Ceramika

Ceramika wczesnośredniowieczna jest głównym datownikiem tego okresu na ziemiach polskich. Jej bardzo małe zróżnicowanie i kiepski stan zachowania zmuszają do możliwie dokładnego badania. Wszelkie wnioskowanie polega na porównaniu ze sobą szeregu cech poszczególnych fragmentów ceramiki i na tej podstawie przyporządkowanie ich do odpowiednich grup. Cechy ceramiki opisujemy wg następującego schematu:

1. Surowiec

2. Technika produkcji

3. Forma

4. Wystrój zewnętrzny (ornament)

Klasyfikacja ceramiki pod względem rodzaju i wielkości domieszki

0 - brak danych co do rodzaju domieszki

1 - domieszka tłucznia skalnego (poza wapniem)

2 - domieszka szamotu (tłuczonych skorup)

3 - domieszka węglanu wapnia lub innego surowca dającego w efekcie „ceramikę białą”

4 - domieszka piasku i żwiru

5 - domieszka grafitu

6 - domieszka organiczna

7 - domieszka innego rodzaju

1. domieszka głównie o ziarnach bardzo grubych (powyżej 3mm)

2. domieszka w której występują pojedyncze ziarna bardzo grube obok drobniejszych

3. domieszka o ziarnach grubych (1 - 3mm)

4. domieszka o pojedynczych ziarnach grubych obok drobniejszych

5. domieszka o ziarnach średnich (0,5 - 1mm)

6. domieszka o pojedynczych ziarnach średnich obok drobniejszych

7. domieszka o ziarnach drobnych (0,2 - 0,5mm)

8. domieszka o pojedynczych ziarnach drobnych obok pylastych

9. domieszka o ziarnach pylastych

Cechy domieszek:

TŁUCZEŃ SKALNY ziarna duże ostrokrawędziowe. Utrudnia formowanie naczyń o bardziej skomplikowanych kształtach. Jego występowanie przemawia za archaizmem ceramiki.

SZAMOT był niekiedy produkowany z celowo wypalanych i rozdrabnianych kawałków gliny. Typowy dla ceramiki wczesnosłowiańskiej, później zanika

WĘGLAN WAPNIA dokładnie mielono i przesiewano przez sitko. Efekt: „biała ceramika”, coraz częściej rozpoznawana w Polsce południowej. Barwa od białawej przez żółto - ceglastą do czarnawej (w zależności od dostępu tlenu w czasie wypalania)

PIASEK (ziarna do 2mm), ŻWIR (ziarna powyżej 3mm) najkorzystniejszy dla garncarzy produkujących ceramikę na kole

GRAFIT częsty na Śląsku i w zach. Małopolsce. Pod koniec wczesnego średniowiecza upowszechnił się na Dolnym Śląsku (wpływy wielkomorawskie)

DOMIESZKA ORGANICZNA sieczka z traw, a nawet z drobnych gałązek. Nie możliwa do wykorzystania w naczyniach cienkościennych, dominowała w masywnych prażnicach.

Technologia naczyń i typy śladów na dnach:

0 - brak danych

1 - ceramika lepiona wyłącznie ręcznie

2 - ceramika obtaczana śladowo

3 - ceramika obtaczana śladowo lub częściowo

4 - ceramika obtaczana częściowo

5 - ceramika obtaczana ale trudno ustalić zasięg obtaczania

6 - ceramika obtaczana całkowicie

1. odcisk osi koła, okrągły, wklęsły

2. odcisk osi koła, okrągły, wypukły

3. obecność tzw. pierścienia dookolnego

4. obecność negatywu nakładki koła

5. odcisk osi koła okrągły, wklęsły, obecność negatywu nakładki koła

6. odcisk osi koła okrągły, wypukły, obecność negatywu nakładki koła

7. obecność tzw. pierścienia dookolnego, obecność negatywu nakładki koła

Do VI/VI w na ziemiach polskich ceramika była lepiona wyłącznie ręcznie. Do 1 poł. VII w została ona zastąpiona ceramika obtaczaną. Naczynia lepione ręcznie mają ślady ugniatania i obmazywania. Obtaczanie jest możliwe do rozpoznania na górnych fragmentach naczyń jako drobne równoległe ryski, spowodowane użyciem pośrednika ze skórki lub tkaniny między powierzchnią naczynia a palcem garncarza. Etap obtaczania poprzedzało wylepianie naczynia, kiedy garncarz długi cienki wałek rozgniatał do postaci taśmy, którą następnie układał spiralnie tworząc bryłę naczynia. Na kole wolnoobrotowym wykonywano obtaczanie słaboformujące, na szybkoobrotowym obtaczanie silnieformujące.

