F. Schiller - „Zbójcy”

Inspiracją powstania pierwszego i ukończonego utworu dramatycznego Schillera było opowiadanie Schubarta Przyczynek do historii ludzkiego serca, zamieszczone w 1. numerze czasopisma Schwabisches Magazine z r.1775. Autor apelował do jakiegoś utalentowanego pisarza, by napisał dramat lub powieść osnutą na tle zdarzeń opisanych w opowiadaniu. Schiller postanowił, więc ukazać „wstrząsające nieszczęście”, korzystając z elementów gotowego materiału, a także czerpiąc z takich lektur jak:

- Juliusz z Tarentu Leisewitza,

- Bliźniacy Klingera (tło dramatów: waśń dwóch braci),

- tragedie Szekspira, może Don Kichot (motyw szlachetnego zbójcy),

- Tom Jones Fieldinga (wzór „czarnego charakteru”).

Poeta chciał nadać historii o nienawiści braterskiej i rebelii zbójeckiej rangę problemu społeczno-narodowego.

Szczegóły dotyczące postępów pracy nad Zbójcami nie są znane; nie wiadomo nawet dokładnie, kiedy ją Schiller rozpoczął. Prawdopodobnie początki pracy przypadły na koniec roku 1779 a w kwietniu 1781 utwór był ukończony. Pierwotnie jego tytuł miał brzmieć: Syn marnotrawny. Przyczyną powstania dzieła mogły być także buntownicze uczucia młodego studenta medycyny (Schiller), którego nie chciano wypuścić z akademii i kazano przedstawić drugą pracę dyplomową, gdyż pierwsza się nie spodobała.

Schiller wydał utwór na własny koszt, ponieważ żaden z wydawców nie zaryzykował publikację debiutu nieznanego autora. Zbójcy spotkali się z ogromnym zainteresowaniem i dzięki przerobieniu ich pod kątem wymagań teatru w Manhaim, zawładną sceną niemiecką. Premiera odbyła się w teatrze w Manhaim 13 stycznia 1782r. Niektóre elementy sztuki zostały zmienione (m.in. przeniesiono akcję w przeszłość - XVIII, czasem XV - choć dotyczyła ona niewątpliwie sytuacji współczesnej). Dzięki Zbójcom zaistniał geniusz tragediopisarski Schillera. Niestety mimo pochlebnych recenzji krytyków i pozytywnych opinii publiczności, odnajdowano w utworze elementy niepoprawne politycznie (np. rzekoma obraza Szwajcarii). To spowodowało, że Schiller musiał opuścić Wirtembergię. 22 września 1782 roku uciekł ze Stuttgartu w przebraniu, pod fałszywym nazwiskiem i udał się „za granicę” do Manhaim, gdzie miał nadzieję kontynuować niczym nieskrępowaną karierą dramatopisarza. Rozpoczęła się jego tułaczka: lata biedy i choroba, która przyspieszyła śmierć - cena za wolność i niezależność artysty.

Zbójcy to początek twórczości Schillera oraz punkt zwrotny w jego życiu. Zdołał niejako obalić swoim debiutem Goethego - sztandarowego niegdyś autora „burzy i naporu”.

Wobec tego powodzenia nieuniknione były liczne naśladownictwa. Szlachetny zbójca, wzorowany na postaci Karola Moora, stał się jednym z najbardziej ulubionych wcieleń bohatera zarówno dramatu, jak i powieści.

Po latach pojawił się także projekt napisania drugiej części Zbójców, by uczynić zadość postulatom moralności, które głosili, ale nie został w końcu zrealizowany.

Po śmierci Schillera historia sceniczna Zbójców rozwijała się nadal bardzo pomyślnie. W dalszym ciągu dzieło to uważane było za śmiały wyraz buntu wobec wstecznego układu stosunków społecznych i odegranie go oznaczało zwycięstwo myśli postępowej. Takim zwycięstwem ( nad cenzura także) było np. wystawienie Zbójców w Wiedniu.

Zbójcy jako utwór „burzy i naporu” (trwała pozycja literatury i teatru w Niemczech i poza ich granicami)

W przedmowie do 1. wydania Zbójców z 1781r. Schiller zawarł wiele istotnych punktów programu poetyckiego „burzy i naporu”, które następnie zrealizował w sztuce. Łączy ona w sobie wszystkie zasadnicze elementy typowej dla tych czasów tematyki i ideologii:

- konflikt rodzinny

- ukazanie nieprzeciętnych, mocnych ludzi, przeżywających niezwykłe dzieje, obfitujące w gwałtowne epizody, kończące się kulminacją śmiertelnych ofiar

- bunt przeciw krzywdzie społecznej (w duchu Rousseau), więzom narzucanym przez państwo źle zorganizowane

- głoszenie potrzeby wolnego życia wyzwolonej jednostki

- obrazowanie próby obalenia wadliwego układu stosunków międzyludzkich, dochodzenia sprawiedliwości na własną rękę

a wszystko po to, by stać się najradykalniejszym wyrazem „rewolucji literackiej”.

Środki formalne, szczególnie styl i język utworu też zaczerpnięte są z nurtu „burzy i naporu”.

