WPŁYW TRADYCJI KLASYCZNEJ NA ROZWÓJ ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPY.
Średniowieczna Europa nade wszystko swe korzenie odnalazła w tradycji klasycznej. Jej głównymi ośrodkami były: greckie Ateny, Sparta, Rzym i Jerozolima. Z Aten Europa czerpała głównie język (grekę) uznawaną za język filozofów, ustrój polityczny i społeczny. Od pojęcia „polis” (państwa-miasta) utworzono termin polityka, gdyż tworzyła ona niezależną wspólnotę obywateli, która rządziła się swoimi prawami, nie tworząc oderwanych od społeczeństwa struktur państwowych - brakowało reprezentacji politycznej. Średniowiecze wzorowało się na ateńskiej demokracji, sposobie argumentacji i dowodzenia, a także oligarchicznej Sparcie. Rzym był natomiast natchnieniem dla rozwoju prawa i ośrodków prawotwórczych. Czerpano wiedzę z organizacji magistratur i sprawowania przez nie urzędów poprzez wybieralność, kolegialność, kadencyjność, odpowiedzialność etc., a także stosunki społeczne. Język łaciński stanowił język dyplomatyczny aż do końca XVIII wieku. Wzorowano się na rzymskich strukturach miejskich (sposób administracji, budownictwo), instytucjach skarbowych i zarządzaniu skarbem. Szczególną rolę dla rozwoju prawa odegrał Kodeks Justyniana z 534r. Jerozolima natomiast była kolebką tradycji żydowskiej.
WPŁYW TRADYCJI BARBARZYŃSKIEJ NA ROZWÓJ ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPY.
Schyłek starożytności i zapoczątkowanie średniowiecza przypisuje się spadkowi liczebności ludności i upadkowi wielu miast związanych z najazdami ludów barbarzyńskich. Na gruzach Cesarstwa Zachodniorzymskiego różne ludy germańskie tworzyły nowe państwa, dlatego jedną z głównych zasług ich tradycji stanowiły zmiany na mapie politycznej Europy. W okresie między II a V wiekiem naszej ery tworzyły się szczepowe państwa barbarzyńskie, które charakteryzowała wspólnota rodowa. Był to głównie związek oparty na więzach krwi. W późniejszym czasie wzorcowym stała się wspólnota ponadszczepowa ukształtowana przez państwo Franków. Do najważniejszych państw w tym okresie zaliczano poza nim: Wizygotów, Longobardów i państwa anglosaskie. Średniowieczna Europa doświadczyła regresu w rozwoju państwa na skutek prymitywizacji przejawiającej się zanikiem scentralizowanej i rozwiniętej administracji, rezygnacji ze stałego wojska, w miejsce którego powstały drużyna książęca i pospolite ruszenie, braku systemu fiskalnego i odpowiednio skonstruowanego systemu skarbowego i podatkowego. Nie bez wpływu pozostają także takie czynniki, jak zanik techniki czytania i pisania oraz niski poziom prawa sprowadzony do prymitywnego prawa stanowionego. Poza tym postępuje agraryzacja życia w wyniku braku rozwoju miast i życia miejskiego, upadku rzemiosła i handlu pozapaństwowego. Tak więc tradycja barbarzyńska zaowocowała również bardzo niskim poziomem kulturalnym i reliktami demokracji wojennej przejawiającymi się w wiecach i współudziale ludności w sądzeniu, a także stosunkami poddańczymi.
WPŁYW TRADYCJI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ NA ROZWÓJ ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPY.
Wpływ kultury chrześcijańskiej w średniowieczu przejawiał się głównie w trzech aspektach: politycznym, gospodarczym i kulturowym. Kościół z uwagi na wysoko wykształconych zakonników wywierał znaczący wpływ na politykę poprzez pełnienie funkcji doradczych wobec władzy, a także prowadzenie instytucji państwowych. Próbowali oni również obejmować ważne funkcje w państwie. Kościół był również elementem systemu feudalnego. Gromadził on duże majątki z czasem przynoszące potężne zyski ekonomiczne. Poprzez wprowadzenie tzw. dziesięciny (dziesiątej części dochodów) czy też świętopietrza (świadczenia na stolicę apostolską) Kościół wpływał na rozwój systemu podatkowego średniowiecza. Dzięki stałym dochodom z tych świadczeń, Kościół był najbogatszą instytucją w tym okresie. Początkowo znacznie uzależnioną od władzy świeckiej, jednak z czasem coraz bardziej samodzielną. Największy wpływ tradycja chrześcijańska wywarła jednak na kulturę poprzez rozwój architektury i sztuki, prawa oraz szkolnictwa i nauki. Rozwijały się uniwersytety, na których najpopularniejszym kierunkiem była teologia, jak również biblioteki. Rozkwit filozofii tj. augustynizm, tomizm czy franciszkanizm wpływał niewątpliwie na potężny autorytet religii i duchowieństwa. Tematyka religijna motywowała powstawanie wielu dzieł literackich oraz teatralnych.
PAŃSTWO BARBARZYŃSKIE - USTRÓJ POLITYCZNY.
Najważniejszym elementem ustroju państw barbarzyńskich było konsylium - wiec, w którym brali udział wszyscy woli ludzie zdolni do noszenia broni. Gromadzili się oni dwa razy w roku. W czasie wojny - wyznaczali wodza, natomiast w okresie pokoju - wybierali króla, którego głównymi zadaniami było: wypowiedzenie wojny czy też zawarcie pokoju, sprawowanie sądownictwa - szczególnie w sprawach publicznych i najpoważniejszych prywatnych. Inne sprawy były rozpatrywane przez naczelników okręgów. Popularną formą rozwiązywania sporów było także pozostawianie ich w rękach zainteresowanych (samosądy). Król przewodniczył zgromadzeniu ludowemu i wojsku w czasie wojny, wykonując uchwały tegoż zgromadzenia. Siła państwa barbarzyńskiego przejawiała się w sile wojska.
USTRÓJ PAŃSTWA FRANKÓW.
Za twórcę państwa Franków uważany jest Chlodwig z Merowingów poprzez zjednoczenie wielu frankońskich państw plemiennych tworząc państwo ponadszczepowe. Na czele stał król (rex Francorum) będący władcą określonej grupy etnicznej, nie związanym aż tak bardzo z określonym terytorium. Bowiem kilkakrotnie obserwowano w dziejach państwa frankońskiego podziały w skutek spadkobrania przez królewskich synów. Dzieliło się wówczas państwo na dzielnice pod rządami poszczególnych dziedziców. Do najsilniejszych dynastii państwa Franków należeli Merowingowie i Karolingowie. Do objęcia władzy przez Karolingów doszło w skutek zamachu stanu majordoma Pepina Krótkiego. Uprawnienia monarchy nie były sprecyzowane, a w praktyce w ich gestii leżała troska o bezpieczeństwo zewnętrzne i pokój wewnętrzny. Posiadał prawo wydawania nakazów i zakazów wraz z prawem do karania opornych. Jako opiekun Kościoła miał wpływ na obsadzanie metropolii i biskupstw, zwalczał heretyków. Ponadto posiadał wyłącznie uprawnienia ekonomiczne. Ośrodkiem zarządu państwa było Palatium, czyli dwór królewski, który tworzyły wybitni świeccy i duchowni, urzędnicy. Nie mieli jednak oni stałej siedziby, bowiem wędrowali wraz z królem po kraju celem spożywania nagromadzonych zapasów żywności, zapewnienie lojalności poszczególnych części państwa oraz pozyskanie miejscowych wielmożów i tłumienie opozycji. Główne urzędy były sprawowane przez takich urzędników jak: majordom, stolnik (zarządca dworu i służby), komornik (zarządca skarbu królewskiego), cześnik (zarządca piwnic i winnic królewskich), marszałek (dowódca stajni) oraz arcykapelan kaplicy królewskiej (spowiednik króla). Za Karolingów utworzono dodatkowe urzędy tj. kanclerz (zarządca kancelarii królewskiej) i palatyn (zastępca króla w sprawach sądowych). Bardzo istotna była również drużyna królewska (gwardia). Dokonywano regularnych (2-3 razy w roku) przeglądów wojska oraz ogłaszano rozporządzenia królewskie w trakcie tzw. pól marcowych - za Merowingów i majowych - za Karolingów. Od zgromadzeń ludowych ważniejsze były zjazdy urzędników tzw. placita, gdzie król wysłuchiwał rad świeckiej arystokracji i duchownych co do planowanych operacji wojennych oraz ustaw. Były one wzorem dla średniowiecznych rad królewskich w monarchiach lennych. Administracja lokalna skupiała się wokół urzędów hrabiów, margrabiów i książąt szczepowych. Państwo frankowskie wytworzyło i udoskonaliło szereg urządzeń i instytucji przejętych w późniejszym czasie przez inne państwa: poddaństwo chłopów oraz wasalstwo i seniorat - immunitety, pojęcie własności podzielonej, tytulatura i hierarchia urzędów nadwornych i inne. Więź religijna, jaka wytworzyła się między różnymi ludami podporządkowanymi władzy Franków, dała podstawę jedności kultury średniowiecznej na zachodzie Europy opartej na silnym fundamencie chrześcijańskim.
