Poczucie godności własnej i godności podopiecznych jako warunek właściwej postawy etyczno moralnej pielęgniarki.
Katarzyna Sowińska
i Paula Milewska,
I rok pielęgniarstwa,
studia stacjonarne.
Pielęgniarstwo jest jednym z zawodów zaufania społecznego, dlatego szczególnie tutaj etyka nie może stanowić jedynie „zbioru teoretycznych dyrektyw, […] lecz musi stać się treścią wewnętrznego przekonania i moralnej podstawy każdej pielęgniarki oraz siłą inspirującą jej postępowanie zawodowe. Pielęgniarstwo jest również zawodem, któremu nadaje się określoną godność. To właśnie ta godność oraz swoistość zawodu sprawiają, że wymaga on dodatkowych unormowań etycznych. Ustalenia deontologiczne w tej dziedzinie określają obowiązki moralne pielęgniarek wobec własnego zawodu. Powinności te odnoszą się zarówno do działań mających na celu ochronę wspomnianej godności zawodu, jak i jego rozwój i profesjonalizację, tak w wymiarze teoretycznym, jak i praktycznym.
Normy moralne są „regułami wskazującymi w konkretnych sytuacjach, do czego jest zobowiązany człowiek i w jaki sposób powinien realizować dobro w życiu indywidualnym i społecznym”. Normy moralne charakteryzują się różnym stopniem ogólności i ważności. Uszczegółowienie tych dyrektyw w przypadku etyki pielęgniarstwa znajduje swoje odbicie w deontologii pielęgniarskiej - kodeksach deontologicznych. Każda norma moralna „ma na uwadze jakieś dobro człowieka”, np. zdrowie, życie, szczęście, itp. Miernikiem ważności poszczególnych norm jest więc „ranga dobra przez nie chronionego”. W myśl powyższego, naczelna norma moralna „odnosi się do naczelnego do naczelnego dobra człowieka: takiego, które stanowi podstawę wszystkich innych dóbr; takiego, które ukazuje sens moralnej powinności >>obecnej<< we wszystkich normach moralnych, a odnoszącej się do spełniania lub zaniechania konkretnych czynów”.
W założeniach etyki chrześcijańskiej naczelną, a zrazem pierwotną normą moralności jest „norma personalistyczna”. Wg Karola Wojtyły, „norma personalistyczna” jest to „naczelna zasada ludzkich czynów, wedle której całe działanie człowieka, w jakiejkolwiek dziedzinie, musi być dorównywane”. Zdaniem tegoż autora - podstawowym wymogiem tej normy jest pełne uznanie wartości i godności osoby ludzkiej które łączy się z biblijnym przekazywaniem miłości bliźniego.
Godność w sensie ontologicznym przysługuje wszystkim ludziom bez względu na kolor skóry, wyznanie, stan zdrowia czy upośledzenia, bądź też status społeczny lub zawodowy. Godność człowieka, jej uznanie i uszanowanie, stanowi podstawę dla ocen i norm moralnych, jest ona bowiem obiektywnym punktem odniesienia wszelkich ludzkich czynów, jest wyznacznikiem i normą życia moralnego. „Osobowa godność człowieka istnieje jako ktoś określony obiektywnie, kogo odkrywa się w doświadczeniu moralnym i kogo należy afirmować ze względu na niego samego. […] To nie podmiot czynu stwarza sens prawideł swego moralnego postępowania, lecz wyznacznikiem tym jest obiektywna prawda o człowieku, którą podmiot odkrywa”. Godność osobowa nakłada, więc na człowieka i na społeczeństwo, w którym on żyje, obowiązek respektowania owej godności, to znaczy „życia” na miarę, „tego, kim jest człowiek”.
Dewiza ta wyklucza zatem instrumentalne taktownie innych ludzi, a więc posługiwanie się człowiekiem jako jakimś bezosobowym narzędziem lub środkiem do celu, który zaprzeczałby jego osobowemu >>ja<<. Należy przy tym zaznaczyć, iż zasada ta, zakładając afirmację godności osobowej „adresata” czynu, wskazuje też na obowiązek respektowania godności jego i „wykonawcy”, a także uznanie przez nas samych naszej własnej godności. Zasada afirmacji godności ludzkiej jest urzeczywistniania poprzez akty czynienia dobra, a unikania zła w relacjach interpersonalnych.
