, która zahamowała normalny rozwój społeczny i

gospodarczy, pozostawiając nas w tyle za Europą Zachodnią i Środkową. Likwidacja państwa

postawiła także polską myśl ekonomiczną w sytuacji nie mającej praktycznego zastosowania,

wszak każda doktryna ekonomiczna musi określać swoje stanowisko wobec instytucji

państwa. W skrajnych przypadkach wyraża się to bądź w postulacie objęcia przez rząd

kontroli nad całym życiem społeczno-gospodarczym, bądź pozostawienia pełnej swobody

mechanizmowi gospodarczemu i tylko czuwaniu nad systemem prawa gwarantującym taką

wolność. W naszej sytuacji nie można było żądać od myśli ekonomicznej, aby adresowała

swoje koncepcje do rządów państw zaborczych. Ekonomistów podporządkowano przeto

walce o byt narodowy i odzyskanie niepodległości, nie wymagając od nich rozwijania teorii

nie służących temu zadaniu.

Po upadku I Rzeczpospolitej na jej terenach powstały trzy twory zasługujące na

szczególną uwagę, gdyż tylko na ich terenach mogła się rozwijać w ograniczonym stopniu

polska myśl ekonomiczna.

Pierwszy to Księstwo Warszawskie, powołane do życia wolą zwycięskiego Napoleona

i uznane przez siły postępowe kraju za szansę na odzyskanie niepodległości. Warto

wspomnieć, że na naszych ziemiach znalazła się armia rewolucyjnej Francji, co sprzyjało

przynajmniej zniesieniu poddaństwa, chociaż nie doprowadziło do uwłaszczenia. Namiastka

własnego państwa pozwoliła na ograniczone działania reformujące administrację kraju i

kształcenie fachowców na potrzeby gospodarcze.

Drugi twór, który powstał w miejsce poprzedniego to Królestwo Polskie. Ustrój, na

której zasadzie działało Królestwo Polskie, dawał znacznie mniejsze szanse na obronę

naszych interesów narodowych. Wprawdzie namiestnik cara godził się na istnienie

narodowego wojska i uprawianie lokalnej polityki gospodarczej, ale Królestwo stanowiło

część imperium rosyjskiego i było pozbawione systemu oświaty i posiadaniem wyższej

uczelni.

Trzecim tworem była autonomia Galicji, gdzie zaborca dał szansę do rozkwitu myśli

ekonomicznej.

Cały dorobek wybitnych polskich ekonomistów okresu rozbiorowego tj. Surowiecki i

Krysiński trzeba oceniać pod kątem przydatności dla umocnienia procesów likwidujących

zacofanie gospodarcze, zwłaszcza rozwiązujących kwestię chłopską, a w ostatecznym

rozrachunku przybliżających niepodległość. Odkryto także znaczenie posiadania własnych

- 17 -

ośrodków kształcenia kadr dla gospodarki krajowej i rangę ekonomii uprawianej w takich

uczelniach. Bez Szkoły Głównej Prawa i Administracji, a następnie Uniwersytetu

Warszawskiego, nie byłoby chyba największego osiągnięcia tego okresu, jakim stała się

nauka gospodarstwa narodowego w ujęciu Fryderyka Skarbka.

Powstanie listopadowe dowiodło raz jeszcze ogromnego wpływu stanu gospodarczego

na siłę militarną. Klęska powstania to także świadectwo naszego zacofania gospodarczego i

braku radykalnego rozwiązania kwestii społecznej. Dla myśli ekonomicznej był to dodatkowy

impuls, aby pogłębić analizę przyczyn klęski i odpowiednimi wnioskami uzupełnić programy

walki tworzone na emigracji i konspiracji. Takie były powody, dla których poniechano

działań na rzecz teorii ekonomicznej.

Okres między klęską powstania styczniowego a odzyskaniem niepodległości

pogorszył jeszcze bardziej warunki uprawiania nauki ekonomicznej w skali ogólnonarodowej

. Zróżnicowanie sytuacji w trzech zaborach groziło pełnym wchłonięciem polskich ziem do

organizmów społecznych i gospodarczych państw zaborczych. Germanizacja i rusyfikacja

oznaczały zakusy na likwidację polskiej kultury w Poznańskiem, na śląsku i w Kongresówce.

Tylko w Galicji powstała szansa na uprawianie nauki ekonomicznej w spolonizowanych

uniwersytetach Krakowa i Lwowa. Tam też powstawały koncepcje ekonomii „akademickiej”

i pojawiły się wielkie nazwiska polskiej myśli ekonomicznej - Dunajewskiego,

Czerkawskiego, Bilińskiego i Ochenkowskiego, którzy pozostawili godnych następców,

służących później odrodzonej Polsce. W zaborze austriackim narodziła się także koncepcja

polskiej szkoły gospodarstwa społecznego, która mimo słabej warstwy teoretycznej stała się

poważnym bodźcem do zdynamizowania myśli ekonomicznej w Kongresówce. Pod koniec

tego okresu właśnie zabór rosyjski zaczynał się stawać terenem rozwoju i starć różnych

nurtów myśli ekonomicznej.

Istotne znaczenie miał natomiast fakt wysunięcia się na czołowe miejsce zaboru

rosyjskiego w dynamice przekształceń struktury gospodarczej i społecznej. Uwłaszczenie

chłopów, coraz szybsze uprzemysłowienie, urbanizacja i rozbudowa infrastruktury

komunikacyjnej zmieniły wyraźnie układ sił społecznych i orientacji politycznej elit.

Mimo iż zalążki państwowości polskiej powstającej po rozbiorach nie były czymś

zadowalającym, to i tak to właśnie dzięki tym „tworom” polska myśl ekonomiczna mogła

mimo wszystko rozwijać się. Gdyby jak wspominałem wyżej tereny rozbiorowe zostały

zasymilowane z państwami zaborców Polska jako „państwo” i wszystko co się z nim wiązało

przestało by istnieć.

Na zakończenie trzeba powiedzieć, że polska myśl ekonomiczna doby rozbiorowej

była wierną towarzyszką walki o zachowanie bytu narodowego, tradycji i kultury. Starała się

wykorzystać wszystkie szanse, aby dotrzymać kroku powszechnej myśli ekonomicznej i

tworzyć własne koncepcje przede wszystkim na użytek praktyki. Po odzyskaniu

niepodległości była ona w dość dobrej kondycji.

37. Omów koncepcje przedstawicieli kierunku historycznego w zaborze austriackim.

Julian Antoni Dunajewski (1824-1907) - potępiał powstanie styczniowe ,był pierwszym

polakiem , który został ministrem skarbu Austrii. Dunajewski opierał się na ekonomi

klasycznej postulaty Dunajewskiego obejmowały kontrolę banków , wprowadzenie ceł

zaporowych i upaństwowienie kolei . Uznawał równorzędność nazw : ekonomia poltyczna ,

nauka gospodarstwa narodowego lub społecznego . Dunajewski powtarza sayowskie prawo

rynków , które neguje możliwość powstania ogólnej nadprodukcji towarów , a źródła zysków

upatruje w różnicy między teraźniejszością a przyszłą wartością kapitału .

Józef Milewski (1859-1916) poseł na sejm krajowy i austriacki .W duchu historyzmu

krytykował liberalizm ekonomi klasycznej za oderwanie od rzeczywistości .

- 18 -

W .Ochenkowski (1840-1908)

S.Głąbiński (1862-1943) poseł w parlamencie austriackim . Należał do twórców stronnictwa

narodowo demokratycznego na terenie Galicji Zwolennik historyzmu pragnący uwzględnić

interesy narodowe w formułowaniu zasad polityki gospodarczej.

37. Omów koncepcje przedstawicieli kierunku historycznego w zaborze austriackim

Ferdinando Galiani (1728-1787), który w swoich rozprawach, zwłaszcza w Dialogach o

handlu zbożem, zajął się rozwikłaniem starego paradoksu dlaczego chleb mimo tak wysokiej

„użyteczności" uzyskuje niższą wartość wymienną w porównaniu z prawie bezużytecznym

diamentem. Galiani kazał rozróżniać dwa pojęcia: „użyteczności", związanej z subiektywnym

odczuciem zadowolenia, i „rzadkości", a więc obiektywnej relacji ilości danej rzeczy do

liczby możliwych jej zastosowań. Diament uzyskuje wysoką wartość w wymianie dlatego, że

jest dobrem rzadkim, podczas gdy chleba jest znacznie więcej. Głębsze uogólnienie tego

zagadnienia znajdujemy w dziele Handel a państwo, ich stosunki wzajemne, którego autorem

był Etienne Bonnot de CondiIIac (1715-1780). Według niego wartość dobra istnieje tylko w

odniesieniu do potrzeb podmiotu. To nasze pożądania i wrażenia zmysłowe nadają rzeczom

wartość. Wymiana jest ekwiwalentna tylko z punktu widzenia subiektywnych ocen osób

wymieniających dobra.

Kari Heinrich Rau (1792-1870), wykładowca nauk państwowych na niemieckich uczelniach

w Erlangen i Heidelbergu. Przeniósł on na grunt niemiecki ekonomię klasyczną. Rau był

szeroko znany jako autor trzytomowego Podręcznika ekonomii politycznej, w którym wyłożył

teorię ekonomii, politykę gospodarczą i naukę o finansach publicznych. Rau odrzucał teorię

wartości opartą na pracy i lansował znaczenie wartości użytkowej, jaką jest uznanie przez

nabywcę pożyteczności danego dobra. Wartość może być mierzona ilością innego dobra

otrzymanego w wymianie.