LENNO W ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPIE.
Lenno stanowiło umowę, w której senior dawał wasalowi pewną nieruchomość w zamian za pewne świadczenia przy zachowaniu wzajemnej lojalności. Z reguły umowa dotyczyła ziemi. Wyjątkowo w lenno nadawano inne źródła dochodu (urząd lub rentę). Zawarcie takiego kontraktu obwarowane było symbolicznym rytuałem, na który składał się hołd lenny i inwestytura. Wasal składał hołd przed seniorem, z odkrytą głową, ręce trzymając w jego dłoniach - przyrzeczenie wierności. Jednocześnie senior dokonywał inwestytury poprzez wręczenie wasalowi jakiegoś przedmiotu symbolizującego lenno (chorągiew, pierścień). Całą procedurę zakańczał pocałunek. Lenno niosło ze sobą nadto pewne obowiązki zarówno po stronie wasala jak i seniora. Wasal zobowiązywał się dodatkowo do służby wojskowej w wyprawie wojennej seniora czy garnizonowej na jego zamku, służenia mu radą głównie w sprawach sądowych, a także do pewnych nakładów finansowych (np. z okazji odnowienia lenna). Senior z kolei zapewniał wasalom możliwość objęcia i niezakłóconego dzierżenia lenna i sądownictwo. Początkowo stosunek lenny był dożywotni, w późniejszym okresie nadano mu charakter dziedziczny. Stosunek lenny był obwarowany indywidualnym prawem lennym. Najsurowszą sankcją w nim przewidzianą była konfiskata lenna wasalowi winnemu felonii (wiarołomstwa). Wykształciła się w ten sposób hierarchiczna struktura lenna, zbudowana na kształt piramidy - na czele stał monarcha, dalej wasale bezpośrednio od niego zależni, którzy byli seniorami wasali pośrednich, którzy byli seniorami wasali trzeciego stopnia etc. Na samym dole w tym układzie stali chłopi związani stosunkami poddańczymi. W ten sposób stosunki lenne były formą dezintegracji państwowej, gdyż zastąpiły miejsce lokalnej administracji kraju. Prowadziły do swoistej anarchii i utrwalaniu się sytuacji konfliktowych pomiędzy poszczególnymi wasalami. Rychło też lenny system wojskowy okazał się niedostateczny i utracił swe znaczenie. Ustrój lenny był niewystarczający dla budowania silnej władzy państwowej, gdyż opierał się o umowy osobiste.
PODDAŃSTWO W OKRESIE FEUDALIZMU.
Feudalizm określał strukturę społeczno-ekonomiczną, która wykształciła się u Franków. Najważniejszą cechą feudalizmu był stosunek poddańczy obejmujący ogół stosunków łączących chłopa z właścicielem ziemi. Pierwszy typ poddaństwa - prekaria - wykształcił się w Europie Zachodniej. Precaria z łac. oznaczała w zasadzie prośbę. Ten typ popadania w różne stopnie zależności oparty był głównie na przeniesieniu prawa związanym ze zmianą określonych praw czy powinności. Punktem wyjścia była wolność chłopów, ograniczona jednak przez pewne powinności w stosunku do państwa, jak służba wojskowa. Były one dla nich często trudne do spełnienia i kosztowne, gdyż nie każdego było stać na ich wypełnienie lub wykupienie się z ciążących obowiązków. Stąd też wzięły się pierwsze stosunki poddańcze. Kolejnym rodzajem stosunków poddańczych była prekaria oblata, która polegała na tym, że wolny dotąd chłop posiadając jakąś ziemię, pomimo jej uprawiania, nie był w stanie utrzymać swej rodziny a nadto czynić powinności w stosunku do państwa. Oddawał więc swą ziemię na własność możniejszemu w zamian za możliwość dalszego jej użytkowania, a także zwolnienie od służby wojskowej. Prekaria remuneratoria odróżniała się od oblaty tylko tym, że w zamian za oddanie własności swej małej ziemi Kościołowi, chłop otrzymywał większą ilość ziemi pod uprawę. Prekaria data natomiast polegała na oddaniu ziemi przez chłopa na własność w zamian za świadczenia (sądownictwo). Główną cechą charakteryzującą stosunki poddańcze była własność podzielona ziemi. Chłop miał prawo użytkowania ziemi, pobierania pożytków, posiadania jej, natomiast pan miał własność i możliwość rozporządzania ziemią. Chłop był nadto zobowiązany wobec pana na zachodzie do uiszczania należności ekonomicznych w postaci renty feudalnej: naturalnej - w produkcji rolnej, odrobkowej i pieniężnej - w czynszu. Na wschodzie natomiast formą odpłatności wobec pana była pańszczyzna - odrobkowa. Poza tym stosunki poddańcze charakteryzowały zależności osobiste tj. sądownictwo (sędzią był pan), zgoda na małżeństwo czy wyjście ze wsi.
MONARCHIA PATRYMONIALNA - CECHY USTROJU.