W przypadku zawodu pielęgniarskiego zasada ta odnosi się do takich podstawowych aspektów pracy pielęgniarki, jak między innymi: relacji pielęgniarka - pacjent i jego rodzina oraz postawa pielęgniarki wobec samej siebie. Nakłada to określone wymogi moralne zarówno w relacjach pielęgniarki do swoich podopiecznych, jak i zobowiązuje to innych, np. pacjentów do respektowania powyższej reguły w odniesieniu do pielęgniarki. Godność osobowa „adresata” czynu zobowiązuje też pielęgniarkę do respektowania praw należnych pacjentom, jak i jej współpracownikom. Z drugiej zaś strony dewiza ta nakazuje kadrze kierowniczej przestrzegania praw przysługujących pielęgniarce. Oznacza to, że może ona publicznie (bez przykrych konsekwencji), wyrażać swoje opinie; oznacza to również, że nie może być ona zmuszana do podejmowania decyzji lub działań, które nie są zgodne z jej przekonaniami moralnymi, bądź decyzji, które są wynikiem błędnej lub niepełnej informacji, jaką otrzymała od przełożonych lub współpracowników; oznacza to także, że nie może ona w realizacji własnych celów w jakikolwiek wykorzystywać innych oraz sprzeniewierzać własnej godności osobowej.
Powyższe konkluzje wskazują, że godność osoby ludzkiej powinna stanowić podstawową dyrektywę w pracy zawodowej pielęgniarek, zarówno pracujących bezpośrednio z pacjentem jaki i kadry kierowniczej. Wszystkie dziania podejmowane przez pielęgniarki, wynikające z ich funkcji zawodowych, począwszy od czynności najbardziej elementarnych, aż po wysoce specjalistyczne, powinny być spełniane z uszanowaniem godności osoby podopiecznego. Ta natomiast dokonuje się w aktach (czynach) moralnie godnych, tzn. w czynach bezinteresownych, zrodzonych z ludzkiej wolności oraz zgodnych z sumieniem jako ostateczną formą moralności. Sumienie jest bowiem głosem naszego własnego rozumu, naszym własnym sądem, co w danej chwili powinniśmy czynić. A skoro sumienie jest własnym sądem pielęgniarki, mówiącym o tym, co powinna czynić tu i teraz, to posłuszeństwo i wierność jemu „ nie polega na wsłuchiwaniu się w jakiś tajemniczy głos, ale na tym , by usiłować dobrze odczytać prawdę - zwłaszcza prawdę o dobru, jakim jest osoba i to, co wdanej sytuacji służy jej życiu i rozwojowi”, co tym samym sprawi, że podjęty przez nią czyn będzie dobry w sensie moralnym.
W myśl założeń humanizmu i personalizmu człowiek ze względu na swoją godność osobową oraz rozumną naturę jest określoną wartością zarówno dla siebie samego jak i innych osób. Fakt ten w aksjologii pielęgniarstwa wskazuje na naczelne dobro, którym (poza Absolutem - Bogiem) jest człowiek. Zasada odnosi się do zarówno do pacjenta (podopiecznego) jak i pielęgniarki oraz pozostałych pracowników służby zdrowia. Skoro pacjent jest wartością, to musi on zawsze pojawiać się jako cel dążeń pielęgniarki bez względu na to, jakie czynności zawodowe będzie ona wypełniała. Pacjent jako osoba nie może w żadnym wypadku być zredukowany do rzeczy czy też jednostki chorobowej.
Po wtóre - jeśli pacjent jest wartością, to ta wartość rodzi określone powinności i obowiązki moralne pielęgniarki wynikające z pełnionych przez nią funkcji zawodowych. Wspomniane powinności dotyczą zarówno podejmowania przez nią działań, jak i unikania działań szkodliwych dla pacjenta.
Po trzecie - pacjent jako wartość, to szeroka sfera zarówno wartości witalnych związanych z jego ciałem (zdrowiem i życiem), jak i wartości duchowych (poznawczych, estetycznych, moralnych), a także religijnych. To z kolei nakazuje pielęgniarce troskę o te wartości i wspieranie jej podopiecznych w osiąganiu przez nich wartości osobistych, których realizacja może być zakłócona różnymi czynnikami, np. niewiedza, chorobą czy kalectwem.
