Temat 7

PRZEDSIĘBIORSTWO A STRUKTURA RYNKU

1. STRUKTURY RYNKU

Charakterystyka ogólna

Struktura rynku to określona konfiguracja sprzedawców i nabywców oraz odpowiadające jej prawa zachowań.

Omawiane niżej struktury rynku dotyczą właściwie tylko strony podażowej. Należałoby więc raczej mówić o struk-turach produkcji.

Rozróżniamy następujące struktury rynku:

• konkurencja doskonała,

• konkurencja monopolistyczna,

• 
  oligopol,

• monopol.

Konkurencja doskonała oraz pełny monopol to „modelowo czyste”, ekstremalne struktury rynku.

Charakterystyka struktur rynku

Cechy	Struktury rynku
		konkurencja doskonała	konkurencja monopolistyczna	oligopol	monopol
Liczba firm	wiele	wiele	kilka	jedna
Produkt	standary-zowany	zróżnicowany	zróżnicowany lub standardowy	zindywidu-alizowany
Wpływ na cenę	brak	ograniczony	średni	duży
Bariery wejścia	brak	brak	występują	pełne

Faktyczne zachowania przedsiębiorstw mogą odchylać się od przedstawionych wzorców, gdyż struktury rynku wy-stępujące w rzeczywistości zazwyczaj odbiegają od mode-lowych założeń.

Konkurencja doskonała to taka struktura rynku, w której występuje bardzo duża liczba niezależnych dostawców i nabywców określonego, jednorodnego produktu. Każdy z nich ma znikomy udział w łącznej wielkości sprzedaży, a w związku z tym nie ma wpływu na cenę. Cenę określa ogólny stosunek popytu i podaży.

Doskonała konkurencja jest wyidealizowanym modelem, który z rzeczywistością ma niewiele wspólnego. Jej przy-bliżeniem jest wolna konkurencja. Nie spełnia ona jednak wszystkich warunków konkurencji doskonałej.

Na przeciwległym krańcu struktur rynku znajduje się pełny monopol. Monopolista to jedyny wytwórca lub sprzedawca określonego produktu na danym rynku. Jednak model monopolu zakłada określony stosunek sił sprzedawcy i nabywcy, tj. absolutną dominację sprze-dawcy. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy po stronie podaży występuje jeden duży podmiot, a po stronie popytu - rzesza rozproszonych, drobnych nabywców. Monopolista, który miałby do czynienia z kilkoma dużymi odbiorcami lub z jednym tylko wielkim odbiorcą (monopsonem), nie byłby już monopolem w ekonomicznym sensie tego słowa.

W warunkach doskonałej konkurencji przedsiębiorstwo napotyka na poziomą linię popytu, tzn. może sprzedać każdą ilość produktu po danej cenie rynkowej, na której poziom nie ma ono żadnego wpływu. Jest biorcą ceny.

Każde inne przedsiębiorstwo ma opadającą krzywą po-pytu na swój produkt. Może sprzedać więcej, o ile obniży cenę. Taką sytuację nazywamy ogólnie konkurencją niedoskonałą. Skrajnym przypadkiem jest monopol: krzywa popytu na wyroby jednego przedsiębiorstwa jest tu zarazem krzywą popytu całej gałęzi. Oprócz monopolu konkurencja niedoskonała mieści w sobie co najmniej dwa inne przypadki: oligopol oraz konkurencję monopo-listyczną.

Oligopol to gałąź, w której działa niewielu producentów jednorodnego lub zróżnicowanego wyrobu. Każdy z nich stwierdza, że osiągana przezeń cena zależy nie tylko od wielkości jego produkcji, lecz także od działań konku-rentów. Musi więc bacznie obserwować oraz przewidywać postępowanie konkurentów i dostosowywać własne działa-nia. Gdy liczba konkurujących firm jest nieduża, powstają warunki do formalnej bądź nieformalnej zmowy produ-centów w sprawie podziału rynków i wspólnej polityki cenowej.

Konkurencja monopolistyczna to taki układ, w którym istnieje wielu producentów wytwarzających różne od-miany produktu bądź produkty zbliżone, będące bliskimi substytutami. Każdy z nich ma pewien wpływ na ceny własnych wyrobów, ograniczony jednak przez ogólną sytuację na rynku oraz działalność konkurentów.

Przykładem oligopolu może być produkcja ropy naftowej lub samochodów. Przykładem konkurencji monopolis-tycznej jest produkcja cukierków, telewizorów, kalkula-torów, długopisów oraz wiele usług (kino, fryzjer, hotel).