Monarchia patrymonialna charakteryzowała się silnym pomieszaniem instytucji i norm publiczno-prawnych z prywatno-prawnymi. Aparat państwowy był niewielki i nie istniały wyodrębnione organy centralne, stąd duży podział terytorialny. Władca nie odróżniał majątku publicznego od prywatnego, dlatego wszystko traktował jak swój własny majątek, przekazywany w drodze immunitetów i przywilejów feudałom. Również urzędnicy królewscy traktowali powierzone im ziemie jako własne. To pomieszanie stało się w Europie Zachodniej przyczyną powstania władzy publicznej hrabiów i książąt nad ludnością wolną i poddaną, czyli tzw. zwierzchnictwa terytorialnego. Patrymonialny charakter państwa odzwierciedlało również dziedziczenie monarchii i następstwo tronu (elekcja) bądź też system mieszany. Monarcha patrymonialny był opiekunem poddanych, dostępnym dla ludzi, był ludzki, surowy, ale sprawiedliwy. Ponadto był to model monarchy wędrującego. Głównym zadaniem monarchy była ochrona zewnętrzna przy pomocy wojska i drużyny, a także zapewnienie spokoju wewnętrznego. Nie miał on nadto wpływu na prawo boskie, system lenny, immunitety i przywileje. Odpowiadał przed bogiem i uprzywilejowanymi. W przypadku dziedziczenia panowała zasada primogenitury męskiej, czyli pierwszeństwa mężczyzn w obejmowaniu władzy po zmarłym monarsze. Panowała nadto zasada pryncypatu, czyli władzy jednego z książąt dzielnicowych nad innymi, oraz senioratu, czyli władzy pryncepsa sprawowanej przez najstarszego w rodzinie. Obie te zasady jednak upadły w XI wieku. W monarchii patrymonialnej dopuszczano nadto dziedziczenie po kądzieli, wprowadzono elekcje posiłkowe, a czasem wprowadzano umowy o przeżycie ustanawiające, iż ten który przeżyje drugiego będzie rządził jego terytorium. System elekcyjny był natomiast zróżnicowany ze względu na grupę wyborców. Najistotniejszym wydarzeniem w tym okresie było wydanie Złotej Bulli przez Karola IV Luksemburskiego w 1356 roku na sejmie Rzeszy w Norymberdze. Regulowała ona prawo wyboru króla, które otrzymało 7 elektorów: 3 duchownych i 4 osoby świeckie. Zawierała ona ponadto postanowienia przeciwko miastom i drobnemu niezależnemu rycerstwu, którym zabraniano - w interesie władzy terytorialnej - łączenia się w związki.
KSZTAŁTOWANIE SPOŁECZEŃSTWA STANOWEGO W EUROPIE.
Najstarszym stanem jaki ukształtował się w Europie był stan duchowny. Państwo poprzez przyjęcie chrztu, dało podwaliny kościołowi państwowemu. Chłopi poprzez popadnięcie w zależności osobiste zmieniali swój status. Stan szlachecki wyłonił się z rycerstwa, natomiast mieszczaństwo w ramach konkretnego miasta wykształciło się najpóźniej. Poza nimi wykształciły się również stany luźne tj. żołnierze najemni, artyści czy prawnicy. Pomiędzy poszczególnymi stanami nie istniał żaden mur, tak więc możliwe było początkowo swobodne przechodzenie ze stanu w stan. Przynależność do określonego stanu, z wyłączeniem duchowieństwa, warunkowana była głównie urodzeniem. Można było jednak wejść do poszczególnego stanu poprzez nobilitację (nadanie szlachectwa przez monarchę), adopcję, indygenizację (uznanie cudzoziemca), osiedlenie się w mieście i na wsi. Stan duchowny był podzielony na stan wyższy, do których zaliczano arcybiskupów, biskupów, prałatów, opatów, przeorów, członków kapituły i kolegiatu, a także niższy ograniczany przez prezbiterów (urzędników kapłańskich, pomocników biskupa). Ponadto wykształciło się duchowieństwo diecezjalno-świeckie oraz klasztorno-zakonne. Stan ten posiadał odrębne prawo kanoniczne, którego autorem był kościół, a także kościelne tworzone przez władzę świecką i kościół. Odrębność obejmowała także sądownictwo. Stan szlachecki również posiadał odrębne prawo i sądy. Z uwagi na sposób nabycia szlachectwa rozróżniano szlachtę rodową (dworską, prowincjonalną) oraz urzędniczą. Z uwagi na status majątkowy i prawny wykształciła się szlachta wyższa i niższa. Stan mieszczański kształtował się głównie z uwagi na kryterium majątkowe na patrycjat (zarządcy miasta), pospólstwo (kupcy, rzemieślnicy) oraz plebs (ludność wolna). Ponadto pod kątem prawny rozróżniano obywateli (patrycjat i pospólstwo) oraz mieszkańców (pozostali). Charakterystyczne dla tego stanu było również to, że każde miasto rządziło się odrębnymi prawami i w zależności od przywilejów, na mocy których zostało wniesione, kreowało odmienne ustroje: królewskie, prywatne (należące do feudałów) oraz biskupie. Stan chłopski natomiast rozróżniał chłopów poddanych i chłopów wolnych w zależności od statusu prawnego, a także ze względu na majątek. Panowało tam odrębne prawo (patrymonialne lub dominalne) oraz sądownictwo (sprawowane przez pana feudalnego).
STANY UPRZYWILEJOWANE W STRUKTURZE PAŃSTWA FEUDALNEGO.
Do stanów uprzywilejowanych należało duchowieństwo oraz szlachta. Duchowieństwo było najstarszym stanem, do którego wchodziło się poprzez śluby i święcenia, a nie urodzenie. Posiadali oni odrębne prawo: kanoniczne - tworzone przez sam kościół, oraz kościelne - tworzone przez kościół oraz osoby świeckie, omawiające funkcjonowanie kościoła oraz poszczególnych instytucji. Stan ten posiadał także własne, wieloinstancyjne sądownictwo: I instancja należała do archidiakona rozpatrującego niższe sprawy, I lub II rządził biskup w sprawach wyższej wagi, II instancja - archidiakon bądź sąd arcybiskupa (metropolity). Istniał także szybki sąd papieski - kolegium dla każdego państwa oddzielne. Władzy tej podlegali zarówno duchowni jak i osoby świeckie (w kwestiach małżeństwa, dziesięciny, przestępstwa wiary czy testamentów na rzecz kościoła). Stan duchowny był również stanem zróżnicowanym. Dzielił się na kler wyższy stanowiący rzeczywistą władzę polityczną w państwie (tworzący Radę Królewską) oraz kler niższy, który miał zdecydowanie ograniczone możliwości. Szlachtę natomiast kreowały takie wartości jak urodzenie, nobilitacja, adopcja, indygenizacja. Status ten można było utracić wskutek treści wyroku sądowego w następstwie nagannego zachowania (wówczas spadała na zasądzonego infamia - niesława). Szlachecki stan miał również własne prawo i sądownictwo.
MONARCHIA STANOWA - CECHY USTROJU.
Monarchia stanowa nastąpiła w okresie, w którym miał miejsce podział społeczeństwa na stany, jednak po przezwyciężeniu rozdrobnienia feudalnego. Była to forma ustrojowa, która w zasadzie dotknęła całą Europę (poza Anglią) na przełomie XII i XIII wieku. Trwała kilka wieków i stopniowo przeistoczyła się w monarchię absolutną. W Polsce zapoczątkowana w wieku XVIII. W odniesieniu do monarchii patrymonialnej cechowało ją wzmocnienie władzy monarszej i za jej sprawą zjednoczenie państwa. Zwiększył się zakres funkcjonalny państwa i kompetencje samego króla, który dzielił władzę ze zgromadzeniami stanowymi tworzonymi przez klasy uprzywilejowane. W monarchii stanowej wykształciły się także wspólne cele narodowe. Cechowała ją organiczna teoria państwa oraz publiczno-prawny charakter. Typowe dla monarchii stanowej było zjawisko równoczesnego działania organów państwowych i stanowych, czyli tzw. dualizm. Siłę polityczną tworzyły stany wyższego duchowieństwa oraz szlachecki, które dzięki posiadanym przywilejom zwolnione były w różnym stopniu z podatków i świadczeń państwowych. Nastąpiła w tym okresie regeneracja władzy centralnej. Rozwój przywilejów poszczególnych stanów był czynnikiem ograniczającym władzę monarchy. Aparat państwowy został poszerzony zarówno na szczeblu centralnym jak i lokalnym. Powstały instytucje zgromadzeń stanowych, organy skarbowe, rozbudowano sądownictwo królewskie oraz sieć organów zarządu lokalnego. Kościół próbował utrzymać swą wysoką pozycję zdobytą w okresie rozdrobnienia feudalnego, jednak dzięki temu narastały jedynie konflikty. Najbardziej wrogimi wobec siebie stanami były jednak szlachta i mieszczaństwo. Sojusz z czasem zawarty przez króla z mieszkańcami miast, skierowany przeciwko możnowładcą, był głównym powodem przeistoczenia się w monarchię absolutną. Monarchia stanowa, poprzez tendencję do unifikacji prawa, wpłynęła na wysoki poziom nauczania prawników europejskich.