Wartość człowieka (osoby), jako naczelne dobro w aksjologii pielęgniarstwa, odnosi się również do samej pielęgniarki, co rodzi określone powinności wobec niej samej, tak w wymiarze zawodowym jak i poza zawodowym. Powinności te obejmują wartości witalne, warunkujące pełnie jej możliwości w zakresie własnego działania. Przejawami praktycznego urzeczywistnia tych wartości będzie właściwy pod względem zdrowotnym styl życia (odżywianie, wypoczynek, rekreacja fizyczna i psychiczna, nawyki higieniczne, nałogi, itp.). Drugi aspekt urzeczywistniana wartości osobistych pielęgniarek odnosi się do wartości poznawczych. Dotyczą one przede wszystkim wiedzy uzyskanej w drodze kształcenia zawodowego, jak i samodoskonalenia oraz doświadczeń wyniesionych z dotychczasowej praktyki zawodowej. Ta grupa wartości obejmuje również wiedzę ogólną, a także wiedzę o człowieku, w tym również o samej sobie. Całość tej wiedzy poddawana codziennej refleksji kształtuje mądrość życiową pielęgniarki, jako szczególną wartość osobistą.
Istotą opieki pielęgniarki jest wzmacnianie sił psychicznych i energii życiowej podopiecznych poprzez wzajemne współuczestnictwo w procesie specjalnego rodzaju stosunków i współ działań dla osiągnięcia zmian w sytuacjach choroby i zdrowia jednostek oraz grup społecznych. Te stosunki, współdziałanie i czynności są szczególne ze względu na ich złożoną przyrodniczą i humanistyczną bazę, na niezmienność i intensywność wyrażania uczuć współczucia, miłości i nadziei; na podtrzymywanie całości osobowej człowieka, afirmacji jego godności oraz ze względu na stopień „wtopienia” tych własności w czynności opiekuńcze, realizowane w oparci o wiedzę, umiejętności, postawę i afirmowanie własnej godności osobistej. Dobrze sprawowana opieka pielęgniarska powinna uwzględniać holistyczna perspektywę życia i zdrowia człowieka. Tak więc, niezbędna jest znajomość zasad etycznego postępowania pielęgniarek w odniesieniu do osób objętych opieka, z uwzględnieniem ich praw.
Co za tym idzie, właśnie za podstawowe prawo moralne, wynikające z prawa naturalnego, uznaje się zasadę afirmacji godności osobowej (do szacunku dla autonomii człowieka), bowiem „osoba ludzka jako autonomiczny twórca własnej doskonałości i jej ostatecznych przeznaczeń przedstawia autoteliczną wartość moralną, a więc wartość, która sama w sobie kryje tajemnicę własnego dostojeństwa i godności. Zasługuje zatem na szacunek i afirmacje ze względu na samą siebie”.
Z podstawowej zasady afirmacji godności osobowej wyprowadza się wszystkie dalsze o charakterze generalnym. Zalicza się do nich:
prawo do stosunków międzyludzkich, opartych na życzliwości, prawdzie, zaufaniu, sprawiedliwości i odpowiedzialności,
prawo do kompetentnej opieki medyczno - pielęgniarskiej uwzględniające psychosomatyczne, społeczne, kulturowe i religijne potrzeby podopiecznych,
prawo do uzyskania informacji o naturze swych dolegliwości, zamierzonych sposobach leczenia i pielęgnacji oraz o ich ubocznych skutkach,
prawo do podejmowania decyzji, wyrażania zgody bądź odmowy na proponowane metody terapeutyczno - pielęgnacyjne,
prawo do prywatności
prawo do godnej śmierci
Podstawowe prawa podopiecznych znajdują swe uszczegółowienie w określonych aktach (kartach, deklaracjach, kodeksach) wydawanych przez rządową bądź lokalna administrację służby zdrowia, określone zrzeszenia bądź przez poszczególne instytucje służby zdrowia. Wszystkie te formalne ustalenia praw pacjentów, rozpatrywane z punktu widzenia pielęgniarek, wytyczają ich moralne powinności, odwołują się do ich wartości moralnych, do zasad etycznych, bowiem prawa podopiecznych są obowiązkiem tych, którzy się tej opieki podjęli. Etyka pielęgniarstwa, jako nauka o etyce określonego zawodu, jest etyką norm i powinności moralnych rozpatrywanych przede wszystkim w odniesieniu do praw podopiecznych. Zarówno wymóg poszanowania ich praw, jak i powinności maja to samo uzasadnienie w zasadach etycznych., m. in. w zasadzie szacunku dla osoby.