Carl Menger (1840-1921), który urodził się w Nowym Sączu w rodzinie austriackiego

urzędnika. Studiował w Wiedniu, Pradze i Krakowie, a następnie poświęcił się pracy w

administracji rządowej. W roku 1871 ukazało się dzieło jego życia — Zasady nauki

ekonomicznej, które przyniosło mu sławę i stanowisko profesorskie na Uniwersytecie

Wiedeńskim. W latach osiemdziesiątych Menger zainicjował głośny „spór o metodę". Menger

opowiedział się za nomotetycznym charakterem nauki ekonomicznej, a przeciwko metodzie

opisowej, uprawianej przez szkoły historyczne.

− teoria potrzeb punktem wyjścia. Menger pisał, że wszystkie poszukiwania teoretycznogospodarcze

zaczynają się od uświadomienia faktu istnienia „potrzebującej natury

ludzkiej". Potrzeby wywodzą się z pierwotnych popędów i pożądań, następnie potrzeby

indywidualne przekształcają się w potrzeby różnych wspólnot, aby ostatecznie stać się

ogólnospołecznymi.

− teoria dóbr, która wychodzi od zbioru rzeczy stanowiących środowisko człowieka.

Menger rozpatruje prosty stosunek: człowiek-rzecz. Jeśli istnieje u człowieka wiedza o

potrzebie lub jej przewidywanie, jeżeli rzecz ma obiektywne właściwości zaspokojenia

jego potrzeb, a człowiek o tym wie, i wreszcie, jeśli dana rzecz jest dostępna, to stanowi

ona dobro. Mamy tu już odwołanie się do kategorii użyteczności. Zbiór dóbr dzieli się na

bezpośrednio dostępne w nieograniczonych ilościach i na dobra gospodarcze, które

cechuje rzadkość, ograniczona ilość. Menger rozwija dalej podział dóbr gospodarczych

według kryterium ich „odległości" od aktu zaspokojenia potrzeb. Dobrami pierwszego

rzędu są dobra gospodarcze, które możemy wykorzystać bezpośrednio do zaspokojenia

naszych potrzeb, np. potrawy, napoje i odzież. Dobrami drugiego i dalszych rzędów są te,

bez których nie można pozyskać dóbr pierwszego rzędu. Dobra niższego rzędu mają, jak

widzimy, charakter środków produkcji.

- 19 -

− subiektywnej teorii wartości podstawowa część systemu Mengera. Użyteczność i

rzadkość są tylko przesłankami ogólnymi, ponieważ o wartości dobra gospodarczego

decyduje subiektywny punkt widzenia jednostki gospodarującej. To ona dokonuje oceny

znaczenia, czyli wartości dobra, posługując się znajomością rangi swoich potrzeb i

stopniem ich zaspokojenia. Zdaniem Mengera przy mierzeniu tak rozumianej wartości

należy uwzględnić dwa momenty: subiektywny i obiektywny. Pierwszy pozwala

wydzielić klasy potrzeb w zależności od ważności. Potrzeby ważniejsze wymagają

intensywniejszego (ilościowego i jakościowego) zaspokojenia. Zasadą jest również to, że

człowiek najpierw zaspokaja potrzeby pilniejsze i ważniejsze dla jego życia. Każdy akt

zaspokojenia danej potrzeby (każda porcja odpowiednich dóbr) przynosi mniejszą porcję

zadowolenia. Można przeto kolejnym aktom zaspokajania potrzeb przypisać malejące

znaczenia. Drugi moment: obiektywny określa granice dostępnych zasobów dóbr

gospodarczych. Oba momenty powinny być uwzględniane w rachunku podmiotu

gospodarującego, pragnącego maksymalizować swoje zadowolenie w warunkach

ograniczeń.

Friedrich Wieser (1851-1926) przejął katedrę ekonomii po Mengerze i szeroko

popularyzował jego koncepcje. Za cenny wkład do nauki ekonomii subiektywnej uznaje się

jego prawo użyteczności krańcowej, wyłożone w rozprawach: O pochodzeniu i prawach

wartości gospodarczej i Wartość naturalna. Wieser rozwija myśl o nasycalności potrzeb

człowieka i dowodzi, że w warunkach ograniczoności dostępnych zasobów trzeba przerwać

proces zaspokojenia potrzeb nie w punkcie pełnego nasycenia, ale po zużyciu ostatniego

(krańcowego) dostępnego dobra i uzyskaniu ostatniej porcji użyteczności, właśnie

„użyteczności krańcowej".

Eugen von Bóhm-Bawerk (1851-1914). Podobnie jak Wieser studiował pod kierunkiem

profesorów niemieckich, głoszących koncepcje młodszej szkoły historycznej, ale nie uległ ich

wpływom. Wykładał na uniwersytetach w Innsbrucku i Wiedniu oraz trzykrotnie był

ministrem skarbu. Bóhm-Bawerk poprawił zapis Wiesera dotyczący kalkulacji wartości

całkowitej zapasu dóbr. Wieser operował iloczynem użyteczności krańcowej dobra w zapasie

przez liczbę dóbr w tym zapasie. Bóhm-Bawerk natomiast przyjął, że wartość całkowita

zapasu dóbr jest sumą użyteczności wszystkich dóbr tego zapasu.

− teoria procentu punktem wyjścia jest twierdzenie, że istnieją tylko dwa elementarne

czynniki produkcji - ziemia i praca. Kapitał jest czynnikiem pochodnym, który tylko

wiąże czynniki elementarne i umożliwia realizację wydłużonych w czasie, ale

przynoszących wyższe efekty, procesów produkcji. Czynnik czasu ułatwia zrozumienie

istoty zysku z kapitału i natury procentu. Przez procent Bóhm-Bawerk rozumie wszelki

dochód stanowiący wynagrodzenie kapitału. W procesie produkcji uzyskuje się tzw.

procent pierwotny, natomiast pożyczka daje procent pochodny. Procent pierwotny dzieli

się na procent surowy, stanowiący wynagrodzenie za ryzyko, poniesione koszty i

niezbędną amortyzację, oraz na procent czysty - wynagrodzenie z tytułu prawa własności.

Kategoria procentu czystego jest podstawą tzw. pozytywnej teorii procentu, która opiera

się na twierdzeniu, że ludzie wyżej cenią dobra teraźniejsze niż dobra przyszłe. Powstaje

przez to nadwyżka wartości dóbr obecnych w stosunku do dóbr przyszłych. W ocenie

dóbr preferuje się dobra teraźniejsze z przyczyn psychicznych (słabość wyobraźni,

skończoność życia), ekonomicznych (niedostatek) i ze względu na pozytywne efekty

wydłużonej produkcji.

38. Jakie główne nurty występowały w polskiej myśli ekonomicznej u schyłku doby

rozbiorowej?

Przedstawicielem nurtu zachowawczego hrabia Andrzej Zamoyski (1800-1874), wybitny

działacz polityczny i gospodarczy, który po upadku powstania skupił energię na

- 20 -

reformowaniu własnych majątków rolnych, na szerzeniu oświaty i postępu technicznego w

krajowym rolnictwie. Wprowadził on oczynszowanie, organizował wystawy sprzętu

rolniczego i dyskusje fachowców, założył Towarzystwo Rolnicze. Zamoyski krzewił idee

typowe dla okresu włączania tradycyjnego rolnictwa do systemu gospodarki rynkowej, a

jednocześnie sam podejmował śmiałe decyzje, inwestując np. w budowę pierwszych statków

parowych i w żeglugę na Wiśle.

Umiarkowany program społeczno-gospodarczy głoszono także w zaborze pruskim, który

stworzyli Karol Libelt (1807-1875) i hrabia August Cieszkowski (1814-1894). Polsce

przypisano rolę nowego Mesjasza, a za podstawę działania uznano filozofię „czynu",

będącego przede wszystkim kategorią moralną. Do programu włączono elementy socjalizmu

utopijnego, jak np. postulat dopuszczenia robotników do udziału w zyskach. W rozprawie

Cieszkowskiego O kredycie i obiegu znalazły się bardziej realistyczne propozycje emisji

biletów rentowych, zabezpieczonych na hipotece majątków ziemskich, która ułatwiłaby

kredytowanie rozwoju gospodarczego.

Nurt rewolucyjny miał dwóch wybitnych przedstawicieli. Pierwszy z nich Piotr Ściegienny

(1800-1890) był księdzem, który próbował wzniecić powstanie chłopskie na Kielecczyźnie.

W agitacyjnej broszurze Złota Książeczka domagał się likwidacji obszarnictwa i wzywał do

wspólnej z ludem walki z caratem. Za swoją działalność Ściegienny zapłacił katorgą.

Edward Dembowski (1822-1846), krytyk literacki i działacz polityczny, który zginął w

czasie powstania lwowskiego. Pragnął likwidacji obszarnictwa i uwłaszczenia chłopstwa, te

miało być podstawową siłą w walce o wyzwolenie narodowe. Ostro krytykował nurty

zachowawcze i współdziałał ze Ściegiennym organizowaniu powstania.

Największy przedstawiciel polskiej myśli ekonomicznej w tym okresie Henryk Michał

Kamieński (1812-1865), który był także wybitnym filozofem. Od roku 1851 przebywał we

Francji.