ABSOLUTYZM KLASYCZNY JAKO FORMA USTROJOWA.
Absolutyzm został zapoczątkowany we Francji w XVI wieku. Trwał on przez okres panowania Ludwika XIII, XIV i XV, a zakończył się wraz z Rewolucją Francuską. Opierał się on o ideały starożytne i średniowieczne, na idei suwerenności monarchy, który miał wyłączność na ingerowanie w życie poddanych. Nikt nie mógł go kontrolować ani powstrzymać. Formalnie nie ponosił on odpowiedzialności za swe decyzje przed nikim. Zakres jego władzy był nieograniczony. Miał on pełną swobodę prawodawczą, wykonawczą, wojskową, a także stanowił podatki i inne element kontroli ekonomicznej poddanych. Aparat państwowy był spotęgowany przez biurokratyzm i centralizm. Występowały organy kolegialne, które były mało skuteczne, jednak stanowiły element bezpieczeństwa zarówno dla władzy jak i poddanych. W urzędach szerzyła się korupcja, a każdy można było nabyć zwłaszcza przez mieszczan. Absolutyzm klasyczny charakteryzowało również to, że zanikły lokalne organy władzy, zaś centralne - zgromadzenia stanowe i organy kolegialne - uległy specjalizacji lub przekształceniu w Radę Tajną (w Anglii). Nadto rozpowszechnił się ekspansjonizm, polegający na poszerzaniu terytorium państwa kosztem sąsiadów.
OGRANICZENIA PRAWNE I FAKTYCZNE MONARCHY ABSOLUTNEGO.
Pomimo autorytarnych cech charakterystycznych dla epoki absolutyzmu, również monarcha podlegał pewnym ograniczeniom. Do tych natury prawnej można zaliczyć prawo boskie i prawa fundamentalne tj. zasady następstwa tronu, katolicyzm czy niemożność swobodnego dysponowania domeną królewską, której strzegł Parlament Paryski pełniący rolę sądu. Faktyczne ograniczenia natomiast wynikały z zarządu państwem. Poprzez prawo imitowania podpisu królewskiego nie mógł on kontrolować działalności organów. Były one również związane z oddziaływaniem grup nacisku tworzone przez koterie dworskie, członków rodziny monarszej czy innych współpracowników. Pozostałe ograniczenia wynikały ze złej organizacji lub zwyczajnej słabości państwa przejawiającej się barierami technicznymi tj. brak infrastruktury, i barierami społecznymi, gdyż król nie wiedział w jakich warunkach żyją jego poddani.
ABSOLUTYZM OŚWIECONY JAKO FORMA USTROJOWA.
Absolutyzm oświecony rozpowszechnił się w Europie pod koniec XVIII wieku. Podstawy ideologiczne pochodziły od filozofów tj. Baccaria, Grotius czy Wolter, którzy uznawali, że władza panującego monarchy pochodzi od ludu, który zrezygnował ze swych praw politycznych na jego rzecz. Władców charakteryzował racjonalizm. Powszechny był pogląd, że król jest pierwszym urzędnikiem - sługą w państwie. Odrzucał on wszelki ceremoniał na rzecz skromnego życia. W porównaniu do dotychczasowych monarchów, władca jawi się jako nowoczesny, interesujący się kulturą i sztuką, opiekun szpitali, przytułków i szkół, dbający o rozwój narodu. Jawnie manifestuje swe przekonania dotyczące gospodarki państwowej. Ponadto kładzie duży nacisk na ład i porządek, co skutkuje rozwojem systemu policyjnego. Aparat państwowy w epoce absolutyzmu oświeconego zostaje zmodernizowany. Następuje uporządkowanie systemu prawnego oraz jego kodyfikacja za sprawą filozofów. Generalnie podejmowano wszelkie starania podnoszące dobrobyt społeczeństwa. Wszystkie te reformy miały na celu zapobieżenie powstania rewolucji. Niezmienne w zasadzie pozostało tylko jedno - nadal społeczeństwo nie zostało dopuszczone do władzy politycznej.
RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA JAKO FORMA USTROJOWA.
Rzeczpospolita szlachecka wzrosła u podstaw monarchii stanowej. Lata 1454 - 1795 to w Polsce to okres, kiedy szlachta osiągnęła poprzez przywileje ogromne wpływy i władzę w państwie. Król w skutek upływu czasu tracił swą władzę. Dochodziło do decentralizacji władzy królewskiej i państwowej. Królowie walcząc o umocnienie swej pozycji, wielokrotnie szli na ustępstwa w stosunku do poddanych. „Rozdawali” przywileje na lewo i prawo, przy czym czynili to na tyle nieroztropnie, że umacniali jedynie pozycję szlachty. Ostatni z Jagiellonów - Zygmunt August i Zygmunt Stary - posiadali jeszcze dość znaczne wpływy, jednak kolejni królowie elekcyjni mieli władzę już ogromnie ograniczoną. Przywilej cerekwicko - nieszawski, nadany przez Kazimierza Jagielończyka szlachcie na początku wojny trzynastoletniej w 1454 roku, ostatecznie wyznacza koniec monarchii stanowej w Polsce i początek Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Zgodnie z nim król, w zamian za pomoc szlachty w wojnie, mógł zwołać pospolite ruszenie, nakładać nowe podatki, stanowić nowe prawo, a także decydować o wojnie i pokoju wyłącznie za zgodą sejmików szlacheckich. Od tego momentu najważniejsze decyzje zależały od organów czysto szlacheckich. Rozwój Rzeczypospolitej Szlacheckiej możemy podzielić na dwie fazy - demokratyczną i oligarchiczną. Demokracja szlachecka cechowała się wolną elekcją, funkcjonowaniem sejmu i sejmików szlacheckich oraz senatu, a także licznymi przywilejami dla tego stanu. W tym czasie władza wykonawcza należała do monarchy, ustawodawcza - do sejmu, senatu i sejmików szlacheckich, zaś władza sądownicza - do sądów. W okresie oligarchii magnackiej dominowały najbogatsze rody magnackie bądź magnaci, którzy swoją swą potęgę oparli na potężnych dobrach ziemskich. Swe rządy w państwie polskim realizowali oni pośrednio przez posłów na sejm walny, a także jako senatorzy. Utrzymywali oni również liczne prywatne wojska chroniące ich interesów oraz często pełniące funkcję nacisku na króla. Na okres bezkrólewia w Rzeczypospolitej Szlacheckiej powoływano Interrex (prymasa odpowiedzialnego za reprezentację państwa i przetrwanie) oraz sejmiki kapturowe (odpowiedzialne za porządek). Wyboru członków dokonywała cała szlachta poprzez zwoływany sejm konwokacyjny określający czas i miejsce elekcji. Dla tego okresu charakterystyczne również były: sejm elekcyjny (na którym formułowano pacta conventa stanowiące o osobistych zobowiązaniach przyszłego władcy) oraz sejm koronacyjny (na którym dokonywano aktu koronacji elekta poprzez pomazanie władcy, złożenie przysięgi królewskiej oraz potwierdzenie aktów).
SEJM W RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ.