Na dnie naczynia widoczne były ryski od tarczy obrotowej. Niekiedy oś obrotowa nieznacznie przebijała tarczę, przez co na dnach naczyń tworzyły się okrągłe wgłębienia. Z tego powodu od IX/X w stosowano kopulastą nakładkę, której negatyw odbijał się w dnach naczyń. Na nakładce wycinano często znak garncarski, który razem z nią odbijał swój negatyw w dnie naczynia.

Technika formowania - powierzchnia, faktura

0 - brak danych

1 - powierzchnia nierówna

2 - powierzchnia równa

1. faktura chropowata, „guzełkowata”, pod palcami wyczuwa się grube ziarna domieszki

2. faktura chropowata, obecność angoby

3. faktura szorstka, pod palcami wyczuwa się drobne ziarna domieszki

4. faktura gładka, pod palcami nie wyczuwa się ziaren domieszki

5. faktura gładka, obecność angoby

ANGOBA - warstewka specjalnie przeszlamowanej glinki nakładana na powierzchnię naczynia. Po wypaleniu powstawała cieniutka warstwa o innej barwie niż wnętrze naczynia. Zabieg ten znano w antycznej Grecji. Na naczyniach słowiańskich angoba powstawała przypadkowo. Gładzenie i uciskanie powierzchni gliny powodowało „wychodzenie” z niej wody, która wyciągała drobinki mineralne tworząc na powierzchni rodzaj przeszlamowanej glinki. Po wypaleniu dawała ona efekt angoby.

FAKTURA CHROPOWATA powstawała w wyniku niedokładnego wymieszania masy garncarskiej, gdy grudy gliny wypływały na powierzchnię. Czytelne są jako guzełki wyczuwalne dotykiem na powierzchni naczynia. Typowa dla naczyń starszych, z okresu gdy były one wylepiane przez kobiety: ręcznie, niedbale, na doraźny użytek. Szczególnie popularną domieszką w takich naczyniach był szamot, szczególnie powodujący guzełki.

FAKTURA SZORSTKA - typowa dla naczyń obtaczanych

FAKTURA GŁADKA - łatwo uzyskiwana w o wiele dawniejszych okresach, w ceramice słowiańskiej sporadyczna

Wielkość i grubość ścianek

0 - brak danych

1 - przewaga ścianek grubych

2 - 50 - 30% ścianek grubych

3 - 30 - 2-% ścianek grubych

4 - 20 - 10% ścianek grubych

5 - 10 - 5% ścianek grubych

6 - mniej niż 5% ścianek grubych

7 - brak ścianek grubych, ponad 50% ścianek średnich

8 - brak ścianek grubych, mniej niż 50% ścianek średnich

ścianka cienka: do 7mm

ścianka średnia: 7 - 10mm

ścianka gruba: powyżej 10mm, wskazuje na archaiczność naczynia

WYPAŁ

W młodszych fazach wczesnego średniowiecza wypał naczyń znacząco się poprawił. Specjalne piece garncarskie umożliwiały wypał w atmosferze redukcyjnej, czyli bez tlenu. Uzyskiwano w ten sposób ciemny kolor naczynia. Niekiedy przed zamknięciem dopływu tlenu wrzucano liście aby wywołać dużą ilość dymu, a w efekcie uzyskać siwą powierzchnię ceramiki. W wyniku wypału w atmosferze utleniającej (np. w palenisku) ceramika barwiła się na kolor ceglasty i pokrewne, od prawie białego do ciemnobrunatnego.