Granice pomiędzy różnymi strukturami rynku są dosyć płynne i zależą m.in. od tego, jak szeroko ujmujemy daną gałąź. Na przykład, transport osobowy jako całość ma strukturę zbliżoną do konkurencji monopolistycznej, ale w komunikacji autobusowej w określonym kraju spotykamy oligopol, w przewozach kolejowych monopol, a w przejazdach taksówką w dużym mieście - sytuację zbliżoną do doskonałej konkurencji.

Popyt, koszty i struktura rynku

Pewien wpływ na kształtowanie się określonych struktur rynku ma prawodawstwo (patenty, monopole państwowe). Monopol bądź oligopol może się także opierać na wy-łączności posiadania surowców lub technologii. W więk-szości przypadków o strukturze rynku decydują jednak przesłanki ekonomiczne, a mianowicie wielkość ekono-micznie efektywnej produkcji i rozmiary rynku (popyt).

W gałęziach, w których istnieją duże korzyści ze skali, przedsiębiorstwa dążą do powiększenia swych rozmiarów w celu wykorzystania możliwości obniżki kosztów jednost-kowych. Przeszkodą w tych dążeniach może być brak kapitału, silna konkurencja albo ograniczona wielkość rynku zbytu.

Graniczny poziom produkcji w przedsiębiorstwie, na którym wygasają korzyści z dalszego zwiększania skali produkcji nazywamy minimalną skalą efektywną (MSE). Odpowiada mu najniższy punkt na długookresowej krzywej kosztu przeciętnego. MSE określa optymalną wielkość przedsiębiorstwa w danej gałęzi.

Liczba i wielkość zakładów produkcyjnych w określonej gałęzi (stopień koncentracji produkcji) zależy od stosunku MSE do ogólnej wielkości popytu na produkt tej gałęzi.

Tam, gdzie MSE pojawia się dopiero przy bardzo dużych rozmiarach produkcji, powstają wielkie przedsiębiorstwa, a nawet monopole (przemysł naftowy, samochodowy). Natomiast tam, gdzie MSE wypada przy relatywnie małej skali produkcji, ekonomicznie uzasadnione jest istnienie dużej liczby stosunkowo małych zakładów (przemysł odzieżowy, gastronomia). Jeżeli produkt jest standardowy (jednorodny), powstanie wiele małych firm i rozwinie się wolna konkurencja. Jeśli produkt jest zróżnicowany, ukształtuje się pewna forma niedoskonałej konkurencji, zwana konkurencją monopolistyczną. W gałęziach, gdzie stosunek efektywnej skali produkcji do rozmiarów rynku wynosi np. 1:5, powstanie kilka dużych firm, tworzących oligopol. W gałęziach, gdzie stosunek ten jest zbliżony do 1:1, istnieją ekonomiczne przesłanki powstania monopolu.

Niektóre gałęzie przemysłu (np. przemysł obuwniczy czy odzieżowy) ze względu na rodzaj produktu i technologię dopuszczają istnienie wielu małych firm bądź współistnienie firm dużych i małych. W innych branżach, szczególnie kapitało-chłonnych (energetyka, hutnictwo, przemysł stoczniowy) i tech-nicznie zaawansowanych (przemysł samochodowy i lotniczy), wydatne korzyści z dużej skali produkcji sprzyjają tworzeniu wielkich firm.

Rys. 7.1 pokazuje, jaki wpływ na strukturę rynku ma kształtowanie się długookresowych kosztów produkcji i minimalnej skali efektywnej przy danej krzywej popytu.

Rys. 7.1

Popyt, koszty i struktura rynku

Współczynnik koncentracji wskazuje natomiast rzeczy-wisty stopień koncentracji produkcji; np. współczynnik CR₅ = 0,80 informuje, że udział 5 największych firm w globalnej produkcji gałęzi wynosi 80%.

2. KONKURENCJA DOSKONAŁA

Równowaga przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego

Pojęcia wstępne

W modelu doskonałej konkurencji przedsiębiorstwo napotyka na doskonale elastyczny popyt na swój produkt. Jest bowiem jednym z bardzo wielu wytwórców danego wyrobu i ma nikły udział w łącznej podaży rynkowej. Cenę produktu określa stosunek łącznej podaży i łącznego popytu rynkowego. Dostarczając niewielką cząstkę ogólnej podaży jednorodnego produktu, przedsiębiorstwo wolno-konkurencyjne nie ma praktycznie żadnego wpływu na jego cenę. Może sprzedać dowolną ilość produktu po danej cenie rynkowej, nie może natomiast sprzedać ani trochę po cenie wyższej niż ustalona w danej chwili na rynku.

Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne napotyka poziomą linię popytu i sprzedaje po cenie równej utargowi krańco-wemu. Optymalną wielkość produkcji wyznacza warunek:

.