Sejm w Rzeczypospolitej Szlacheckiej był zasadniczym elementem składowym demokracji szlacheckiej, który ukształtował się w Polsce na przełomie XV i XVI wieku. Polegał on na szczególnej roli politycznej szlachty w życiu państwowym. Władza dzieliła się pomiędzy trzy „stany sejmujące”: król, senat i izbę poselską. Początkowo nie były ustalone żadne stałe terminy zwoływania sejmu, ani też stałego miejsca jego obrad. Zgodnie z artykułami henrykowskimi, sejm zwoływany był przez króla. Przeważnie odbywały się one co roku w Piotrkowie z uwagi na centralne położenie w Królestwie. Sejmy dzieliły się nadto na: sejmy zwyczajne (ordynaryjne) - zwoływane co 2 lata, a także sejmy nadzwyczajne (ekstraordynaryjne) - zwoływane w razie potrzeby. Wspomniane już akty henrykowskie zastrzegały, że sejm ordynaryjny nie powinien trwać dłużej niż 6 tygodni. Ewentualne przedłużenie obrad sejmu ekstraordynaryjnego wymagało zgody wszystkich posłów (prolongacja). Sejm koronacyjny zawsze odbywał się w Krakowie. Za panowania Zygmunta I został ustalony skład senatu, do którego wchodzili: arcybiskupi i biskupi rzymskokatoliccy, wojewodowie i kasztelanowie oraz dostojnicy koronni i nadworni (ministrowie). Po unii lubelskiej do senatu włączono również podobnych dostojników litewskich. Łącznie w XVII wieku senat liczył 140 senatorów, powoływanych nadto dożywotnio. Do zatwierdzenia uchwały mogło dojść jedynie poprzez zgodę powszechną, czyli całkowity brak sprzeciwu - zasada jednomyślności. Co do przywilejów szlachty, uznawano, że wszelkie odstępstwa wymagały zgody wszystkich stanów uprzywilejowanych. Poseł, reprezentujący w izbie poselskiej swój sejmik, winien był postępować zgodnie z instrukcjami chyba, że posiadał tzw. „zupełną moc”. Zasada większości głosów obowiązywała w trakcie wyborów marszałka i sprawdzaniu ważności mandatów. W senacie członkowie nie głosowali, lecz po kolei wygłaszali swoje zdanie w danej kwestii, a na podstawie ich opinii król lub kanclerz formułowali opinię generalną (konkluzję). Konstytucje sejmu ogłaszano w imieniu króla po uprzednim moderowaniu zgodnym z praktyką. Kompetencje sejmu określała konstytucja Nihil Novi z 1505 roku. W zakresie jego regulacji znalazły się: podatki, zwoływanie pospolitego ruszenia (później nobilitacji), polityka zagraniczna, kontrola nad rządem, kontrola podskarbich (a nawet króla przez senatorów rezydentów), sąd sejmowy w sprawach szczególnej wagi, prawo łaski i amnestii, a także zawieranie traktatów pokojowych i przymierzy. Stałym organem sejmowym powołanym do współdziałania z królem w rządach państwem byli senatorowie rezydenci. Było ich w sumie 16, przy czym byli wśród nich zarówno biskupi, jak i wojewodowie i kasztelanowie. Czterech stale musiało obstawiać króla, zamieniawszy się co pół roku. Pełnili oni głównie doradczą wobec króla i sprawozdawczą wobec sejmu. Od XVIII wieku nałożono obowiązek na króla wykonywania zaleceń senatorów. Ich istotną rolę wyparły jednak w końcu rady stanu, których zalecenia w formie uchwał spisywano, podpisywano i odczytywano na początku obrad sejmu. Pomimo szerokich uprawnień sejm nie był aż tak sprawny z uwagi na zasadę jednomyślności i ścisłe trzymanie się instrukcji. Znacząca w tym okresie była również instytucja liberum veto przez co sejm był zrywany. Nie dojście sejmu do skutku jak i jego zerwanie owocowało nie wejściem w życie nawet już uchwalonych konstytucji. Za czasów saskich doszło zaledwie do kilku sejmów, a ostatni sejm szlachecki miał miejsce w 1736 roku.
MONARCHA W RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ.
Król w Rzeczypospolitej szlacheckiej uważany był za dzierżyciela władzy najwyższej - suwerena. W drugiej połowie XV w. zakres władzy królewskiej faktycznie wzrastał. Kazimierz Jagiellończyk i Jan Olbracht stosowali system rządów osobistych - reprezentowali oni koncepcję, że król jest jedynym podmiotem suwerenności w państwie. Pozycję władców podniosło utrzymywanie się - aż do śmierci Zygmunta Augusta - zasad elekcji na tronie polskim dynastii Jagiellonów mających dziedziczne prawa do Litwy. Przeciwko tej silnej władzy królewskiej w roku 1505 na sejmie radomskim, ruch szlachecki ustalając konstytucję Nihil Novi, uzyskał współudział we władzy dla swoich reprezentantów. Konstytucja ta tworzyła podstawy koncepcji suwerenności prawa, opartej na podporządkowaniu króla sejmowi i prawu. Próbował się temu przeciwstawić Zygmunt Stary i jego żona Bona. Doprowadziło to jednak do wojny kokoszej w 1537 roku, która zakończyła się sukcesem dla szlachty i wzmocniła ich pozycję na sejmach w Piotrkowie i Krakowie. Poprzez rozdawanie urzędów, starostw, nominacje biskupów oraz niektórych opatów, Zygmunt I Stary i Zygmunt August potrafili utrzymać szeroki zakres władzy królewskiej. Osłabianie władzy królewskiej rozpoczęły elekcje. Po 1572 r. król ograniczony przez pakta konwenta i artykuły henrykowskie, nie miał już takiej pozycji jak dawniej. Władzę ustawodawczą król sprawował wespół z senatem i izbą poselską. Przysługiwało mu prawo inicjatywy ustawodawczej i sankcji uchwał sejmowych, moderowanie ich przez ostateczną redakcję przed publikacją oraz ich interpretacja. Konstytucje sejmowe były ogłaszane w imieniu króla z zaznaczeniem, że są wydane za zgodą stanów. Samodzielnym ustawodawcą pozostał król w stosunku do miast królewskich, Żydów, chłopów z królewszczyzn itd. Przysługiwało mu także zwierzchnictwo nad krajami lennymi. Posiadał wyłączne prawo mianowania urzędników, ograniczone co do ziemskich urzędów sądowych. Miał prawo nominacji na urzędy senatorskie, co pozwalało królowi kształtować skład senatu. Od utworzenia w 1578 r. Trybunału Koronnego król uczestniczył tylko w sądach sejmowych, nie posiadał prawa amnestii ani prawa łaski. Wykonywał sądownictwo dyscyplinarne nad urzędnikami, ale mógł karać tylko grzywną, nie mógł natomiast urzędnika usunąć, chyba że ten popełnił zbrodnię. Podstawą gospodarczą pozycji monarchy były królewszczyzny zajmujące ok. 1/6 obszaru państwa oraz żupy solne. Dochody z nich płynące pozwalały królowi na utrzymanie dworu, a rozdawnictwo części tych dóbr pozwalało mu na kaptowanie stronników i utrzymywanie bardziej lub mniej wpływowego stronnictwa dworskiego.
REFORMY USTROJOWE CZASÓW STANISŁAWOWSKICH.