FORMY NACZYŃ

Jeżeli wysokość naczynia była większa to był to garnek (h > b). W przeciwnym przypadku jest to misa. We wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich dominował garnek typu praskiego z krótkim pionowym brzegiem. Z czasem brzeg podlegał coraz szerszemu wychyleniu i bogatszej ornamentacji. W części płn. - zach. Zdarzały się misy i talerze o średnicy ok. 20cm. Talerze miały krótki pionowy brzeg, niekiedy lekko wypukłe dno. Być może służyły do pieczenia podpłomyków. Z tamtych obszarów znane są również gliniane pokrywki do garnków, w późniejszych fazach wyposażone w uchwyt. Być może na pozostałych obszarach ziem polskich stosowano drewniane pokrywki które nie zachowały się do naszych czasów. Prażnice - duże, ciężkie (ok. 50 kg) grubościenne naczynia ceramiczne, z dużą ilością domieszki organicznej. Mogły służyć do dosuszania ziarna po młócce lub do wypiekania większych serii placków. Z obszarów rumuńskich znamy klosz piekarski który służył zapewne do nakrywania chleba podczas rośnięcia.

Zdobienie grzebykiem (2 do kilkunastu zębów). 2 poł. VII w - poł. X w	Zdobienie rylcem przykładanym do obracającego się naczynia i stopniowo obniżanym. Powstawała spirala o ciasnych zwojach dających wrażenie równoległych żłobków. Niekiedy uzupełniany ornamentem falistej lini i pasem stempelków. Od poł. X w.	W X w. zaczęto na brzusiec nalepiać plastyczne listwy z ornamentem. W wyższych partiach naczyń wykonywano niekiedy wgłębienie ( -a) w celu uzyskania efektu piętrowatości.	Pod koniec wczesnego średniowiecza pojawił się ornament stempelkowy wykonywany radełkiem. W płn. - zach. Polsce wykonywano też ornament cyrkielkiem lub kością ptasią.

ZNAKI GARNCARSKIE

Garncarze od ok. X w. na dnach naczyń umieszczali znaki garncarskie. Najchętniej używano motywu koła i krzyża. Zdarzały się on na kilku do kilkunastu % naczyń. Hipotezy:

1. były to znaki firmowe poszczególnych warsztatów

2. służyły odróżnieniu grup naczyń wypalanych we wspólnym piecu

3. oznaczano nimi te naczynia które miały trafić jako danina do feudała

4. funkcja magiczna: znak chronił przed pęknięciem naczynia w piecu

Uzbrojenie

Miecze

Miecze wczesnośredniowieczne miały jednolitą formę na całym obszarze Europy. Wywodziły się one z obszaru monarchii karolińskiej, skąd za pośrednictwem Skandynawów trafiały do Słowian. Z okresu VI - VIII w tylko na terenie Franków znajdywano miecze, ich ekspansja datowana jest na ok. VIII w (Skandynawia) i później (Słowiańszczyzna). Z ziem polskich znamy ok. 200 egzemplarzy (przy kilku tys. z pocz. XX w. z Norwegii !). Dużo większa liczba mieczy ze Skandynawii może wynikać z dłuższych tradycji chowania zmarłych z wyposażeniem, możliwe dzięki późniejszemu wejściu chrześcijaństwa.

Na terenie Słowiańszczyzny i Skandynawii musiano importować głownie gdyż ówczesne kowalstwo na tych terenach nie osiągnęło odpowiedniego poziomu. Na głowniach mieczy często zdarzały się napisy wskazujące na warsztat z którego pochodziły. Najczęściej spotykany jest typ +VLFBERH.T+ (+VLFBERH+T), aczkolwiek wydaje się że w niektórych przypadkach mamy do czynienia z jego podróbkami. Napis taki jest trudny do odczytania ze względu na to że po jego wyryciu wklepywano weń metal dla wyrównania powierzchni. Innym znanym warsztatem był INGELRID. Typologię mieczy wczesnośredniowiecznych opracował J. Petersen.

Typologię mieczy od XI w opracował Oakshot. Ich typową tendencją było wydłużanie się trzpienia (formy dwuręczne pod koniec średnowiecza), wydłużanie głowni, moda na głowicę w kształcie pionowego kółka i trzewik do pochwy z ażurowym motywem ptaka.