Kamieński dokonał swoistej syntezy elementów klasycznej filozofii niemieckiej, francuskiego

socjalizmu utopijnego, polskiego historyzmu demokratycznego i klasycznej ekonomii

politycznej. Osią przewodnią tej syntezy jest przekonanie o koniecznym postępie ludzkości

walczącej z przyrodą. Zdaniem Kamieńskiego nauki społeczne obejmują:

ekonomię moralną, która jest pewną psychologią społeczną generującą ducha czasu, opinię

powszechną, wyobrażenia religijne, poglądy naukowe i artystyczne;

ekonomię materialną, której treść wypełnia działalność ludzkiego ducha w walce z materią,

tj. przyrodą;

ekonomię polityczną, zajmującą się stosunkami między różnymi wspólnotami ludzkimi.

Zagadnieniem podstawowym ekonomii materialnej jest problem bogactwa, rozpatrywany

przez pryzmat kategorii własności.

Bogactwo stanowi to wszystko, co społeczeństwo zdobędzie od przyrody. Jest ono także

własnością powszechną, natomiast własność prywatna i osobista oznaczają podział bogactwa

powszechnego między członków społeczeństwa. Podział ten określa strukturę wspólnoty

ludzkiej. Jeżeli tworzenie i użytkowanie bogactwa są wyrazem stosunku człowieka do rzeczy,

to sama własność jest relacją człowieka do człowieka i odzwierciedla stan rozwoju

społecznego. Źródłem bogactwa jest praca, natomiast wartość powstaje w procesie

ekwiwalentnej wymiany dóbr i usług. Kamieński pojmował kapitał jako prosty zasób narzędzi

i materiałów. Ustrój kapitalistyczny był progresywny w stosunku do feudalnego, ale

wykazywał także szkodliwą tendencję do tworzenia monopoli i nie był wolny od zjawiska

wyzysku człowieka przez człowieka

Radykalne poglądy miał: Stanisław Gabriel Worcell (1799-1857) W rozprawie O

własności (1854) dowodził zmienności form własności i przedstawił program zastąpienia

własności prywatnej przez własność kolektywną. Tylko w takim społeczeństwie zniknie

- 21 -

sprzeczność interesów jednostki i społeczeństwa. Zdaniem Worcella Polska może ominąć

stadium kapitalizmu i od razu budować lepszy ustrój.

39. Bilans otwarcia po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Potrzeby gospodarcze i

możliwości polskiej ekonomii.

Bilans potrzeb i możliwości, według którego przebiegał rozwój myśli ekonomicznej w II

Rzeczpospolitej, był zawsze napięty, a na początku wręcz ujemny. Zapotrzebowanie

społeczne i instytucjonalne było ogromne, podczas gdy potencjał otrzymany w spadku po

okresie rozbiorowym był wyjątkowo słaby. Przyjrzyjmy się krótko obu stronom bilansu.

Potrzeby społeczne i pilność ich zaspokojenia w momencie odzyskania niepodległości

wysuwały na plan pierwszy konieczność likwidacji systemu gospodarki wojennej. Ludność

znalazła się na granicy zagłady biologicznej, głodujące miasta nie mogły uzyskać pomocy od

zniszczonego rolnictwa, systemy kontroli gospodarczej wprowadzone przez zaborców i

okupantów rozpadły się wraz z ich klęską militarną, a lokalne samorządy dopiero uczyły się

sztuki administrowania

Od myśli ekonomicznej społeczeństwo domagało się programu likwidacji zacofania

gospodarczego, wyrażającego się w słabym uprzemysłowieniu, wadliwej strukturze agrarnej i

niewydolnej infrastrukturze komunikacyjnej. Konieczna była wielka akcja scalająca tak

zróżnicowane gospodarczo dzielnice. Oczekiwano również wsparcia dla tych koncepcji, które

łagodziły konflikty społeczne, grożące nawet rewolucją socjalną. Nędza mas pracujących była

źródłem tych zadrażnień, przemysł i usługi bowiem nie mogły zaradzić przeludnieniu

agrarnemu. Kraj nie miał własnego kapitału na podjęcie koniecznych inwestycji, a kapitał

obcy nie chciał u nas inwestować.

Zapotrzebowanie instytucjonalne koncentrowało się wokół państwa i jego ogniw

administracyjnych. Pojawiła się zasadnicza kwestia: jaki ma być udział państwa w życiu

gospodarczym tj. etatyzmu i należała do priorytetowych zadań badawczych środowiska

polskich ekonomistów. Pole tych badań było obszarem krzyżujących się interesów wielu grup

społecznych i administracji rządowej. Polityka gospodarcza przechodziła przez kolejne

odmiany etatyzmu: wojennego, demobilizacji, stabilizacji, wysokiej koniunktury, kryzysu i

inwestycji zbrojeniowych. Dla zapewnienia dochodów były tworzone monopole państwowe

(solny, zapałczany, spirytusowy, tytoniowy, loteryjny) i przedsiębiorstwa państwowe

funkcjonujące w takich dziedzinach, jak komunikacja i przemysł zbrojeniowy

Szczególny typ zapotrzebowania zgłaszały gospodarka i państwo w dziedzinie kształcenia

zawodowego ekonomistów i, tym samym, tworzenia kadr dydaktycznych i naukowobadawczych.

Wraz z odbudową i rozwojem przemysłu, rolnictwa i handlu prywatna

przedsiębiorczość wchłaniała zawodowo przygotowanych fachowców księgowości,

bankowości, skarbowości i handlu. Nic dziwnego, że wymuszało to rozbudowę szkolnictwa

ekonomicznego. Kadry naukowe miały ambitne zadanie zlikwidować dystans w stosunku do

światowej myśli ekonomicznej i nawiązać współpracę z jej przodującymi ośrodkami.

Podstawę potencjału stanowiło 5 państwowych uniwersytetów, z których 3 utworzono już we

własnym państwie, korzystając m.in. z kadr uniwersytetów w Krakowie i we Lwowie.

Największym z nich stał się wkrótce Uniwersytet Warszawski, drugie miejsce przypadło

Uniwersytetowi Jagiellońskiemu, a trzecie lwowskiemu Uniwersytetowi Jana Kazimierza. Na

wszystkich uniwersytetach działały katedry ekonomiczne,

Warszawa miała jeszcze inne poważne uczelnie. Wolną Wszechnicę Polską, która w 1933 r.

uzyskała status prywatnej szkoły akademickiej. Miała ona Wydział Prawa i Nauk

Ekonomiczno-Społecznych. Najwyższy poziom naukowy zdobyła Wyższa Szkoła Handlowa,

przemianowana następnie na Szkołę Główną Handlową. Ekonomikę rolnictwa i podstawy

naukowe polityki agrarnej rozwijano w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Prężna

katedra ekonomii politycznej funkcjonowała na Politechnice Warszawskiej.

- 22 -

Kraków: Wyższe Studium Handlowe, przekształconego potem w Akademię Handlową.

Akademia Górnicza. Z kolei Lwów miał niedużą Akademię Handlu Zagranicznego i silną

Politechnikę Lwowską, Poznań miał także Akademię Handlową i małe Wyższe Katolickie

Studium Społeczne. Również Katowice doczekały się w 1937 r. utworzenia Wyższego

Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych.

40. Opisz zjawisko słabnięcia kierunku historycznego w ośrodku lwowskim i

krakowskim.

Uniwersytet i politechnika we Lwowie przekazały swoje doświadczenia i nawet część kadr

Warszawie i innym ośrodkom odrodzonego państwa. Nadal jednak pozostał na miejscu mistrz

szkoły Stanisław Głąbiński

Wykład ekonomiki narodowej Głąbiński podzielił na dwie części — teorię i politykę

ekonomiczną. Osią rozważań teoretycznych pozostaje, zgodnie z doktryną historyzmu,

kategoria „naród" jako dziejowo ukształtowana jedność społeczna, stanowiąca podstawę

instytucji państwa. Można jednak zauważyć, że już w treściach innych pojęć ekonomicznych

ukazują się zapożyczenia ze szkół psychologicznej i anglo-amerykańskiej. Teoria wartości

krańcowej pojawia się w wywodach na temat roli użyteczności, rzadkości, warunków

wymiany i stosunków społecznych określających wartość. Oczywiście Głąbiński pisze o

konieczności obserwacji konkretnych zjawisk społeczno-gospodarczych i metody indukcji

zamiast wnioskowania na podstawie zbioru przyjętych z góry założeń, jak to czyniła, według

niego, ekonomia klasyczna.

Koncepcja polityki ekonomicznej w ujęciu Głąbińskiego była zgodna z programem

gospodarczym Narodowej Demokracji. Podstawową zasadą miała być samowystarczalność

(autarkia) — pełne wykorzystanie narodowych zasobów ludzkich, materiałowych i

kapitałowych. Taki cel miała osiągnąć prywatna przedsiębiorczość, wspierana w

umiarkowany sposób przez państwo. Głąbiński z całą mocą podkreślał rolę etyki w

budowaniu jedności myśli narodowej. Dostrzegał ogromne trudności w przekształcaniu

struktury gospodarczej kraju. Głąbiński był zwolennikiem umiarkowanej reformy społecznej,

zwiększenia opieki państwa nad masami pracującymi i nawet dopuszczenia robotników do

udziału w zyskach.

Wybitną postacią w dziejach II Rzeczpospolitej był Stanisław Grabski (1871-1949).

Stanisława Grabskiego zalicza się do przedstawicieli nurtu socjologicznego, wyrastającego z

młodszej szkoły historycznej. dzieło Ekonomia społeczna- Autor odchodzi od ciasnego

normatywizmu szkół historycznych i pisze o gospodarstwie społecznym jako nauce

poszukującej i wyjaśniającej przyczyny kształtowania się i rozwoju norm współżycia, form

organizacyjnych gospodarki i mechanizmów regulacji procesów gospodarczo-społecznych.