Czasy stanisławowskie stanowiły epokę wyodrębnioną z uwagi na kulturę, politykę oraz ekonomię. Na skutek dużych przemian oświeceniowych oraz dostrzeżenia konieczności wprowadzenia zmian ustrojowych, miały w tym okresie miejsce liczne reformy. Do jednych z najistotniejszych zalicza się te uchwalone w trakcie Sejmu Konwokacyjnego w 1764 roku. Wprowadził on regulamin sejmowy i reformę sądownictwa, zlikwidował instrukcje sejmowe i ograniczył veta. Utworzono również komisje wojskowe i skarbowe, a także miejskie - dobrego pożytku. Przeprowadzono lustrację królewszczyzn, a także utworzono stałe przedstawicielstwa zagraniczne. W 1768 roku, na wzór aktów henrykowskich, powstały prawa kardynalne. Porządkowały one stan prawny państwa za pomocą podziału na prawa niezmienialne i zmienialne. Do niezmienialnych zaliczano m.in. ustawodawstwo w rękach sejmu, elekcję viritim, nietykalność osobista szlachty, dożywotnie piastowanie urzędów, liberum veto, czy tolerancja religijna. Wśród zmienialnych zaś wyróżniano: podatki, powiększenie wojska, umowy międzynarodowe, wojna i inne. Kolejne reformy wprowadził Sejm Rozbiorowy w latach 1773 - 1775. Utworzył on Kolegialne Ministerstwo Oświaty (wspólne dla Korony i Litwy), Rady Nieustającej (składającej się z króla jako przewodniczącego oraz 36 członków powoływanych przez sejm co 2 lata) oraz ponowne sformułowanie zasad kardynalnych (wprowadziły zakaz powoływania na tron polski cudzoziemca, a także zakaz wyboru syna i wnuka władcy panującego). Kolejne istotne reformy wprowadził Sejm Wielki w latach 1788 - 1792 poprzez zwiększenie liczby wojska, zniesienie Rady Nieustającej, stały podatek dla szlachty, pierwsze komisje samorządowe, policję w miastach, jak również ustawę o sejmikach i o miastach królewskich. Szczególną jednak rolę odegrała Konstytucja z 3 maja 1791 roku nazwana „ustawą rządową”. Utrzymano w niej stanowość, chrześcijaństwo, prawa dla szlachty, poprawiono sytuację mieszczan. W ustroju politycznym natomiast ustanowiono suwerenność narodu, podział władzy, system parlamentarno-gabinetowy, utrzymano monarchię, a także powierzono władzę wykonawczą sejmowi, zaś ustawodawczą dwuizbowemu sejmowi.
USTRÓJ SPOŁECZNY W KONSTYTUCJI 3-GO MAJA.
Konstytucja 3-go maja regulowała ustrój społeczny w zakresie każdego ze stanów. Wobec szlachty gwarantowała wszystkie swobody, wolności, prerogatywy i pierwszeństwo w życiu prywatnym oraz publicznym jako niewzruszalne. Zabezpieczono im nietykalność osobistą oraz własność. Utrzymano zwierzchność dominialną szlachty nad chłopstwem. Jednocześnie odsunięto szlachtę nieosiadłą i czynszową od wpływu na sprawy publiczne poprzez pozbawienie ich prawa do udziału w sejmikach. Utrzymano zasadę, zgodnie z którą „świeże” szlachectwo w I i II pokoleniu nie pozwalało na piastowanie wyższych urzędów. W kwestii stanu mieszczańskiego przyznano posesjonatom przywileje tj. nietykalność bez wyroku sądowego, możliwość nabywania dóbr ziemskich, piastowanie niższych urzędów administracyjnych i sądowych, osiąganie niższych rang oficerskich w wojsku. Zmiany w tym zakresie miały zbliżyć mieszczan do szlachty. Postanowienia dotyczące chłopów w dużej mierze oparte były o opiekę prawa i rządu krajowego nad nimi. Nadto Konstytucja 3-go maja zapewniała wolność osobistą przybyszom z zagranicy i zbiegom, a także swobodę osiedlania się i pracy. Deklarowała również swobodę wyznań, przyznając jednocześnie tradycyjne pierwszeństwo religii katolickiej jako panującej, jednocześnie utrzymując odstępstwo od niej jako przestępstwo apostazji. Autorzy konstytucji wyraźnie odeszli od pojęcia narodu szlacheckiego na korzyść koncepcji demokratycznej.
USTRÓJ POLITYCZNY W KONSTYTUCJI 3-GO MAJA.
Głównym założeniem Konstytucji 3 maja rozpatrując aspekt ustroju politycznego, był podział na: władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Władza ustawodawcza należała do sejmu, który był instytucją dwuizbową o kadencji dwuletniej, przy czym mógł on być zwoływany w każdej chwili. Ustanowiono również, iż co 25 lat będzie zwoływany sejm w celu poprawy konstytucji, jeśli oczywiście w trakcie obrad wyniknie taka potrzeba. Skład sejmu stanowiła szlachta - posesjonaci oraz plenipotenci miast. Głosowanie w sejmie miało się odbywać na zasadach większości głosów, przy czym zrezygnowano z liberum veto, instrukcji poselskich, rokoszu oraz konfederacji. Jednocześnie zmniejszono rolę izby wyższej, tj. senatu. Król i Straż Praw, w skład której wchodzili: prymas, pięciu ministrów, pełnoletni następca tronu bez prawa głosu i marszałek sejmu, stanowili władzę wykonawczą. Straż Praw kierowała administracją, podlegały jej komisje (policji, spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu). Król jako przewodniczący Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników, oficerów. W razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem. Ministrowie, mieli obowiązek podpisywania każdego rozporządzenia własnoręcznie pod kontrolą Sejmu. Zgodnie z zasadami nowego prawa, władza sądownicza zyskała instytucję sądów pierwszej instancji, przy czym jednocześnie zachowano istniejące dotychczas sądownictwo stanowe. Sądownictwo zostało więc wyraźnie usprawnione. Konstytucja 3-go maja była tworzona w duchu oświecenia, tak więc trójpodział władzy miał gwarantować praworządność i skuteczność rządów.
KONSTYTUCJA FORMALNA I MATERIALNA - POJĘCIA I PRZYKŁADY.
W doktrynie prawa konstytucyjnego jedną z najczęściej dokonywanych klasyfikacji jest podział na konstytucję formalną i materialną. Ze względu na formę tego aktu konstytucję formalną stanowi akt pisany, natomiast materialną - akt niepisany. Do formalnych konstytucji ujętych w akt lub kilka aktów normatywnych zalicza się większość współczesnych konstytucji tj. chociażby nasza rodzima Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku. Konstytucja materialna natomiast obejmuje liczne osobne akty prawne oraz normy niepisane wyrażane w zwyczajach, konwenansach i precedensach sądowych. Przykładem takiej konstytucji będzie np. ustawa zasadnicza Wielkiej Brytanii czy Szwecji.
LIBERALNY SYSTEM WŁADZY W EUROPIE W XIX WIEKU.