Szabla

Pierwsze szable na terenie Europy pojawiły się z koczownikami. Szczególnie popularne stały się za sprawą Madziarów w X w. Niektóre rękojeści były bogato ornamentowane (np. styl palmetowy w X w.). Pochwa szabli posiadała okucia obejmujące z kółeczkami do zawieszania i okucie końca pełniące rolę trzewika.

Topór bojowy

Z ziem polskich z okresu wczesnego średniowiecza znamy sporo toporów. Były one - obok włóczni i łuku - podstawowym elementem uzbrojenia wojownika słowiańskiego. Średnia waga topora wczesnosłowiańskiego wynosi od 0,5 do 1kg. Są one lżejsze od toporów późnośredniowiecznych. Mógł służyć zarówno do codziennych prac, jak i do walki wręcz (parametry i styl walki takim toporem znajdują analogie we współczesnej ciupadze) i rzucania.

Czekan

W XVI / XVII w na sejmikach szlacheckich zakazano posiadania czekanów podczas posiedzeń. Zbyt łatwo wpadały w złość (zakaz nie dotyczył szabli !).

Buława bojowa (= maczuga)

Popularna na Rusi od schyłku wczesnego średniowiecza. Wykonywane z drewna, z czasem zaopatrywane w metalową głowicę. Pierwotnie z kolczastymi występami, później karbowane.

Włócznia

Wg źródeł wojownik słowiański posiadał 2 - 3 włócznie. Włócznia mogła służyć do walki oburącz w bezpośrednim starciu. Do takich włóczni z czasem dodawano skrzydełka na tulejce, które nie pozwalały na zbyt głęboką penetrację tkanek przeciwnika. Pozwalało to na szybsze wyszarpnięcie włóczni i dalszą walkę. Odmianą włóczni był oszczep. Ciskano nim w przeciwnika, a zadziory na grocie miały utrudnić wyszarpnięcie grotu. Typologię opracował J. Petersen.

Kiścień

Metalowy (ew. rogowy / kościany) element przywiązany łańcuchem do drewnianej rękojeści.

Hełmy, pancerze i tarcze

Polskie hełmy wczesnośredniowieczne (jest ich kilka) reprezentują typ z 4 części. Nieliczne pancerze, plecionkowe i płytkowe. Drewniane tarcze znane tylko ze wzmianek historycznych.

Łuk

Podobno w Opolu odkryto całe łuki - wyjątki, do naszych czasów zachowywały się rogowe elementy uchwytu i zakończeń. Podobnie było z elementami kołczanów i pojemników na łuki. Na ziemiach polskich dominowały grociki tulejkowate, w Europie wschodniej grociki trzpieniowate. Ze świata koczowników pochodziła idea grotu trójgraniastego (znanego już Scytom).

Kusza

Na zachodzie Europy znana od XI w, w Polsce mogła pojawić się w XII / XIII w. Zachowywały się żelazne strzemiona i orzech - rogowy element mechanizmu spustu. Groty bełtów masywne, o czworokątnym przekroju.

Elementy rzędu końskiego:

Ostrogi - przejęte przez Słowian z zachodu ok. VII / VIII w.

Typologia ostróg wg Dariny Bielakowej

Typ	Odmiana			Uwagi
		A	B		C
I. Haczykowate				Odmiana A może mieć zaczepy na zewnątrz
II. Oczkowate				Na ziemiach polskich w okresie plemiennym, ale niewiele
III. O taśmowatym kabłąku
IV. Płytkowate				Poziome układy nitów na płytkach
					Pionowe układy nitów na płytkach

W XI w ostrogi miały wygięty kabłąk, odgięty ku górze bodziec i podłużne otwory na płytkach. Odgięcie bodźca utrzymało się w XII w, lecz w innym kierunku. W ostrogach późnośredniowiecznych bodziec zastąpiono zębatym kółkiem na ośce między widełkami.

Siodło - skrajnie rzadkie znalezisko, ew. rogowe okładziny łęku siodła.

Wędzidło - jego boczne występy bywały bogato zdobione.

Strzemiona - metalowe strzemiona do Europy przynieśli Awarowie. Być może wcześniej stosowano strzemiona z pętli.