Kapitalizm nie pojawił się jako konieczność dziejowa, jak twierdzą marksiści, ale też nie musi

się gwałtownie załamać, ponieważ dowiódł swej wysokiej elastyczności i nie ma dowodów na

wyczerpanie się jego sił napędowych. Na użytek polityki narodowej Grabski proponował

wspieranie państwa w dziedzinie wychowania społeczno-gospodarczego narodu, reformę

ustroju rolnego i znane środki nakręcania koniunktury, które jednak okazały się tak

nieskuteczne w okresie wielkiego kryzysu

42. Ośrodek warszawski i twórczość Lipińskiego, Brzeskiego, i Zawadzkiego.

W Warszawie skupiał się powoli główny potencjał myśli ekonomicznej. Działo się tak za

sprawą istnienia w mieście kilku sporych placówek edukacyjnych (SGH, Uniwersytet

Warszawski, czy SGGW). Głównymi przedstawicielami Warszawskiej myśli ekonomicznej

byli:

Tadeusz Brzeski(1884-1958)

- 23 -

-Rozprawa nobilitacyjna z 1916 pt. „O granicach ekonomii społecznej” nawiązywała do

trudnych zagadnień metodologicznych

-Rozprawa „Psychologiczna teoria gospodarcza w zarysie”(1921 r.)

-Rozprawa „Ustrój pieniężny, teoria” (1928 r.)

-Rozprawa „Polityka pieniężna” (1932 r.)

-Rozprawa „Ekonomia. Teoria gospodarowania” (1938 r.)

Edward Lipiński(1888-1986)

-Publikacja w „Przedświt” „Teorie ekonomiczne Erazma Majewskiego”

-Dwa artykuły zamieszczone w „Ekonomista” pt. „Z problemów gospodarczych

wzrostu”(1929) „Uwagi o kryzysie” (1931)

Władysław Marian Zawadzki(1885-1939)

-Rozprawa „Zastosowanie matematyki do ekonomii politycznej” (1914) (przedstawienie

koncepcji Cournota, Walrasa i Pareto.

-„Teoria produkcji” czyli „Próba zbadania społecznych warunków produkcji”

41. Spory o etatyzm. Poglądy A. Krzyżanowskiego, Rybarskiego i obu Grabskich.

Zapotrzebowanie instytucjonalne koncentrowało się wokół państwa i jego ogniw

administracyjnych. Pojawiła się zasadnicza kwestia, którą usiłowała rozwiązywać myśl

ekonomiczna przez cały okres istnienia II Rzeczpospolitej, a mianowicie — jaki ma być

udział państwa w życiu gospodarczym. Kwestia ta otrzymała nazwę etatyzmu (fr. etat —

państwo) i należała do priorytetowych zadań badawczych środowiska polskich ekonomistów.

Pole tych badań było obszarem krzyżujących się interesów wielu grup społecznych i

administracji rządowej. Polityka gospodarcza przechodziła przez kolejne odmiany etatyzmu:

wojennego, demobilizacji, stabilizacji, wysokiej koniunktury, kryzysu i inwestycji

zbrojeniowych. Dla zapewnienia dochodów były tworzone monopole państwowe (solny,

zapałczany, spirytusowy, tytoniowy, loteryjny) i przedsiębiorstwa państwowe funkcjonujące

w takich dziedzinach, jak komunikacja i przemysł zbrojeniowy. Warto pamiętać, że w ręku

państwa było ok. 20% majątku narodowego. Pilnego zaspokojenia wymagały duże potrzeby

państwa w sferze finansów publicznych i kontroli administracyjnej. Polityka podatkowa

zawsze była przedmiotem troski rządu, podobnie jak regulacja obiegu pieniężnego,

stabilizacja waluty i kontrola handlu zagranicznego

trzeba powiedzieć, że wyzwaniom odradzającego się życia społeczno-gospodarczego

usiłowały sprostać naród i władza państwowa, rozbudowując potencjał naukowy uczelni i

placówek badawczych. W pierwszych latach niepodległości korzystano z pomocy dwóch

ośrodków galicyjskich, które zasiliły uniwersytety i prywatne wyższe uczelnie Warszawy i

Poznania. Wkrótce jednak ośrodek stołeczny zdominował pozostałe, co trzeba uznać za rzecz

naturalną. Należy powiedzieć, że w tak krótkim historycznie czasie uzyskano wyjątkowo

dobre wyniki

W dyskusji na temat etatyzmu Grabski wspierał w umiarkowany sposób poglądy

zwolenników większego udziału państwa w życiu gospodarczym.

W tym miejscu pragnę przypomnieć dorobek brata Stanisława Grabskiego, który wprawdzie

nie był związany bezpośrednio z Lwowem, poddał się wpływom historyzmu. Władysław

Grabski (1874-1938) zapisał się w naszych dziejach jako ekonomista-agrarnik i przede

wszystkim jako minister skarbu i premier, który przeprowadził w 1924 r. udaną reformę

walutową. równie skutecznie rozwijał teorię ekonomiki rolnictwa. Stosując metodę

historyczną, baczną uwagę zwracał na badania empiryczne oraz łączenie etyki z ekonomią i

polityką Głosił w nich hasła solidaryzmu klasowego i program przekształcania rolnictwa w

kierunku gospodarstw farmerskich, uwzględniający warunki glebowe i rynkowe

Rybarski w dyskusji na temat etatyzmu opowiadał się za umiarkowaną ingerencją państwa,

nie naruszającą podstaw własności prywatnej, ale realizującą cele narodowe. W

- 24 -

sugestywnych wywodach, jak np. na stronicach rozprawy Przyszłość gospodarcza Polski

(1933) oraz Programu gospodarczego (1937) i szkicu Idee przewodnie gospodarcze Polski

(1939), odnajdujemy echa protekcjonizmu wychowawczego i pochwałę polityki zmierzającej

do samowystarczalności gospodarczej.

Rozważania teoretyczne Rybarskiego zostały zawarte także w licznych publikacjach. Jedną z

pierwszych była książka — Wartość, kapitał i dochód (1922), w której autor dowodził, że nie

ma istotnej sprzeczności między tradycyjnym pojęciem wartości wymiennej a pojęciem

wartości opartej na krańcowej użyteczności. Wskazywał m.in. na fakt, iż nie wszystkie sądy o

użyteczności dobra w równym stopniu określają jego wartość wymienną, która po prostu

może być przybliżoną miarą bogactwa. Tom pierwszy jest zwięzłym wykładem ewolucji

życia gospodarczego i związanej z nią myśli ekonomicznej, Tom drugi jest poświęcony teorii

gospodarstwa społecznego, określonej przez autora jako świadome zawężenie dociekań do

ram racjonalnej działalności człowieka. Rybarski korzystał szeroko z dorobku marginalistów

wszystkich trzech szkół. Prezentuje koncepcję użyteczności krańcowej i podstawowe

kategorie ekonomiczne, tom trzeci traktuje o psychologii społeczno-gospodarczej. Rybarski

prezentuje i analizuje motywy działalności gospodarczej, opisuje i klasyfikuje potrzeby,

roztrząsa problem użyteczności i wprowadza czynnik niepewności w podejmowaniu decyzji.

Krzyżanowski stał na czele neoliberałów w czasie ostrych sporów na temat polskiego

etatyzmu. W jego licznych publikacjach i wystąpieniach (także jako posła) obserwuje się

pewną elastyczność wobec polityki interwencjonizmu. Krzyżanowski zwalczał nawet politykę

W. Grabskiego i jego reformę walutową, ale z zadowoleniem przyjął przewrót majowy

Piłsudskiego i współdziałał z nową władzą do 1931 r., kiedy po znanej sprawie brzeskiej

opuścił sejm i podjął krytykę sanacji. Krzyżanowski uzależniał dopuszczalny zakres etatyzmu

od sytuacji walutowej i finansowej kraju. Ingerencja państwa jest nadmierna, jeżeli obciąża

ona budżet tak mocno, iż potrzebne jest zwiększenie opodatkowania, i kiedy powoduje

wyczerpanie kapitałów obrotowych oraz wzrost stopy procentowej, Krzyżanowski i neoliberałowie

nie potrafili przewidzieć nadciągającego wielkiego kryzysu, a ich środki zaradcze

miały charakter techniczno-organizacyjny. Trzeba jednak powiedzieć, że mieli oni rację,

zwalczając politykę deflacji i utrzymywania za wszelką cenę silnej waluty. Krzyżanowski

proponował nawet odejście od sztywnego złotego parytetu. Nie mógł on natomiast zrozumieć

głębszych przyczyn wielkiego kryzysu niż tylko finansowe.

42. Ośrodek warszawski i twórczość Lipińskiego, Brzeskiego i Zawadzkiego.

Tadeusz Brzeski (1884-1958), którego rozprawa habilitacyjna przedłożona w 1916 r. na

Uniwersytecie Lwowskim już wzbudziła spore zainteresowanie. Nosiła ona tytuł O granicach

ekonomii społecznej i nawiązywała do trudnych zagadnień metodologicznych. Brzeski

współtworzył Uniwersytet Poznański, a od 1922 r. do wybuchu wojny był profesorem

Uniwersytetu Warszawskiego. Godne uwagi są koncepcje Brzeskiego, który pragnął scalić

historyzm z podejściem socjologicznym, psychologicznym i prakseologicznym.