Ojczyzną liberalizmu była Wielka Brytania. Później rozwijał się on we Francji i w Stanach Zjednoczonych. Pierwsza faza rozwoju tego nurtu obejmuje okres od XVII do końca XIX wieku. Jest to okres liberalizmu klasycznego. Liberalizm przyjął wówczas postać walki o wolność religijną, tolerancję, zasady konstytucyjne oraz o polityczne i gospodarcze uprawnienia jednostki. Rewolucja francuska w 1789r. stanowiła dla przedstawicieli szkoły liberalnej cenne doświadczenie. To liberałowie bowiem byli głównymi autorami wielu idei, które zostały wypisane na sztandarach rewolucji i zajęły centralne miejsce w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Rozpoczynający się wiek XIX postawił przed liberałami wyzwanie, związane z zastosowaniem w praktyce głoszonych przez nich idei. U podstaw liberalizmu tkwił racjonalizm, który nakazywał pojmować nieograniczony rozum ludzki jako czynnik wpływający na stały postęp ludzkości we wszelkich dziedzinach. Wg liberałów to człowiek jest twórcą państwa i to on określa granice jego władzy. Jednocześnie indywidualizm nakazywał im uznawać jednostki za najwyższą wartość, doceniać odmienność każdego obywatela na tle narodu, jako organizm autonomiczny, samowystarczalny. Tak więc liberałowie za naczelną wartość uznawali człowieka, jego wolność i swobodę działania. Wolność była traktowana jako niezbywalny element ludzkiej godności, pochodzący wprost z natury. Idea liberalna głosiła, że wszyscy ludzie są wobec siebie równi, mają te same uprawnienia i żadna władza nie może ich im odebrać. Za jedyną racjonalną podstawę państwa uważali natomiast prawo. Wg liberalnej koncepcji władza winna się ograniczać do zabezpieczeń ustrojowych poprzez podział władzy, kadencyjność i reelekcję, celem nie dopuszczenia do absolutyzacji państwa. Do głównych przedstawicieli tego nurtu należeli: Alexis de Tocqueville (Francja) i John Stuart Mill (Anglia). Celem reform liberalizmu nie było zniesienie własności prywatnej, a jedynie korekta w jej funkcjonowaniu.
SYSTEM AUTORYTARNY I POSTABSOLUTNY W XIX WIEKU.
Autorytaryzm to system rządów bezpartyjnych, opartych na autorytecie charyzmatycznego przywódcy, a często także na armii . Powstawał najczęściej wskutek nieefektywnego funkcjonowania systemów demokratycznych lub ich kompromitacji w oczach społeczeństwa. System ten z założenia jest systemem przejściowym, który ma istnieć do momentu powstania większości zdolnej przejąć władzę i zapewnić państwu rozwój społeczno-ekonomiczny oraz prestiż międzynarodowy. Założenie to jednak z czasem zanika, a rządzący starają się utrzymać przy władzy jak najdłużej. Za prekursora autorytaryzmu i jego ideologii uznaje się Napoleona Bonaparte. Bonapartyzm pojawiał się w krajach ogromnie znużonych rewolucją, ale też głęboko przez nią przeoranych. Podstawą prawną bonapartyzmu była konstytucja konsularna z grudnia z 1799 roku, która tworzyła system fikcji i pozorów ustrojowych. Legitymizowała ona autorytarną dyktaturę pod przykrywką demokracji. Rzeczywistą podporą ustroju były: zaczerpnięte z monarchii absolutnej zasady centralizmu i biurokratyzmu, armia i kościół. Poza tym istniała wąska grupa tzw. notabli, która była wierna władcy. W państwie Napoleona rozwinięta była także propaganda realizowana poprzez kulturę. Jej celem było pokazanie, że bonapartyzm cieszy się szerokim, dobrowolnym poparciem społecznym - chłopi wspierali antyfeudalizm, a mieszczanie łaknęli szybkiego awansu społecznego, który był możliwy szczególnie przez karierę w armii. Napoleon nie dopuszczał swobody zrzeszania się, ale pozwolił tworzyć zrzeszenia robotnicze bardzo silnie kontrolowane przez państwo. Społeczeństwo było kontrolowane przez policję, co sprzyjało donosicielstwu. Bonapartyzm cechowały trzy fikcje: trójpodziału władzy (na którą składa się fikcja parlamentaryzmu i kolegialności), wyborów powszechnych (tworzenie trzech list na poszczególnych szczeblach administracyjnych: okręgowej, departamentalnej i narodowej) oraz suwerenności ludu. Za rządów Napoleona doszło do zmian w armii: awans zależał od zdolności żołnierza, a nie jego statusu majątkowego, a także występował powszechny pobór, od którego można się było jednak wykupić płacąc podatek na armię. Tworzyła się również nowa szlachta, która swe tytuły uzyskiwała dzięki zasługom wojskowym albo cywilnym. Rożne gałęzie gospodarki państwa prowadzone były na rożnych zasadach. W latach 1804 - 1810 wprowadzono we Francji szereg reform: podział administracyjny (odejście od kolegialności), zaczęto kształcić bardziej fachowych urzędników, sądownictwo dostosowane zostało do podziału administracyjnego i oddzielone od egzekutywy i legislatywy, w zakresie prawa natomiast wprowadzono w sumie 5 kodeksów - KC, KPC, KH, KPK i KK. Wprowadzono także nowy rodzaj szkół: licea napoleońskie (trenujące kadrę urzędniczą i nauczające przedsiębiorczości) oraz Uniwersytet Cesarski na czele z Wielkim Mistrzem. Ugruntowano także konfiskatę dóbr kościelnych z doby WRF, pojawiła się w nim teoria gallikanizmu czyli prymatu państwa nad kościołem. Państwo miało być neutralne światopoglądowo, a biskupi stać się jego urzędnikami. Bezpośrednio do idei bonapartyzmu nawiązywała m.in. Polska w wersji Księstwa Warszawskiego i konstytucji z 22 lipca 1807 roku (konstytucja oktrojowana).
Innym nurtem, który utworzył się w XIX wieku był postabsolutyzm, głównie w krajach Środkowej i Wschodniej Europy. Państwo postabsolutne budowano w duchu przeświadczenia, że bez reform może dojść do katastrofy. W latach 1807 - 1823 stworzono podwaliny pod indywidualną własność chłopską oraz przedsiębiorstwa. Władca w takim kraju posiadał władzę absolutną. Tworzył konstytucje zwane ustawami państwowymi, dyplomami czy patentami, w których nadawał prawa. Mógł je równie swobodnie odebrać. Z uwagi jednak na nastroje panujące w Europie po takich wydarzeniach jak Wielka Rewolucja Francuska, monarchowie postabsolutni musieli być szczególnie wyczuleni na społeczeństwo. Aparat państwowy budowany był na wzajemnej zależności monarchy i parlamentu. Oba te organy mogły stanowić prawo, jednak za poparciem drugiego. Choć przewaga władcy była i tak dość wyraźna, gdyż to w jego gestii było nadawanie urzędów, w tym także dobór członków wyższej izby parlamentarnej. Do niższej zaliczano przedstawicieli poszczególnych stanów, dopuszczano nawet chłopów i robotników, choć nie było dla nich to aż tak proste. Monarcha musząc wykazywać troskę o bezpieczeństwo zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne państwa, posiadał monopol na przymus. W Rosji np. wzmacniano ludność europejską azjatycką. Kolejną znamienną cechą absolutyzmu było upowszechnienie sądownictwa. Uznano niezawisłość sędziego, przywrócono ławę przysięgłych, ustanowiono zasadę równości stron. Dla rozstrzygania drobnych spraw powoływano tzw. sędziego pokoju. Do monarchy należało jednak prawo łaski, amnestia i możliwość umarzania toczących się postępowań. Postabsolutyzm przywrócił także samorządy, dzięki którym władza uznawana była za skuteczniejszą. W konstytucjach zaczęły się pojawiać pierwsze podstawowe prawa i wolności obywatelskie. Pomimo to w Rosji obserwowano zjawisko równego i równiejszego, oparte na kryteriach tj. pochodzenie, majątek czy wyznanie.
SYSTEM PARLAMENTARNO-GABINETOWY W II RZECZYPOSPOLITEJ.