• Cechą charakterystyczną doskonałej konkurencji jest cena oparta na kosztach krańcowych.

Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne sprzedaje swój produkt po cenie równej kosztowi krańcowemu.

W krótkim okresie przedsiębiorstwo może osiągać zyski nadzwyczajne (gdy produkuje po kosztach niższych niż przeciętne w danej gałęzi) bądź notować straty (gdy produkuje po kosztach wyższych od przeciętnych).

W długim okresie przedsiębiorstwo sprzedaje po cenie równej minimalnemu kosztowi przeciętnemu, osiągając zerowy zysk ekonomiczny. Faktycznie przedsiębiorstwo osiąga zysk normalny, wliczony przez nas w koszty (jako ekwiwalent kosztów alternatywnych).

• Zysk normalny to taki zysk, który zaledwie równoważy koszty alternatywne, pozwalając kontynuować pro-dukcję. Przeciętne przedsiębiorstwo w gałęzi wolno-konkurencyjnej na długą metę zadowala się zyskiem normalnym.

• Zysk nadzwyczajny to czysty zysk ekonomiczny uzyskiwany przez niektóre przedsiębiorstwa wolno-konkurencyjne (nadwyżka ponad zysk normalny). Zysk nadzwyczajny osiągają jedynie te przedsiębiorstwa, które produkują po kosztach niższych niż przeciętne w danej gałęzi.

Optimum ekonomiczne

Optimum ekonomiczne przedsiębiorstwa to taka wielkość produkcji, przy której osiąga ono najlepszy wynik ekono-miczny, tzn. maksymalizuje zysk lub minimalizuje nieuniknioną stratę. Mówimy wówczas, że znajduje się ono w stanie równowagi, tzn. nie ma powodów do zmiany rozmiarów produkcji.

Przedsiębiorstwo wybiera optymalną wielkość produkcji według kryterium u' = k' (na odcinku rosnących kosztów). Następnie bada wynik (rys. 7.2) i podejmuje decyzję, czy warto produkować.

Q₁, Q₂, Q₃, Q₄ - optymalna wielkość produkcji (p = k')

p₁ > - cena zapewniająca zysk nadzwyczajny

p₂ = - cena zapewniająca zwrot kosztów

< p₃ < - cena przynosząca stratę, ale umożliwiająca utrzymanie produkcji

p₄ = - cena zamknięcia w krótkim okresie

Rys. 7.2

Wynik zależy od ceny

Wynik, tzn. wielkość zysku lub straty, można zbadać porównując utarg całkowity z kosztem całkowitym. Dla zilustrowania wyniku na wykresie przedstawiającym równowagę przedsiębiorstwa (rys. 7.3) porównujemy utarg przeciętny z kosztem przeciętnym:

W krótkim okresie przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne w stanie równowagi może osiągnąć zysk lub stratę - zależnie od stosunku ceny do kosztów przeciętnych. Dobre przedsiębiorstwa, o stosunkowo niskich kosztach, osiągają zysk nadzwyczajny. Słabe przedsiębiorstwa, o relatywnie wysokich kosztach, notują straty.

W długim okresie w warunkach wolnej konkurencji w zasadzie nie ma zysków nadzwyczajnych (wyjątkiem mogą być najlepsze przedsiębiorstwa, przewodzące w obniżce kosztów). Słabe przedsiębiorstwa, ponoszące straty, muszą obniżyć koszty produkcji lub wycofać się (wiele kulejących firm zmienia branżę lub po prostu bankrutuje).

Stanem typowym dla wolnej konkurencji w długim okresie jest równowaga przedsiębiorstwa przy cenie równej mini-malnym kosztom przeciętnym. W długookresowej ten-dencji typowe przedsiębiorstwo osiąga zerowy zysk eko-nomiczny, czyli zadowala się zyskiem normalnym.

Równowaga gałęzi wolnokonkurencyjnej

Rys. 7.4 ilustruje równowagę gałęzi wolnokonkurencyjnej w krótkim i długim okresie.

• Mówiąc o równowadze gałęzi wolnokonkurencyjnej, mamy na myśli sytuację, w której popyt równa się podaży.

Krótkookresowa krzywa podaży gałęzi jest zawsze rosnąca: wyższa cena zachęca do zwiększenia produkcji. Długookresowa krzywa podaży jest zwykle także rosnąca, ale teoretycznie możliwy jest również przypadek doskonale elastycznej funkcji podaży, przyjmującej postać poziomej prostej. Ma to miejsce wtedy, gdy wszystkie istniejące i potencjalne przedsiębiorstwa mają identyczne koszty. Wielkość produkcji gałęzi może wówczas wzrastać bez konieczności podnoszenia ceny, poprzez przyciąganie nowych przedsiębiorstw.