System ekonomii, lansowany przez Brzeskiego, opiera się na założeniu jedności materialnopsychicznej

działań pojedynczego człowieka i takiej wspólnoty społecznej, jak

„gospodarstwo". Rozwój historyczny wyłaniał różne formy gospodarowania, w tym dwie

główne — gospodarstwa izolowane i wymienne, przy czym w tej drugiej istotną rolę

odgrywają kredyt i siła najemna. Brzeski posługuje się dwiema idealnymi konstrukcjami jako

narzędziami do analizy zarówno jednostki, jak i wspólnoty gospodarującej, ". Są to: dawna

homo oeconomicus, wzbogacona cechami nowszej psychologii, i własna koncepcja państwa

gospodarczego, jako typu idealnej, a przeto niejako przejaskrawionej rzeczywistości. Mniej

oryginalne ujęcie znajdujemy w rozważaniach Brzeskiego na temat teorii pieniądza i polityki

finansowej oraz rachunku wartości i ceny w „państwie gospodarczym"

- 25 -

Marian Zawadzki W roku 1914 ukazała się jego rozprawa Zastosowanie matematyki do

ekonomii politycznej, w której przedstawił koncepcje Cournota, Walrasa i Pareto,

konfrontując je z ujęciami pozostałych szkół kierunku subiektywno-mar-ginalistycznego. Na

Uniwersytecie Wileńskim wykładał w latach 1921-1936, a następnie związał się już z

warszawską Szkołą Główną Handlową. W latach 1932-1935 był ministrem skarbu. W roku

1930 został członkiem założycielem, powstałego w Stanach Zjednoczonych, The Econometric

Society (Towarzystwa Ekonometrycznego). Zawadzki nie dał się zwieść pokusie formalizacji

wykładu ekonomii i umiejętnie godził język matematyczny z wywodami werbalnymi.

Świadczy o tym treść jego Teorii produkcji (1923), której nadał podtytuł — Próba zbadania

społecznych warunków produkcji. Nie chodziło przeto autorowi o prezentację

matematycznego modelu produkcji, lecz o ukazanie także jakościowych czynników

kształtujących strukturę wytwórczości. Zawadzki wskazywał na bogactwo podłoża produkcji,

warunki przyrodnicze, kulturowe, technologiczne i instytucjonalne. Być może pod wpływem

Webera i Sombarta analizował przemiany w ramach pięciu typów produkcji: pierwotnego,

przymusowego, patriarchalnego, towarowo-indywidualistycznego i kolektywistycznego.

Edward Lipiński Jego zasługą było zorganizowanie w latach okupacji I Miejskiej Szkoły

Handlowej, która stała się ośrodkiem tajnego nauczania i pozwoliła uratować pewną liczbę

polskich ekonomistów. Lipiński był inicjatorem powstania w 1928 r. Instytutu Badania

Koniunktur i Cen. Lipiński w latach młodości był bliski poglądom PPS-Lewicy, a w czasie

studiów wykazywał zainteresowanie marksizmem i anarchosyndykalizmem. Lipiński był

krytykowany i nawet szykanowany (np. w latach trzydziestych przez środowiska

faszyzujące), a w Polsce Ludowej traktowany co najmniej z podejrzliwością jako „burżuazyjny"

ekonomista. Prawda jest taka, że w latach międzywojnia Lipiński odchodził w

swoich wykładach ekonomii od marksizmu i uprawiał ekonomię neoklasyczną, a po wojnie

próbował zapewnić naukowość w trudnych warunkach zdogmatyzowanej ekonomii

marksistowskiej.

W publikacjach Lipińskiego w omawianym tu okresie znajdujemy różne wątki teoretyczne,

ale przede wszystkim odczytujemy ogromne zaangażowanie w sprawy społeczne i troskę o

naukowe zbadanie problemów naszej gospodarki. Lipiński jako redaktor naczelny

„Ekonomisty" (od 1929 r.) wiele uczynił, aby czasopismo to stało się najlepszym organem

polskiej nauki ekonomicznej. Sam publikował wiele, ale były to przeważnie ujęcia

przyczynkowe, związane z badaniami nad koniunkturą.

43. Przed jakimi wyzwaniami stanęła ekonomia neoklasyczną w latach 30-ch?

Wielki kryzys lat trzydziestych, który nie dawał się zlikwidować metodami i środkami

znajdującymi się w arsenale jeszcze słabo zarysowanego paradygmatu ekonomii

neoklasycznej. Co gorsza, kryzys był tak głęboki i ogarniający tak wiele państw, że były

uzasadnione obawy o losy całej formacji społeczno-gospodarczej. Gwałtowny spadek

produkcji i wymiany handlowej, załamanie się systemów walutowych i międzynarodowego

układu finansowego oraz nie znana dotąd skala bezrobocia — wszystko to zrodziło pilne

zapotrzebowanie społeczne i instytucjonalne na radykalny program już nie tylko doraźnej

poprawy sytuacji, lecz także usunięcia głębszych przyczyn choroby ustrojowej. Kryzysowi

gospodarczemu towarzyszyły napięcia międzynarodowe.

Musimy pamiętać, że I wojna światowa zmieniła poważnie układ sił między wielkimi

mocarstwami, osłabiając Wielką Brytanię i wzmacniając Stany Zjednoczone, a jednocześnie

powołując w drodze rewolucji pierwsze państwo oficjalnie realizujące cele doktryny

marksistowskiej — Związek Radziecki. Desperacja mas pracujących w warunkach kryzysu

czyniła atrakcyjną nawet wizję rewolucji i przymusowej likwidacji bezrobocia. Eksperyment

socjalistyczny na Wschodzie można było potraktować jako alternatywę likwidacji kryzysu,

nabierającego cech strukturalnych.

- 26 -

44. Wyjaśnij istotę pojęć użytych przez Keynesa: skłonność do konsumpcji i inwestowania,

preferencja płynności i krańcowa wydajność kapitału.

Teoria konsumpcji jest częścią teorii popytu efektywnego i może być także nazywana teorią

efektywnego popytu konsumpcyjnego. Popyt efektywny jest bowiem sumą popytu

konsumpcyjnego i inwestycyjnego. W trzeciej księdze Ogólnej teorii Keynes zajął się

zjawiskiem skłonności do konsumpcji, krańcową skłonnością do konsumpcji i pojęciem

mnożnika. Społeczeństwo zawsze musi przeznaczać część swojego dochodu na konsumpcję,

ale o wielkości tej części decydują różne czynniki. Skłonność (ang. propensity) w tym

przypadku możemy określać jako posiadanie pewnej cechy, podatności do konsumowania,

utrwalonej w długim okresie. Keynes sprawę ujął najpierw w prostym wzorze zależności

funkcjonalnej, jako relację między danym poziomem dochodu, wyrażonym w jednostkach

płacy (subskrypt w), a wydatkami na konsumpcję przy tym poziomie dochodu. Jeżeli

skłonność do konsumpcji oznaczymy grecką literą (chi), to funkcja przyjmie postać: Cw=X(Yw)

Chociaż wysokość dochodu jest podstawowym czynnikiem wpływającym na skłonność do

konsumpcji, istnieje także wiele innych czynników — obiektywnych i subiektywnych, które

kształtują taką skłonność.

Keynes wskazywał na sześć obiektywnych czynników, mających mniejszy lub większy

wpływ na kształtowanie skłonności do konsumpcji. Pierwszym takim czynnikiem, dość

zmiennym nawet w relatywnie krótkim okresie, jest zmiana jednostki płac. Tu trzeba

przypomnieć, że Keynes „jednostką płacy" nazywał płacę pieniężną jednostki pracy, która z

kolei jest równa jednogodzinnemu zatrudnieniu pracy niewykwalifikowanej. Konsumpcja jest

raczej funkcją dochodu realnego niż nominalnego. Postęp techniczny, zmiany w preferencjach

społecznych i stosunkach podziału wpływają na tak rozumianą jednostkę płacy. Drugim

czynnikiem jest zmiana różnicy między dochodem a dochodem netto. Dość oczywisty jest

wniosek, że na rozmiary konsumpcji większy wpływ ma dochód netto. Zmiana tradycyjnej

proporcji podziału dochodu na niekorzyść dochodu netto może obniżyć skłonność do

konsumpcji.

Jako trzeci czynnik obiektywny wymienił niespodziewane zmiany w wartościach

kapitałowych, nie uwzględniane przy obliczaniu dochodu netto. Takie zmiany nie są zależne

od wielkości dochodu. Mają one krótkotrwały wpływ na skłonność do konsumpcji klas

posiadających. Czwarty czynnik to zmiany stopy dyskontowania przyszłości (the ratę of timediscounting),

czyli zmiany w relacji wymiennej między dobrami obecnymi a przyszłymi.

Stopa ta jest bliska stopie procentowej, ale dodatkowo uwzględnia przewidywanie zmian w

sile nabywczej pieniądza. Czynnik piąty — zmiany polityki fiskalnej — nie wymaga

komentarza. Trzeba tylko pamiętać, że takie zmiany, zwłaszcza w polityce podatkowej, mogą

być narzędziem sterowania skłonnością do konsumpcji. Jako ostatni czynnik Keynes

wymieniał zmiany w przewidywaniach co do relacji obecnego i przyszłego poziomu dochodu.

Sądził jednak, że takie zmiany mają wpływ na skłonność do konsumpcji jakiejś jednostki,

natomiast w obrębie społeczeństwa zmiany te przypuszczalnie się kompensują. Analiza

obiektywnych czynników — innych niż łączny dochód — prowadziła Keynesa do wniosku,

że ich wpływ na skłonność społeczeństwa do konsumpcji w krótkim okresie jest mały. W

rozważaniach nad krótkim okresem skłonność do konsumpcji może być traktowana jako

wielkość stała i zależna głównie od dochodu.