JĘZYK:

- bardzo urozmaicony (wyrażenia i zwroty biblijne, sformułowania szekspirowskie lub zaczerpnięte z Klopstocka + drastyczne prowincjonalizmy, fachowe określenia medyczne)

- duża rozpiętość tonacji ( patos, ton liryczny, elegijny - osjanowski + trywializmy)

- osoby dramatu mówią w sposób charakterystyczny dla bohaterów „burzy i …”, czasem bardzo gwałtowny, co równocześnie odpowiada ich zachowaniu,

- służy pogłębieniu rysunku psychologicznego postaci

- ma wywierać silne wrażenie i wstrząs w świadomości czytelnika ( podobnie inne el. dramatu)

WAŻNE: Mimo tak wielu właściwości utworu Schillera charakterystycznych dla dzieł literackich epoki, wykazuje on pewną odmienność: zrywając z tradycyjną poetyką klasycyzmu, nie odrzuca wszystkich reguł obowiązujących dzieło dramatyczne. Dramat jest tak zbudowany, by mimo całej swobody konstrukcji zapewnić mu jasny, zrozumiały bieg akcji i logiczną motywacją działania bohaterów. Schiller nie należy do ówczesnych szalonych „geniuszy siły” (Kraftgenies), którzy burzyli wszystko, co zbudowały umysły poprzednich epok.

Zbójcy są utworem „burzy i naporu”, i to jedynym z nielicznych produktów tej epoki, które w pełni realizowały jej program. Tragedia ta, wyrosła z buntu wobec ucisku społecznego, tyranii despotów, była świadectwem fermentu w Europie przed Rewolucją Francuską; i te rysy dzieli z innymi utworami tego kierunku. Ale przewyższa je trwałością i siłą oddziaływania.

BUDOWA UTWORU

Zgodnie z podstawowymi założeniami formalnymi kierunku Schiller nie przestrzega reguł jedności czasu i miejsca, ale nie korzysta przesadnie ze swobody w konstruowaniu utworu. Zbójcy mają nieco luźniejszą kompozycję niż tradycyjne dramaty, ale nie jest ona aż tak nieregularna jak sztandarowe utworu „burzy…”.

Akcja: ok. 15 miesięcy („czas trwania akcji około dwóch lat”)

akt I - maj, akt II - rok poźniej (bitwa pod Pragą, 1757), akt III - 3 miesiące poźniej, akt IV i V - małe odstępy, wydarzenia szybko po sobie następujące

Miejsce: ogólnie Niemcy (zamek Moorów we Frankonii i jego okolice, granice Saksonii, Czeskie Lasy)

TREŚĆ mniej więcej…

Ekspozycja: rozmowa, zarysowanie jasno sytuacji głównych bohaterów i plan intrygi Franciszka, będącej motorem akcji.

W akcie I podejmują działanie: Franciszek doprowadza do wyklęcia starszego brata przez ojca, by zyskać władzę (I,1) i ukochaną brata, Amalię (I,3); Karol, uważając się za niesłusznie skrzywdzonego przez ojca, postanawia mścić się na całym społeczeństwie (I,2).

W akcie II akcja narasta: Franciszek postanawia zgładzić ojca i zdobyć Amalię (II,1,2); Karol stając na czele bandy zbójców uważa się za bojownika o sprawiedliwość społeczną. Wkrótce obaj osiągają częściowo cel: Franciszek jest panem zamku Moorów, Karol przywódcą oddanej mu, zdecydowanej na wszystko bandy zbójców.

W akcie III zarysowują się trudności w dalszym realizowaniu ich planów: Franciszek nie potrafi zdobyć serca Amalii, która go odtrąca (III,1); Karola ogarniają wątpliwości co do słuszności własnego działania: przybycie Kosinskyego i opowiadanie o jego tragicznych przeżyciach przyspiesza decyzję zbójcy Moora powrotu w rodzinne strony - perypetia (III,2).

W akcie IV obaj antagoniści znajdują się pod jednym dachem, co powoduje, że akcja zmierza ku katastrofie: Karol przybywa do zamku w przebraniu jako hr. Brand (IV,2), dowiaduje się, że ojciec go nie wyklął (IV,3) i ze Amalia kocha go nadal (IV,4). Czując się jako zbójca niegodny jej uczucia, pragnie odejść niepoznany. Dowiedziawszy się jednak przypadkiem o niecnym postępowaniu Franciszka wobec ojca (więzi starca w wieży głodowej), postanawia zemścić się za to na bracie (IV,5), Franciszek, zaniepokojony pojawieniem się nieznanego hrabiego, traci pewność siebie i przeczuwa zbliżanie się mściciela (IV,2).

Akt V przynosi rozwiązanie węzła akcji tragicznej, katastrofę. Franciszek popełniając samobójstwo uchodzi zemsty brata (V,1). Ale dopełnia się też los Karola. Uwolniony przez niego ojciec umiera dowiadując się, że jego syn jest rozbójnikiem. Krótkotrwałą iluzję, że może zaznać szczęścia u boku Amalii, niszczą zbójcy, przypominając mu złożoną niegdyś przysięgę, że ich nie opuści. Karol zabija Amalię spłacając tym dług wobec bandy, a sam postanawia oddać się w ręce sprawiedliwości, co oznacza rychły jego koniec (V,2) - wszyscy giną!