Noże - zwykłe noże są bardzo powszechne na ziemiach polskich i nie nadają się do datowania. Do rzadkości należą noże bojowe (dług. głowni > 20cm)

Przęśliki - we wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich dominowały dwustożkowe w kilku odmianach.

Radlice - żelazne części pracujące radeł drewnianych

Łopaty - mogły posiadać metalową nakładkę na koniec części pracującej

SKARBY ŻELAZNE - na ziemiach polskich od VIII w. W ich skład wchodziły skarby grzywn siekierowatych, znajdywane tylko na obszarze Małopolski. Najsłynniejszy jest depozyt z ul. Kanonicznej na Wawelu.

SKARBY SIEKAŃCOWE - na ziemiach polskich od IX do poł. XI w, ze szczególnym natężeniem w X w. Przeważały na obszarach zach. i płn. - zach. W ich skład wchodziły monety i wyrafinowana, pocięta na kawałki (!) biżuteria srebrna. Pojawiły się nagle i jakby bez powodu. Do poł. XI w. monety w nich zdeponowane były tylko arabskiego pochodzenia, Później zwiększał się udział monet niemieckich i angielskich. Znaleziska towarzyszących im wag kupieckich dowodzą, że poszatkowana biżuteria pełniła rolę pieniądza - nie ozdoby.

PIENIĄDZ - najpowszechniejszym i najwcześniejszym ekwiwalentem pieniądza wśród Słowian były zapewne płócienne chusty. Wskazuje na to słowo „płacić” wspólne dla wszystkich języków słowiańskich. Na wschodzie używano również skórek zwierzęcych i metalowych krążków, na Morawach grzywn siekierowatych i mis śląskich. Znaleziska grzywn siekierowatych na ziemiach polskich pochodzą tylko z obszaru Małopolski. Mają one jednak inną wagę niż grzywny morawskie. Najsłynniejszy jest depozyt przy ulicy kanonicznej na Wawelu.

MONETY - za najwcześniejszą polską monetę uchodził denar z napisem MISICO. Prawdopodobnie emitował ją jednak Mieszko II. Najstarsze są emisje B. Chrobrego. Na jego zlecenie w 995 sprowadzeni z Niemiec mincerze wybili okazyjną monetę propagandową. Wśród monet Chrobrego znalazł się również typ z napisem cyrylicą, aczkolwiek błędem wydaje się łączenie jej z wyprawą na Kijów. Charakterystyczna cechą polskich monet z okresu wczesnych Piastów było ich zróżnicowanie: jednocześnie używano wzorów czeskich, niemieckich, ruskich a nawet z płn. Włoch. Z okazji zjazdu w Gnieźnie mogła być wybita moneta z napisem GNESDUN CIVITAS. W początkach państwa polskiego monet było mało i pełniły one funkcję prestiżowe. Dwa wieki później własne monety bili nawet możnowładcy. Nieco wcześniej zapewne rozpoczęto fałszowanie monety. Władca wypuszczając nową emisję o obniżonej zawartości kruszcu nakazywał wymienienie starych monet na nowe. W XII w pojawiły się jednostronne brakteaty z cienkiej srebrnej blaszki.

BIŻUTERIA - posiadamy niewiele danych na temat najwcześniejszej biżuterii słowiańskiej. Od VII do X w trwał rozwój rodzimych warsztatów słowiańskich. Zapewne ok. X w Słowianie opanowali wytop szkła. Dawne tradycje jubilerskie żywe były w Kotlinie Karpackiej. Silne wpływy wywierało Bizancjum, które z kolei sięgało do wzorców orientalnych. Stosowano szereg technik:

1. puncowanie - wykłuwanie ornamentu specjalnym narzędziem

2. granulacja - przylutowywanie drobnych kuleczek do powierzchni

3. filigran - układanie cieniutkiego drucika do powierzchni i przymocowywanie go

Ozdoby głowy: kabłączki skroniowe, zausznice czyli kolczyki

Ozdoby szyi: kolie paciorków, kaptorga (rodzaj haftowanej torby na relikwie), lunule (półksiężyce)

Ozdoby rąk: bransolety i pierścionki

Ćwiczenia z prof. M. Parczewskim

6

---