51. omów modele wzrostu gospodarczego Harroda - Domara oraz koncepcje Solowa i

Kuznetsa

Roy Forbes Harrod (1900-1978) przyczynił się do upowszechnienia keynesizmu.

Zajmował się z powodzeniem problemami metodologii i próbował rozwiązać problem

- 27 -

indukcji. W swych pracach Harrod przedstawił swój model zrównoważonego wzrostu

gospodarczego. Postulat tego wzrostu gosp. Wymaga, aby zamierzone oszczędności równały

się zamierzonym inwestycjom „gwarantowana stopa wzrostu”. Harrod wprowadził czynnik”

naturalną stopę wzrostu, który uwzględnia przyrost naturalny ludności i postęp techniczny. Za

pomocą modelu wzrostu zrównoważonego można wyjaśnić przebieg cyklu gospodarczego.

E. David Domar (ur1914) zwrócił on uwagę na dwoisty charakter skutków

inwestowania, które rodzi nie tylko dodatkowy popyt, lecz także dodatkowe zdolności

produkcyjne. Domar wskazywał, że do pełnego zatrudnienia niezbędna jest równość stopy

przyrostu naturalnego ze stopą wydajności pracy i stopą wzrostu dochodu.

Robert M. Solow (ur.1924) deklarował się jako keinesista oprócz teorii wzrostu

gospodarczego Solow rozwijał interesującą teorię zasobów nieodnawialnych, teorię

bezrobocia i podstawy teoretyczne polityki gospodarczej. Solow rozpatruje szczególny rodzaj

wymiany międzypokoleniowej, wskazując na fakt przekazywania uszczuplonych zasobów,

ale jednocześnie wydajniejszego aparatu wytwórczego

Simon Kuznets (1901-1985) dokonał gruntownej analizy procesu wzrostu (rozwoju)

gospodarczego. Obiektem jego badań były wielkie agregaty produktu narodowego i jego

składowych. Stworzył on zręby współczesnej statystyki dochodu narodowego, wskazał na

różne metody jego szacowania i na niektóre trendy zmian wyjaśniających dynamikę wzrostu

gosp.

52. Przedstaw krótko dorobek amerykańskiego postkeinesizmu.

Robert Wayne Clower (1962) jest autorem hipotezy dualnej decyzji podejmowanej

przez dwa podmioty i stanowiącej bazę oczekiwań i wydatków konsumenta. Wprowadził

rozróżnienie popytu :wyobrażonego i efektywnego. Zajmuje się także zagadnieniami

monetaryzmu

Axel Stig Bengt odrzucał zarzut sztywności płac nominalnych, wskazując tylko, że

wszystkie ceny i płace zmieniają się powoli. Analiza koncepcji Clowera i Benghta wnioskuje,

że pragnęli zrezygnować z równowagi na rzecz gospodarowania w nierównowadze. Coraz

częściej poglądy tych ekonomistów nazywa się postkeinesizmem. Cechą wyróżniającą

postkeinesizm jest opis systemu gospodarczego w procesie jego rozwoju - przejście od

statystyki do dynamiki. Istotnym wyróżnikiem jest również integralne ujęcie podziału

dochodu z wyjaśnieniem całej działalności gospodarczej.

53. Opisz istotę dwóch nurtów współczesnego keinesizmu - neoricardiańskiego i

kaleckiańskiego.

Pani Robinson (wchodziła do rady naukowej) ułatwiła zdobycie uznania w kręgu

keinesa Michałowi Kaleckiemu. W latach 60- tych umieściła niektóre koncepcje Kaleckiego

w kwartalniku szkoły Cambridge. Odczytywanie dzieł kaleckiego osiągnęło poziom

uzasadniający wyodrębnienie nowej gałęzi we współczesnym Keinesizmie - ekonomika

kaleckiańska.

Neoricardiańska-

54. F Hayek - mistrz szkoły neoaustriackiej - oroli państwa w procesach gospodarczych

Friedrich August von Hayek (1899-1992) jako źródło kryzysu eksponował wzrost

ilości pieniądza, zwłaszcza kredytowego, w okresach ożywienia. Wg. Hayeka inwestorzy

pragną doskonalić technikę wytwarzania i produkować dobra lepszej jakości. Uczestniczył

także w dyskusji na temat możliwości prowadzenia rachunku ekonomicznego w ustroju

socjalistycznym. Atakował te ustroje społeczne, w których demokracja zaczyna realizować

cele rzekomej sprawiedliwości społecznej. Rząd pragnący działać na rzecz takiego celu sięga

- 28 -

zwykle po narzędzie kontroli nad cenami i integruje w procesy rynkowe. Przestrzegał przed

nadmiernym korzystaniem z monetarnych form polityki gospodarczej.

55. Co wiesz o współczesnej ekonomice ewolucyjnej (neoinstytucjonaliźmie)

W 1965r powstało Stowarzyszenie Ekonomiki Ewolucyjnej. Dla rozwoju doktryny

instytucjonalizmu wiele uczynił jej historyk i rekonstruktor Allan Garfield Gruchy (1906-

1990) ekonomika ewolucyjna odzyskuje teren utracony w czasie dominacji keinesizmu, szuka

sojuszu z postkeinesizmem i neomarksizmem oraz pozyskuje zwolenników poza stanami

zjednoczonymi. Ten nurt jest atrakcyjny w krajach słabszych gospodarczo i tam gdzie

problemy społeczne rodzą poważne konflikty.

59. Omów stan współczesnej ekonomii marksistowskiej na Zachodzie.

Na gruncie amerykańskim najbardziej znani, cieszący się sławą autorytetów w

dziedzinie ekonomii marksistowskiej byli dwaj naukowcy

 Paul Alexander Baran

 Paul Marlor Sweezy

Obaj opublikowali w 1966r. Obszerne dzieło Kapitał monopolistyczny , w którym uogólnili

zjawiska współczesnej gospodarki amerykańskiej. Wskazywali w niej na tendencje

stagnacyjne, występujące po osiągnięciu poziomu dojrzałości systemu, deficytu siły roboczej,

relatywnego obniżenia zysków, stopy akumulacji i inwestycji. Bez interwencji państwa

kapitalizm monopolistyczny nie może już funkcjonować. Uważali także, że istnieją nowe

elementy w procesach kierowania np. wzrost planowania i demokracji, które mogą sprzyjać

pokojowej transformacji socjalistycznej.

Na gruncie angielskim wysoki autorytet zdobył

 Maurice Herbert Dobb

Był wieloletnim wykładowcą i profesorem na uniwersytecie w Cambridge. Propagował

radziecką interpretację ekonomii marksistowskiej i wiele uczynił dla poprawy wizerunku

ZSRR na Zachodzie.

Wśród ekonomistów francuskich na wyróżnienie zasługuje

 Charles Bettelheim

Spośród jego licznych publikacji szczytowe miejsce zajmuje książka

Planowanie a przyspieszony wzrost . autor analizuje w niej cały kompleks warunków

określających priorytety, powiązania, środki i sposoby planowania społeczno- gospodarczego.

Był on zawsze sceptycznie i nawet krytycznie nastawiony do planowania radzieckiego, które

znalazło się w rękach biurokracji. Przychylnie odnosił się do chińskiej „rewolucji kulturalnej”

i popierał ideę walki klas, upatrując w młodzieży czynnika zdolnego zdynamizować

przemiany społeczne.

Przedstawiciel tzw. neotrockizmu profesor Wolnego Uniwersytetu w Berlinie

 Ernest Mandel

Autor: Marksistowska teoria ekonomiczna, Późny kapitalizm, Długie fale rozwoju

kapitalistycznego.

Uważał się za ortodoksyjnego marksistę, który krytykuje wszystkie istniejące ustroje i

odrzuca tezę o budowaniu socjalizmu na bazie krajów gospodarczo zacofanych. Jego zdaniem

trzeba wykorzystać tendencje występujące w krajach rozwiniętych, przyspieszać wdrażanie

postępu technicznego- automatyzacji i komputeryzacji, który jest hamowany przez monopole.

Pozytywne tendencje tkwią także w procesie integracji zachodnioeuropejskiej, natomiast w

krajach realnego socjalizmu Mandel dostrzegał negatywne zjawiska - rozwój biurokracji i

zrastanie się aparatu administracyjnego z partyjnym.

Pewną odmianą ekonomii marksistowskiej była ekonomia radykalna, która

rozwinęła się głównie na gruncie amerykańskim. Punktem wyjścia jest przekonanie, że

- 29 -

problemy społeczne i ekonomiczne współczesności można rozwiązać tylko za pomocą

radykalnych środków, chociaż bez uciekania się do rewoluji

60. Jakie znaczenie miała encyklika „ Rerum Novarum” dla rozwoju katolickiej

doktryny społeczno- ekonomicznej.

Katolicka myśl społeczno- ekonomiczna uzyskała poważne wsparcie oficjalnie

dopiero za czasów Leona XIII. Kościół uznał porządek feudalny za definitywną przeszłość i

włączył się aktywnie w dzieło naprawy kapitalistycznej rzeczywistości. Leon XIII w kilku

encyklikach uzasadnił boskie pochodzenie nierówności społecznej i władzy oraz naturalny

rodowód własności prywatnej. Papież popierał także ruch chrześcijańskiej demokracji jako

przeciwwagę dla radykalnego ruchu socjalistycznego. Największy rozgłos zdobyła jednak

jego encyklika Rerum novarum (rzeczy nowe ) opublikowana 15.V.1891r. i poświęcona w

całości rozwiązaniu palącej wówczas kwestii społecznej- sprawie robotniczej.