System ten zapoczątkował w 1918 roku dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej w RP. Ustanowił on Józefa Piłsudskiego naczelnikiem państwa i dzierżycielem władzy ustawodawczej i wykonawczej na czas zwołania sejmu. 20 lutego 1919 roku uchwalono Małą Konstytucję, która ustanowiła trójczłonowy aparat państwowy. Na jego czele stał sejm ustawodawczy, którego posłowie zyskali bardzo szeroki immunitet. Władzę wykonawczą powierzono Naczelnikowi Państwa w osobie Józefa Piłsudskiego, który odpowiadał jedynie przed sejmem. Trzeci człon tworzył rząd, w którego skład wchodził prezydent ministrów i ministrowie, zależni również od sejmu ustawodawczego. Ostatnia konstytucja, która regulowała system parlamentarno-gabinetowy w RP, została uchwalona w 1921 roku jako tzw. Konstytucja marcowa. Sformułowano w niej naczelne zasady ustroju politycznego w państwie: ciągłości państwa polskiego jako kraju odbudowującego się z pierwszej rzeczypospolitej, republikańskiej formy ustroju, zwierzchnictwa narodu, demokracji reprezentacyjnej, podziału władzy, systemu rządów parlamentarnych, państwa liberalnego i jednolitego. Sejm i Senat tworzyło zgromadzenie ludowe (Sejm 444 posłów, a Senat 111 senatorów). Jego charakterystycznymi cechami była pięcioletnia kadencja i równość praw wobec kobiet. Oba te organy można było rozwiązać przed czasem, albo na mocy uchwały własnej sejmu, albo też za zgodą prezydenta i 3/5 senatorów. Inicjatywa ustawodawcza należała do Sejmu i Rządu. Nie posiadał jej Senat, jedyne czym dysponował to vetem zawieszającym. Stanowisko Prezydenta było obsadzane w wyborach bezwzględną większością głosów na 7 letnią kadencję. Pierwszym Prezydentem II RP w wyborach w 1922 roku został Gabriel Narutowicz. Był on od tej pory głową państwa posiadającym szereg kompetencji tj. reprezentacja państwa i zawieranie umów międzynarodowych, wypowiadanie wojen i zawieranie pokoju za zgodą Sejmu, sprawowanie władzy wykonawczej i zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, zwoływał on, odraczał i zamykał obrady Sejmu, mianował sędziów i sprawował prawo łaski, a odpowiadał jedynie przed Konstytucją. Rada Ministrów natomiast tworzyła Rząd, którego nadrzędnymi celami było wykonywanie ustaw sejmowych, inicjatywa ustawodawcza oraz decydowanie o kierunkach polityki zagranicznej. Rząd odpowiadał przed Parlamentem i Konstytucją.
SYSTEM AUTORYTARNY W II RZECZYPOSPOLITEJ.
System autorytarny w Polsce zrodził się po przewrocie majowym w 1926 roku. Przejęcie ówczesne władzy było niezgodne z zasadami demokracji, jednak dostateczne dla zakończenia epoki rządów parlamentarno-gabinetowych w Polsce. Mimo formalnego obowiązywania Konstytucji marcowej decyzję m.in. o składzie rządu podejmował marszałek Józef Piłsudski niezależnie od stanowiska Sejmu. Sam Marszałek faktycznie sprawował nieograniczona władze i nie ponosił bezpośredniej odpowiedzialności politycznej, gdyż objął on funkcję Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych oraz dwukrotnie - w czasie większych napięć politycznych - stanowisko premiera. Ustawę zmieniającą dotychczasową konstytucję uchwalono w Noweli Sierpniowej w 1926 roku. Wzmacniała ona przede wszystkim pozycję prezydenta. Przyznała mu prawo do rozwiązania parlamentu, prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy. Usankcjonowała także kształtowanie się przewagi władzy wykonawczej nad ustawodawczą poprzez zmniejszenie kontroli parlamentarnej nad rządem, wyłączne prawo Prezydenta do rozwiązania parlamentu oraz ograniczenia swobody ustalania prac budżetowych przez izby. Jej rozwiązania były jednak jedynie połowiczne, gdyż stały się wynikiem licznych kompromisów, także w obozie rządzącym. Nowela sierpniowa była krokiem do ustanowienia władzy autorytarnej w Polsce, a także likwidacji faktycznego wpływu frakcji politycznych na kształt ustrojowy państwa. Dopiero na mocy Konstytucji kwietniowej w Polsce wprowadzono system prezydencki o charakterze autorytarnym. Ustawa konstytucyjna została w opinii opozycji uchwalona z naruszeniem przepisów konstytucji marcowej dotyczących zmiany ustawy rządowej i zwierzchnictwa narodu, co było wyrazem autorytarnych tendencji obozu rządzącego. W myśl konstytucji kwietniowej Prezydent posiadał szereg przywilejów i uprawnień, które zapewniały mu nieograniczoną swobodę decyzyjną w takich kwestiach jak: wskazanie kandydata na prezydenta i zarządzanie głosowania powszechnego, wyznaczanie swego następcy na czas wojny, mianowanie i odwoływanie naczelnych urzędników państwowych, czy też rozwiązywanie Sejmu i Senatu przed upływem kadencji. Ryszard Kaczorowski był ostatnim prezydentem RP na obczyźnie powołanym w trybie konstytucji kwietniowej.
SYSTEM AUTORYTARNY I TOTALITARNY W XX WIEKU - PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE.
Totalitaryzm stanowił ustrój, w którym kontroli i regulacji poddane zostały wszystkie przejawy życia obywateli. Cechami charakterystycznymi tego ustroju były: władza autokratyczna skupiona w rękach jednostki lub grupy, dominacja partii nad państwem, a także pełnienie funkcji sprawczego czynnika zmian. Ujednolicony aparat kontroli przenikał do wszystkich dziedzin życia i dążył w ten sposób do ujednolicenia form życia społecznego. Kontroli podlegały zachowania, przekonania, poglądy, a nawet postawy. Państwo totalitarne ingerowało w sferę świadomości społecznej i indywidualnej, wskazując jeden obowiązujący sposób myślenia o rzeczywistości poprzez indoktrynację obecną w środkach masowego przekazu, programach nauczania, wychowania, także nauce. W państwie totalitarnym każdy przejaw inności był traktowany jako działanie wrogie wobec państwa i zwalczany metodami bezwzględnego nacisku. Władza w nim była silnie zcentralizowana i płynęła z jednego ośrodka decyzyjnego. Nie było mowy o podziale władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Ideę państwa totalitarnego doskonale odzwierciedlał wydany w 1933 roku przez Hitlera dekret wyjątkowy o ochronie narodu i państwa uzupełniony kolejnym o zdradzie. Państwo autorytarne natomiast stanowiło takie państwo, w którym władza istniała ponad obywatelami a reprezentantami władzy buli oni w sytuacji wyjątkowo uprzywilejowanej. Państwo to było ustrojem elit politycznych, sprawujących władzę. Władza za wszelka cenę starała się utrzymać status quo, dlatego cechą państwa autorytarnego były rozbudowane aparaty - biurokratyczny i kontroli, powodujące nadmierny formalizm życia codziennego obywateli. Wszelkie instytucje, nie tylko władza, były opanowane przez ludzi z kręgu elit politycznych. Państwo było czynnikiem dominującym zarówno w doktrynie systemu jak i jego praktyce politycznej. Władza w państwie autorytarnym była scentralizowana i traktowała społeczeństwo jako masę wymagającą opieki. Tym co istotnie różni system autorytarny od totalitarnego jest niewystępowanie w ogóle lub występowanie w o wiele niższej skali zjawiska szowinizmu, które było ideologią skrajnie nacjonalistyczną. Odmawia ona praw do egzystencji innym narodom, o ile w jakikolwiek sposób ich interesy przeciwstawiają się interesom własnego narodu. Najistotniejszą różnicą natomiast pomiędzy tymi systemami było podejście klasy rządzącej do państwa. W ustroju totalitarnym upaństwowione jest społeczeństwo zaś w autorytarnym sprywatyzowane jest państwo, które służy głównie rządzącym i grupom z nimi powiązanym.