Stosunek pielęgniarki do podopiecznych, w świetle tej zasady wymaga respektowania ich świata wartości, celów, osobistej i społecznej sytuacji. Opieka pielęgniarska dostrzega osobę w całym obszarze jej struktury osobowej, a więc także w obszarze jej relacji społecznych. Szacunek dla osoby jako indywidualności wyklucza paternalistyczne traktowanie podopiecznych, gdyż jest to sprzeczne z ich autonomicznym bytem. Miłość do osoby jako przejaw jej afirmacji nie zmierza do podporządkowania sobie drugiej osoby, lecz do stworzenia sytuacji przywracających utraconą możliwość samodzielnego wyboru działania.
Afirmacja osoby rozpatrywana z punktu widzenia tzw. etyki niezależnej znajduje wzbogacenie w etyce personalistycznej o rację prawa naturalnego, o racje religijne, bowiem uwydatniona w judeochrześcijańskiej religii unikalność godności każdej osoby „w perspektywie Boga” rozjaśnia szacunek dla osoby, zwłaszcza o etykę miłości. Afirmacja osobowej godności jest jednocześnie poszanowaniem autonomiczności człowieka. Tak więc pielęgniarka nie może odgrywać wyłącznie roli „zastępczej matki”, podporządkowując sobie podopiecznego; powinna raczej wejść w rolę adwokata i doradcy. Zamiast tylko „pielęgnować” pacjenta, powinna przejawiać również troskę wobec niego w najbardziej szerokim tego znaczeniu: „pomagać mu w jego rozwoju i jego samorealizacji”. Rolą pielęgniarki jest powodowanie, aby pacjent był zdolny do zintegrowania swego stanu zdrowotnego z trwaniem swego autonomicznego życia. Wymaga to - tak jak czyni to adwokat - wejścia w świat pacjenta, poznania jego osobistej sytuacji, dążeń i tego wszystkiego, co warunkuje jego rozwój. Zasada respektowania godności ludzkiej stanowi dla pielęgniarki i podopiecznego podstawową płaszczyznę odniesienia procesu ich interakcji, jak też poszanowanie praw pacjenta do niezależności i samodzielnego rozstrzygania spraw osobistych.
Zasada afirmacji godności ludzkiej jest urzeczywistniana poprzez akty czynienia dobra, a unikania czynów krzywdzących. Stąd jako współistotne z tą pierwszą, w etyce pielęgniarstwa rozpatrywane są zasada czynienia dobra i zasada nieszkodzenia, które znajdują swą kwintesencję z Złotej Regule: „wszystko więc, co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie” (Mt 7-12). W odniesieniu do zawodów medycznych zasada ta również wiąże się (od czasów Hipokratesa) z uznawana zasadą primum non nocere - przede wszystkim nie szkodzić; nie szkodzić w szerokim tego słowa znaczeniu, tj. myślą, uczynkiem i zaniedbaniem. Zasada ta wymaga, aby pielęgniarki nie wyrządzały podopiecznym szkody swym niewłaściwym postępowaniem i chroniły od krzywdy tych, którzy nie są w stanie chronić się sami ze względu na wiek, chorobę, czy stan umysłu. Stosując się do zasady afirmacji godności osoby ludzkiej, a co za tym idzie do zasady nieszkodzenia, pielęgniarka postępuje rozważnie, starannie i ostrożnie, aby nie zaszkodzić podopiecznemu w jego bycie psychosomatycznym. Pielęgniarki wierne tej zasadzie będą postępować zgodnie z prawami i moralnymi wymaganiami, wzbogacając poprzez pracę nad sobą swą wiedzę, umiejętności i pracowitość.
Zdolność do podejmowania decyzji etycznych stanowi istotę jakości pracy pielęgniarki. Do najważniejszych elementów niezbędnych w podejmowaniu decyzji etycznych należą osobiste wartości i wierzenia, ze znajomością koncepcji etycznych w praktyce pielęgniarskiej, i standardy zachowań etycznych. Za szczególne ważne u pielęgniarek należy uznać właśnie wartości godnościowe i prospołeczne. Podstawą wartościową w pierwszej grupie jest godność osobowa każdego człowieka. Do pozostałych czynników osobowych zalicza się doświadczenie zawodowe pielęgniarek, poparte krytycznym sądem i refleksją. Takie doświadczenie staje się źródłem wzbogacenia naszej świadomości co do istoty spełnianych przez nas zadań i czynności, staje się także źródłem rozwoju naszej samoświadomości, poznania samego siebie. Wartości godnościowe i prospołeczne stanowią kryteria oceny etycznej działań pielęgniarek.