Sposób analizy tego zagadnienia i niektóre tezy tej encykliki przyjęła współczesna katolicka

myśl społeczno- ekonomiczna.

Konstrukcja Rerum novarum odpowiada klasycznej zasadzie przechodzenia od analizy

do diagnozy i terapii. Punktem wyjścia jest krótki rozbiór dziejów kwestii robotniczej, ocena

stanu i rozwiązanie problemu zgodnie z filozofią neotomizmu i teologią chrześcijańską,

łącznie z konkretnym programem działania. Narodziny kwestii socjalnej encyklika tłumaczy

żądzą nowości, postępem w dziedzinie produkcji, który przyniósł zmianę stosunków między

przedsiębiorcami i pracownikami najemnymi oraz napływ bogactwa do nielicznych członków

społeczeństwa przy równoczesnym zubożeniu mas ludności. Robotnicy zaczęli się jednoczyć

i podjęli walkę z ustrojem, chociaż ich obyczaje i stan moralny się pogorszyły.

61. Zreferuj wątki ekonomiczne zawarte w encyklikach społecznych Jana Pawła II.

(A) Encyklika „Laborem exercens”(1981r.).

Encyklika ta dokonuje głębokiej reinterpretacji kwestii społecznej. Punktem odniesienia

są przede wszystkim źródła pierwotne nauki katolickiej (Biblia i system św. Tomasza z

Akwinu).

Teza wyjściowa encykliki: kwestia społeczna może być sprowadzona do zagadnień pracy

ludzkiej. Problem pracy ludzkiej jest stałym elementem życia społecznego i doktryny

katolickiej. W naszych czasach praca ludzka stanowi być może najistotniejszy klucz do

rozwiązania całej kwestii społecznej („... praca stanowi podstawowy wymiar bytowania

człowieka na Ziemi”).

 Zerwanie z tradycyjnym ujmowaniem pracy jako kary za grzech pierworodny -

przeciwnie, ma ona zbliżyć człowieka do Boga.

 Pracę można rozpatrywać w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym. Pierwsza

industrializacja i kolejne przemiany przemysłowe pokazują, iż właściwym podmiotem

pracy jest nadal człowiek. Teza o podmiotowym i etycznym wymiarze pracy służy tu do

pośredniej krytyki marksizmu i niektórych koncepcji nurtu głównego ekonomii.

Wysuwanie na pierwszy plan przedmiotowego aspektu pracy zagraża tworzeniu

właściwego porządku wartości.

 Analiza konfliktu pracy i kapitału na obecnym etapie historycznym. Punkt wyjścia:

Problem pracy został ulokowany w ramach konfliktu, który wraz z rozwojem

przemysłu ujawnił się między światem kapitału a światem pracy (tzn. między wąską

ale wpływową grupą właścicieli środków produkcji a ogromną rzeszą ludzi

pozbawionych tych środków i uczestniczących w produkcji wyłącznie poprzez

pracę). Krytyka marksistowskiego programu rozwiązania tego problemu poprzez walkę

klasową, eliminację klasy posiadaczy i uspołecznienia środków produkcji;

- 30 -

! Zdanie Kościoła na ten temat: propozycja współwłasności środków produkcji i

udziału robotników w zyskach przedsiębiorstw - może to jednak nastąpić tylko w

drodze reformowania a nie likwidowania przez rewolucję instytucji własności

prywatnej.

 Koncepcja pracodawcy pośredniego - np. osoby i instytucje ustalające

zasady społeczne i politykę pracy. Pracodawca pośredni odpowiada za

politykę zatrudnienia, bezrobocie i koordynację współpracy

międzynarodowej, natomiast pracodawca bezpośredni za konkretne

wynagrodzenie za pracę.

 Zasada sprawiedliwej zapłaty zapewniającej funkcjonowanie rodziny bez

konieczności podejmowania pracy poza domem przez matki wychowujące

dzieci. + system innych świadczeń społecznych.

 Prawo do zrzeszania się w celu obrony interesów pracowników.

 Uwagi o godności pracy rolnika, o ciężkim położeniu robotników

najemnych, zatrudnianiu osób upośledzonych i emigracji zarobkowej.

(B) Encyklika „Centesimus annus”.

Encyklika ta jest przypomnieniem Rerum Novarum, jej miejsca w doktrynie społecznej

Kościoła oraz spojrzeniem na `rzeczy nowe' naszych czasów.

 Przypomnienie przemian politycznych, ekonomicznych i społecznych

XIXw: rozpad tradycyjnego systemu władzy, pojawienie się takich form

własności jak kapitał i takiej formy pracy jak praca najemna.

 Wskazanie na pozytywne przemiany w skali światowej po II W.Ś. -

reformy społeczne, działalność związków

zawodowych, upowszechnienie zdobyczy technicznych, dekolonizacja i

utrzymanie globalnego pokoju.

 Polityka budowy państwa dobrobytu (alternatywa marksizmu) może być

szkodliwa, jeśli będzie oparta na zaspokajaniu wyłącznie materialnych

potrzeb człowieka.

 Relacja między prawem o powszechnym przeznaczeniu dóbr ziemi

(stanowiącej dar Boga) a instytucją własności prywatnej:

! Wszystkie dobra są wynikiem współdziałania ziemi i pracy (wzrost znaczenia

zespołowej pracy ludzkiej, wiedzy, techniki i umiejętności);

! W krajach zacofanych działają jeszcze zasady kapitalizmu typowe dla

pierwszej fazy industrializacji. Tym krajom trzeba zapewnić równoprawny

dostęp do rynku międzynarodowego.

! Kościół opowiada się za społeczeństwem, w którym istnieje wolność pracy,

przedsiębiorczość i wolny rynek.

Osobny rozdział został poświęcony wydarzeniom 1989 roku, kiedy upadł system

realnego socjalizmu i zarysowały się szerokie perspektywy przebudowy podstaw społecznogospodarczych

w Europie Środkowo-Wschodniej. Papież postulował rozwiązanie problemów

tych państw metodą dialogu i solidarności.

Wg papieża do upadku systemów ucisku doprowadziły: pogwałcenie praw pracy (protesty

robotników), niesprawiedliwość systemu gospodarczego (pogwałcenie praw człowieka do

inicjatywy, własności i wolności w dziedzinie ekonomicznej), ateizm (przede wszystkim).

Wydarzenia roku 1989 przyniosły dwa wielkie następstwa:

(a) nowe spotkanie Kościoła z ruchem robotniczym, opanowanym do tej pory przez

marksizm i materializm - Kościół oferował koncepcję alternatywną angażując się

aktywnie w reformowanie życia społecznego i gospodarczego.

- 31 -

(b) Pojawienie się nacjonalizmów w państwach postsocjalistycznych i związanych z nimi

konfliktów regionalnych - mogą one zniwelować potencjalne korzyści z decyzji o

rozbrojeniu.

62. Opisz przebieg procesu wprowadzania marksizmu do polskiej myśli ekonomicznej w

latach 1944-1950.

Lata 1944-1948 to okres odbudowy po zniszczeniach wojennych, w którym była

jeszcze nadzieja na współżycie różnych orientacji politycznych oraz wielu nurtów i szkół

ekonomicznych. Myśl ekonomiczna miała wtedy służyć realizacji programów odbudowy

gospodarczej. Nie ryzykowano jeszcze głoszenia nowych teorii i doktryn. Skupiano się na

scaleniu pozyskanych ziem północnych i zachodnich, ustabilizowaniu przemieszczania się

ludności oraz oświacie. Wszystkie liczące się katedry ekonomiczne obsadzali kierownicy

nie związani z orientacją marksistowską (m.in. UW - S.Zaleski; SGH - A.Wakar; UJ -

A.Krzyżanowski), co niepokoiło nową władzę. Część z nich pozostała do końca lojalna nowej

władzy.

Współpracę z nową władzą podjął m.in. Stanisław Grabski, wybitny przedstawiciel

myśli ekonomicznej II Rzeczpospolitej. W swoich artykułach poddał on krytyce gospodarkę

kapitalistyczną za jej tendencje do pogłębiania nierówności społecznych i wysunął program

uprzemysłowienia Polski zakładający zrównanie się z Zachodem w ciągu 25 lat. Taki

program może zrealizować tylko państwo o gospodarce centralnie planowanej. Grabski

dostrzegał taką szansę w powstającym systemie Polski Ludowej.

Również Edward Lipiński pisał o pozytywnej treści teorii ekonomii rodzącej się

epoki planowego gospodarstwa. Przybliżał on czytelnikom poszczególne działy

marksistowskiej ekonomii politycznej i treść dyskusji radzieckich ekonomistów.

Działacz lewicy (PPS) (ambasador Polski w USA i przedstawiciel przy Radzie

Bezpieczeństwa ONZ) Oskar Lange zamieścił w „Ekonomiście” artykuł mający charakter

programowego wykładu ekonomii marksistowskiej.

Lewica komunistyczna nie miała własnych ekonomistów rangi akademickiej - ci z

KPP padli ofiara represji stalinowskich a ci z PPR byli angażowani do nowego aparatu

administracji gospodarczej oraz do pracy ideologicznej, politycznej i partyjnej. Trwało jednak

kształcenie kadr partyjnych i wielka akcja popularyzacji podstaw ekonomii

marksistowskiej. (Po zdobyciu władzy przez PPR wcielono w życie program ujęty w

deklaracji z XI.1943, wprowadzając coraz radykalniejsze zadania przebudowy społecznogospodarczej,

kierując się wzorcem radzieckim.)