Rys. 7.4

Równowaga gałęzi wolnokonkurencyjnej

W warunkach doskonałej konkurencji zysk (zysk nad-zwyczajny) jest zjawiskiem nietrwałym i osiągalnym tylko dla przedsiębiorstw najlepszych, produkujących po kosz-tach niższych od przeciętnych gałęziowych.

W tendencji długookresowej zarówno reprezentatywne przedsiębiorstwo gałęzi wolnokonkurencyjnej, jak i gałąź jako całość, wykazuje zerowy zysk ekonomiczny. Na osiąganie nadwyżki ponad zysk normalny nie pozwala konkurencja.

Mechanizm równowagi

Rys. 7.5 pokazuje mechanizm równowagi gałęzi wolno-konkurencyjnej w zestawieniu z sytuacją typowego (prze-ciętnego) przedsiębiorstwa. W przypadku, gdy p > 
, działające przedsiębiorstwa osiągają zyski nadzwyczajne. Przyciąga to nowe firmy, co prowadzi do zwiększenia podaży i spadku ceny. W odwrotnym przypadku, gdy p < 
, przedsiębiorstwa w gałęzi ponoszą straty. Część z nich opuszcza daną branżę, co prowadzi do zmniejszenia podaży i wzrostu ceny. Z powyższego wynika, że w długo-okresowej tendencji równowaga gałęzi wolnokonkuren-cyjnej ma miejsce przy cenie równej minimalnym kosztom przeciętnym: p =
.

Efektywność wolnej konkurencji

• Gałąź wolnokonkurencyjna osiąga w tendencji długo-okresowej zerowy zysk ekonomiczny, sprzedając swój produkt po cenie równej minimalnym kosztom prze-ciętnym; realizuje zatem tylko zysk normalny.

Wolnokonkurencyjna cena równowagi jest najniższą ceną umożliwiającą zaspokojenie popytu przy danych kosztach produkcji. Na tym właśnie polega efektywność wolnej konkurencji. Wolna konkurencja pobudza efektywność, zmuszając przedsiębiorstwa do stałej troski o obniżkę kosztów.

Podręczniki ekonomii różnie interpretują cenę równowagi w gałęzi wolnokonkurencyjnej. Za jej podstawę przyjmuje się koszt przeciętny typowego (średniego) przedsiębiorstwa bądź koszt przeciętny „krańcowego” przedsiębiorstwa, którego produkcja jest jeszcze niezbędna do zaspokojenia popytu, tzn. producenta o najwyższych kosztach.

Jest to sprawa dyskusyjna. Dotyczy ona kwestii, czy cenę określają przeciętne czy krańcowe warunki produkcji. Gdyby najdroższy producent w długim okresie osiągał zysk normalny, to wszyscy pozostali producenci - a zatem i gałąź jako całość - musieliby osiągać zyski nadzwyczajne, co sprzeczne jest z istotą doskonałej konkurencji. Bardziej prawdopodobne jest, że zysk normalny osiąga producent przeciętny, a nie najgorszy. Dlatego przyjmujemy tutaj, że cena wolnorynkowa oparta jest na kosztach typowego (przeciętnego) producenta.

20

7/7

konkurencja

niedoskonała

}

D - popyt rynkowy na produkt gałęzi

• wiele małych przedsiębiorstw

(konkurencja doskonała
lub monopolistyczna)

• kilka przedsiębiorstw (oligopol)

• monopol

Q

q₁

q₂

q₃

D

Q₂

Q₃

p₃

p₄

Q₄

k'

p₁

p₂

Q₁

(a) krótki okres

D

D

D

(b) długi okres - przypadek

rosnących kosztów

S

S

S

p

p

p

Q

Q

Q

S₁

p - cena równowagi

Q - ilość

(c) długi okres - przypadek

stałych kosztów

S₀

S₂

D

Q₂

Q₂

Q₀

Q₀

p₀

p₀

Q₁

Q₁

k'

p₁

p₁

p₂

p₂

Gałąź

Przedsiębiorstwo

• Przy cenie p₁ powstają zyski nadzwyczajne, co przyciąga nowe przedsiębiorstwa. Krzywa podaży przesuwa się w praw

• o: S₁  S₀, a cena równowagi obniża się: p₁ p₀.

• Przy cenie p₂ producenci notują straty, część z nich zaprzestaje produkcji. Krzywa podaży przesuwa się w lewo: S₂ S₀, a cena równowagi rośnie: p₂ p₀.

• Uwaga: skala wielkości produkcji jest różna na obu wykresach.

---