Utwór jest niezwykle sugestywny i nie szkodzi temu nawet szereg słabych miejsc konstrukcji, nielogiczności w motywacji postępowania bohaterów. Przemawiają one jeszcze bardziej za genialną intuicją Schillera, który zadebiutował dramatem posiadającym, pomimo wad w budowie, tak wielką silę oddziaływania.

GŁÓWNY MOTYW - WAŚŃ BRATERSKA (ale utwór wykracza daleko poza ramy tego konfliktu)

motor akcji: intryga młodszego Franciszka (zazdroszcząc Karolowi starszeństwa dającego znaczne przywileje, doprowadza podstępnie do wyklęcia Karola przez ojca; obaj kończą tragicznie, będąc dla siei nawzajem pośrednią przyczyną zguby)

KAROL

FRANCISZEK

- przejawia sympatie dla plebsu, litość dla żebraków, zamiłowanie do swobodnego życia na łonie natury, do lektury o wielkich czynach znakomitych mężów itd. - wypowiada się przeciw ludziom bezczynnym słabym, krytykuje chciwość i hipokryzję - z rozrzewnieniem wspomina dom rodzinny - niecierpliwie oczekuje przebaczenia ojcowskiego za szczere wyznanie przewinienia - pragnie porzucić dotychczasowy tryb życia - zdolny, szlachetny, choć lekkomyślny młody człowiek, kochający syn - mści się najpierw za własną krzywdę, potem za krzywdę wszystkich cierpiących - „szlachetny zbójca” (niemiecki Robin Hood) - stara się zapobiegać nadmiernym ekscesom bandy, unika pospolitego rozboju - wierny towarzysz, umie pozyskać posłuch i przywiązanie zbójców - odważnie oskarża panujący ustrój społeczny, przemawiając jako bojownik o lepszy, sprawiedliwszy układ stosunków międzyludzkich - jako posłuszną pokutę zanaruszenie prawa moralnego przyjmuje zniszczenie przez zbójców możliwości szczęścia u boku Amalii, poświęca ukochaną dla honoru herszta zbójców, w końcu oddaje się w ręce sprawiedliwości, i to w taki sposób, by jakiś biedak miał z tego pożytek - jego ostatnie słowa: „ Człowiekowi temu można pomóc” :/ - ma cechy, które literatura „burzy i…” uważała za pozytywne - ale też na jego charakterze widnieją rysy: naiwny, słucha złych doradców, staję się samozwańczym ramieniem sprawiedliwości, niezdecydowany - przedstawia walkę przeciw magistratowi i zamożnemu mieszczaństwu, buntuje się przeciw państwu uciskającemu naród - jest przykładem dla późniejszych pokoleń, które miały urzeczywistnić marzenia o wolności, niepowtarzając jego błędów.

- szpetny i przewrotny, zawistny i okrutny, obłudny i tchórzliwy - fałszuje relację o postępowaniu Karola w Lipsku, zręcznie podsuwa ojcu myśl wydziedziczenia brata, wbrew ojcu pisze list do Karola, przyprawiający adresata o rozpacz; kłamstwami usiłuje zając miejsce Karola w sercu Amalii, a gdy to nie skutkuje, posuwa się do groźby i prób gwałtu. Stara się przyspieszyć zgon ojca fałszywą wiadomością o śmierci Karola, a gdy to się nie udaję, nie waha się skazać ojca na śmierć głodową. Zostawszy panem dziedzicznych włości jest okrutny dla poddanych, których zawsze uważał za niewolników, i bezwzględny dla starego, wiernego sługi. - obłudnie pobożny na pokaz, bluźni, gdy jest sam - ale w obliczu nieuchronnego końca traci swą zuchwałość zarówno wobec ludzi, jaki i Boga, i w obłędnym strachu sam sobie zadaje śmierć - prototyp powiedzenia: „jak Franciszek Moor w Zbójcach”= „potwór w ludzkiej skórze” - źródło takiego obrazu: Ówczesne prawo rodzinne, które pozbawiało młodszego syna praw do władzy i majatku, bez względu na jego przymioty i kwalifikacje. Wpłynęło to na psychikę brzydkiego, chorowitego i nielubianego syna. _ wystęuje też kilkakrotnie jako reprezentant panów feudalnych, którzy pogardzają niższymi stanami - powiększa to rejestr krzywd społecznych, o jakich mowa jest w Zbójcach

Łączy ich pragnienie zmiany swego położenia. Obaj - choć każdy na swój sposób - buntują się wobec otaczającej rzeczywistości, która nie zapewnia im pełnego rozwoju osobowości. Karol działa w sferze życia społecznego obejmującego wszystkie klasy; Franciszek głównie w obrębie życia rodzinnego - wysteruje przeciw ojcu i bratu (największa różnica)

Pozostałe osoby dramatu nie są już tak problematyczne

1

---