Plan trzyletni 1947-1949 preferował produkcję środków konsumpcji, co wywołało

sprzeciw ekonomistów PPR wykształconych na wzorach radzieckich. Atak na CUP stał się

oficjalnym momentem zmiany orientacji i początkiem likwidacji szansy na współżycie

różnych nurtów polskiej myśli ekonomicznej.

Drugi okres, gwałtownego uprzemysłowienia kraju w latach 1949-1956 i ostrych

represji politycznych, przyniósł monopol ekonomii marksistowskiej w jej skrajnie

dogmatycznej postaci. Okres ten należy do najtrudniejszych w rozwoju polskiej myśli

ekonomicznej, która musiała uczestniczyć w odgórnie narzuconym programie budowy

podstaw gospodarki socjalistycznej. Nacisk ZSRR na tzw. kraje demokracji ludowej zaostrzył

się pod wpływem wydarzeń zimnej wojny, powstania dwóch bloków militarnych, wojny w

Korei i groźby wybuchu konfliktu jądrowego. Rozwinął się system represji wobec środowisk

uznanych za opozycyjne.

Społeczeństwo było w znacznej mierze krytycznie nastawione wobec programu

budowy socjalizmu, chociaż pragnęło stabilizacji dla poprawy poziomu życia. Po

zjednoczeniu obu partii robotniczych XII.1948 władza wytyczyła strategię przyspieszonego

- 32 -

uprzemysłowienia. Plan sześcioletni 1950-1955 forsował rozwój przemysłu ciężkiego

(budowa przemysłu zbrojeniowego). Nad wykonaniem planu czuwał skrajnie scentralizowany

system planowania. Zaczęto też realizować zadania kolektywizacji rolnictwa (mimo oporu

rolników indywidualnych). Wszystko to odbywało się w warunkach drastycznego

ograniczenia swobód obywatelskich, wielkich kampanii propagandowych i sztucznie

podsycanych dyskusji ideologicznych. Myśl ekonomiczna stała się terenem ostrej walki.

Szturm na pozycje ekonomii stosowanej i teoretycznej poprowadziła grupa działaczy

partyjnych dość dobrze przygotowana (m.in.. na studiach w ZSRR). Szybko obsadzili oni

kluczowe urzędy i stanowiska na uczelniach.

63. Próby reformowania nauki ekonomicznej w Polsce w okresie 1955-70. Wkład O.

Langego i M. Kaleckiego.

W latach 60 i 70 polska myśl ekonomiczna próbowała wyrwać się z dotychczasowych

ograniczeń ideologicznych. Tylko przez kilka lat utrzymała się polityka swoboda głoszenia

poglądów i znowu w partii zaczęli dochodzić do głosu przedstawiciele twardej linii walki z

`rewizjonistami'. W 1968 rozpętano nagonkę na tzw. syjonistów i rewizjonistów, w wyniku

której pozbawiono stanowisk wielu wybitnych ekonomistów, zmuszając ich do emigracji. W

grudniu 1970 tragiczne wypadki na Wybrzeżu doprowadziły do zmiany ekipy rządzącej,

nieco większej liberalizacji polityki gospodarczej i otwarcia na Zachód. Polska myśl

ekonomiczna miała wspomagać politykę gospodarczą.

Do pracy na uczelniach powróciła część wybitnych ekonomistów, którzy odeszli w

okresie wprowadzania marksizmu do szkolnictwa wyższego. Wykształcili oni grono swoich

następców. Starsza generacja podjęła w tym okresie trud opracowania syntezy lewicowej

myśli ekonomicznej i mogła uprawiać ekonomię polityczną socjalizmu w szerszych niż dotąd

ramach:

 Oskar Lange opublikował w 1952 podręcznik `Teoria statystyki' i kilka

artykułów. W 1959 ukazał się natomiast I tom jego najważniejszego dzieła

`Ekonomii politycznej'. Obejmował on ogólne podstawy - przedmiot,

prawa ekonomiczne, społeczne uwarunkowania wiedzy ekonomicznej i

wykład genezy współczesnej ekonomii zachodniej. W rok po śmierci

Langego ukazał się tom II zawierający teorię reprodukcji. Ostatni tom miał

obejmować szczegółową analizę funkcjonowania kapitalizmu i socjalizmu.

`Ekonomia polityczna' miała duże znaczenie dla rozwoju polskiej myśli ekonomicznej.

Autor unikał języka propagandowego, odwoływał się nie tylko do dzieł marksistów lecz

także do literatury światowej. Wyjaśniał istotę praw ekonomicznych, do których

włączył kryteria uporządkowania a wyodrębnił prawa postępowania ludzi, prawa splotu

działań ludzkich i prawa techniczno-bilansowe.

Lange przeniósł też na polski grunt ekonometrię, przyczynił się do upowszechnienia

cybernetyki i teorii systemów - wbrew opinii głoszonej w ZSRR ukazał znaczenie

metodologiczne podejścia systemowego.

 Michał Kalecki po powrocie do kraju w 1955 prowadził ożywioną

działalność na polu gospodarczym, naukowo-badawczym i dydaktycznym.

W `Teorii dynamiki' (1954) udowodnił, że cykliczny charakter rozwoju

gospodarki kapitalistycznej czyni ją niezdolną do samoczynnego wyjścia z

kryzysu - tylko wpływ czynników takich jak postęp techniczny czy

interwencja państwa może utrzymać tę gospodarkę na ścieżce wzrostu

gospodarczego.

Kalecki jest też twórcą oryginalnej teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej: wyłożył

on istotę procesów rozwojowych, ich czynniki i uwarunkowania, stany równowagi i

dynamiki.

- 33 -

Zasłużył się też w rozwoju metod planowania gospodarczego i badania efektywności

procesu inwestycyjnego.

64. Dyskusje polskich ekonomistów nad reformą gospodarki socjalistycznej.

W latach 70 i 80 środowisko ekonomistów było rozdarte wewnętrznie - z jednej strony

coraz wyraźniejsze były objawy narastania konfliktu społecznego, grożącego chaosem

gospodarczym; z drugiej strony utracono wiarę w słuszność podstawowych twierdzeń

marksizmu i ekonomii politycznej socjalizmu. Do tego dochodziły napięcia wywoływane

decyzjami personalnymi - dyskryminacją `rewizjonistów' czy utrudnianiem kontaktów z

ekonomistami nie-marksistowskimi.

I.1971 odbył się III Krajowy Zjazd Ekonomistów. Zajął się on prowizorycznym

programem wyjścia z kryzysu gospodarczego. Postulowano realizację zadań

gospodarczych, ale z łączeniem ich z problematyką społeczną. Nowa ekipa rządząca

Edwarda Gierka próbowała ratować sytuację wykorzystując w większym stopniu

mechanizm rynkowy i kredyty zagraniczne. IV Krajowy Zjazd Ekonomistów (III.1981)

obradował również w atmosferze napięcia społecznego, u którego podstaw leżał kryzys

gospodarczy. Na scenę polityczną wkroczyła „Solidarność” z coraz bardziej radykalnymi

żądaniami zmian nie tylko w gospodarce. Zjazd akcentował jedynie potrzebę

zdynamizowania prac nad reformą gospodarczą.

W tym okresie wydano wiele podręczników ekonomii politycznej, których autorzy

próbowali wprowadzić nie tylko aktualne zagadnienia, lecz także przenosić koncepcje

ekonomii zachodniej.

W latach 70 i 80 podejmowano coraz radykalniejsze próby zreformowania polskiej

gospodarki. Ekonomiści opracowali kilka programów opartych na koncepcji dynamizacji sił

rynkowych i nadania przedsiębiorstwom większej samodzielności. Przymiotnik

`socjalistyczny' stał się przykrywką dla przenoszenia zasad gospodarki rynkowej. Złagodziło

to późniejszy szok przy likwidacji w Polsce realnego socjalizmu. (Aktywni ekonomiści: m.in.

J.Pajestka, Z.Sadowski, L.Balcerowicz).

W latach 80 rodziła się `Solidarność', która przyciągnęła wielu ekonomistów w kraju i na

emigracji. W publikacjach pojawiały się zróżnicowane poglądy - od reformowania

gospodarki socjalistycznej do jej likwidacji. Pojawiła się np. koncepcja budowy ustroju

opartego na systemie samorządowym.

65. Jakie wyzwania niesie dla polskiej myśli ekonomicznej obecna transformacja ustroju

społeczno-gospodarczego?

Lata 90 dostarczyły wielu nowych koncepcji służących aktualnej polityce społecznej i

gospodarczej. Do kraju powróciło z emigracji wielu ekonomistów, kontakty z nauką

zagraniczną stały się codziennością. Zakończenie dziejów polskiej myśli ekonomicznej w

latach PRL było trudne i groziło dramatem, ale nastąpiło udane przejście do działań w

odmiennych warunkach ustrojowych.

Polska myśl ekonomiczna znajduje się obecnie w warunkach umożliwiających dobry

rozwój koncepcji teoretycznych oraz dotarcie do instytucji tworzących i realizujących

politykę gospodarczą. Zlikwidowano monopol jednego kierunku myśli ekonomicznej, a

pluralizm metodologiczny zapewnia swobodę tworzenia i głoszenia różnych doktryn.

---