Spełnianie opieki pielęgniarskiej w wyniku podejmowania odpowiednich decyzji jest równoznaczne z dążeniem do świadczenia określonego dobra - zapobiegania chorobom, leczeniem, pielęgnacją, łagodzeniem bólu i cierpienia. W doświadczeniu tego dobra pielęgniarka świadoma holistycznej natury człowieka, musi wziąć pod uwagę nie tylko aspekt uwzględniający jakość opieki w odniesieniu do struktury fizyczno-biologicznej pacjenta, lecz również wymiar psychiczno-duchowy jego osobowości. Bowiem wysoką jakość opieki może zapewnić tylko system działania uwzględniający te dwa wymiary decyzji pielęgniarskich. W tak rozumianej opiece, świadczone przez nas dobro staje się przejawem urzeczywistnienia afirmacji osobowej godności każdego z naszych podopiecznych. Dążenie do tej afirmacji pojawia się już w etapach koncepcyjno-analitycznych procesu decyzyjnego, gdy pielęgniarka rozważa cele opieki i jej sposoby. Skutki zamierzonej afirmacji podopieczny odczuwa przede wszystkim w respektowaniu jego praw. Afirmacja podopiecznego poprzez respektowanie jego praw jako osoby wymaga, aby wszystkim czynnościom instrumentalno-pielęgnacyjnym towarzyszył taki sposób bycia i zachowania, który będzie odbierany przez pacjentów jako akty życzliwości, ofiarności, bezinteresowności, współczucia i pociechy.
Tak więc, podsumowując temat, pielęgniarka powinna traktować drugiego człowieka jako osobę, której niezbywalna godność wymaga dla siebie afirmacji. Innymi słowy, każdy człowiek jest bytem nie tylko materialnym, ale przede wszystkim duchowym i jako taki musi być zawsze celem działań pielęgniarki, nie zaś środkiem do jakiegoś celu. Przejawem personalizmu jest także zakaz uzależniania opieki od takich względów jak: rasa, narodowość, religia, wiek, pleć itp. Bowiem godność, jaką mamy, czyni nas równymi. Oprócz tego pielęgniarka powinna pracować nad własnym rozwojem. Chodzi tu o rozwój bardzo szeroko rozumiany. Nie tylko pogłębianie swej wiedzy i umiejętności zawodowych, ale również kształtowanie swego sumienia, jego wrażliwości. Można powiedzieć, iż zawarty jest tu nakaz stawania się człowiekiem, który dostrzegać będzie potrzeby innych ludzi także poza swymi obowiązkami zawodowymi. I. Wrońska pisze: „(…) pielęgniarka powinna być przede wszystkim dobrym człowiekiem, który niezależnie od pełnionej roli społeczno-zawodowej i różnorodnych sytuacji w środowisku pracy będzie przejawiał i urzeczywistniał swoje człowieczeństwo”. Obowiązki pielęgniarki w stosunku do ludźmi objętych jej opieką wynikają z praw, jakie oni posiadają, a także z ich potrzeb i oczekiwań względem osób świadczących opiekę. Podstawą praw, jakimi legitymują się pacjenci, a w związku z tym i obowiązków pielęgniarki, jest godność osobowa człowieka. Godność ta stanowi podstawę wszelkich norm moralnych działania. Jest ona wrodzona i niezbywalna. Przynależy każdej istocie ludzkiej, jest gwarantem jej kreatywności, za którą jest zdolna ponosić odpowiedzialność. Trzeba więc powiedzieć, że czyn jest moralnie dobry przez to, że jest aktem afirmacji osoby dla niej samej, ze względu na tę godność. Zatem pielęgniarka w swej pracy z człowiekiem nie może kierować się jedynie względami ekonomicznymi, nakazem przełożonych, upomnieniami samych podopiecznych czy ich rodzin, ale musi mieć przede wszystkim na uwadze godność osoby, która sama dopomina się uznania. Powinna także pamiętać, że afirmując godność osobową człowieka, z którym wchodzi w relację, afirmuje również własną godność.
Bibliografia:
Mariański J., Wrońska I., Etyka w pracy pielęgniarskiej, Podręcznik dla studentów pielęgniarskich studiów licencjackich, CZELEJ, Lublin 2002.