Franciszek Karpiński, Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem
Na tle prozy pamiętnikarskiej polskiego Oświecenia pamiętnik Karpińskiego prezentuje się jako dzieło pod wieloma względami niezwykłe. Sam autor musiał przywiązywać do Historii dużą wagę, pracował nad nią przez prawie ćwierć wieku, pozostawiając w rękopisach dwie różne redakcje.
Rozbudował warstwę autobiograficzną utworu. Główną osią narracji uczynił historię swojego życia, z uwzględnieniem sfery uczuć, refleksji, stanów psychicznych, kształtowania się osobowości (dokonując zespolenia autobiografii z autocharakterystyką).
Cechy Historii:
-szczerość, granicząca chwilami z bezwiednym cynizmem i niezamierzonym humorem
-wprowadzanie intymnych, niekiedy drastycznych szczegółów
-daleko posunięty subiektywizm w ocenie ludzi i spraw.
Nie wszystko w tym pamiętniku jest zgodne z prawdą obiektywną, wszystko jest prawdziwe z perspektywy przeżyć narratora.
Pomysł pamiętnika-autobiografii zaczerpnął Karpiński od J.J. Rousseau, wzorując się na jego Wyznaniach (ukazywanie losów jednostki przez pryzmat jej przeżyć wewnętrznych). Karpiński nie tylko zawdzięczał Rousseau pomysł pamiętnika-autobiografii, ale także przejął z Wyznań niektóre szczegóły. Zbieżności te sygnalizują, że tekst jest w wielu miejscach stylizowany, rzeczywistość miesza się tutaj z fikcją literacką, dlatego pamiętnik Karpińskiego nazwano „swoistą powieścią autobiograficzną”.
Aspirował do roli dziejopisarza narodowego, który miałby przekazać potomnym dzieje Polski za czasów stanisławowskich , stąd nadanie tytułu Historia...Jednakże nurt historiograficzny został zdominowany przez narrację autobiograficzną. Karpiński powtarza tylko obiegowe sądy, plotki, relacjonuje wydarzenia opisane pełniej i lepiej przez innych pamiętnikarzy.
Nie mając wysokich walorów jako źródło historii politycznej schyłku XVIII wieku oraz pierwszego dwudziestolecia doby porozbiorowej, stanowi cenny dokument ówczesnej kultury, zwłaszcza prowincji polskiej w czasach Oświecenia, kultury i umysłowość drobnej szlachty oraz życia literackiego.
Historia ...to najlepszy utwór prozaiczny Karpińskiego. Ujawnił on tutaj nieprzeciętny zmysł realistyczny, konstruując zarówno plastyczne sceny obyczajowe, jak i wyraziste portrety ludzi. Zręcznie posługuje się anegdotą, tok narracji przerywają często moralistyczne sentencje i dygresje liryczne wyrażone za pomocą stylistyki sentymentalnej.
Karpiński zamknął swoją autobiografię bardzo osobistymi wyznaniami, będącymi spowiedzią osiemdziesięcioletniego starca, przeczuwającego zbliżającą się śmierć.
Treść:
Narodziny.
O zabobonach przypadających na lata jego dzieciństwa, np. wiara matki w ukazanie się ducha owocuje długimi modlitwami w intencji zbłąkanej duszy; ojciec słyszy jak św. Józef z obrazu wymawia słowo „cnota”; wiara w przepowiednie Cyganek;
Wychowanie pod surowym okiem ojca, karanie za najdrobniejsze przewinienia, np. kradzież scyzoryka parobkowi przez małego Karpińskiego skutkuje laniem rózgami;
wyjazd do szkoły - do kolegium jezuickiego w Stanisławowie
w tle pogrzeb hetmana Potockiego, opis uroczystości;
wspomina o zalotnikach siostry Marianny; pierwszych szkolnych przyjaźniach; śmierci ojca; pierwszej miłości - Mariannie Broselównej, (pierwszej Justynie, tej z późniejszych wierszy) kobiecie cnotliwej - obrusza się za odważne zaloty Franciszka, wkrótce wychodzi za mąż za innego, bardziej zamożnego;
wyjeżdża do Lwowa, zostaje doktorem filozofii w akademii lwowskiej; opis słynnej dewotki Tamburyni, która wygłaszała kazania u siebie w kamienicy, zapraszała duchownych i całą elitę, słynęła z tego, że całymi dniami pości, co wkrótce okazało się kłamstwem - pani Tamburyni piła z rana kilka kaw i jadła obfite śniadanie, tak aby wytrzymać cały dzień i w oczach towarzystwa uchodzić za poszczącą ;
Karpiński ma słabość do pieszczenia obfitych biustów ich powabnych właścicielek, dewotkę też dorwał, a ta się nie opierała ;)
kończy studia; spotyka „drugą Justynę” - panią Ponińską, mężatkę; bardzo cnotliwą; uczyła Karpinskiego francuskiego, a on jej synów łaciny, ( to chyba nawiązanie do Rousseau);
umiera August III, na tron wstępuje Stanisław Poniatowski, sprzeciw magnatów; polityka w tle, bardziej skupia się na opisach w jakich domach bywał, z kim się spotykał;
konfederacja barska - Karpiński pisze, że nie o wiarę, ani wolność chodzi Potockiemu, konfederatom, ale o Poniatowskiego - „dosyć już tego panowania Poniatowskich” ; pisze o konfederatach: „widząc największą między nimi niesforność, pijaństwa, rabunki, zupełnie tę myśl (o przyłączeniu się do obozu)z głowy usunąłem; najbardziej kościół dobrowolnie przez nich spalony, przez nich, co za wiarę bić się wyszli, oświecił mnie, że to o wiarę zapewne im nie chodziło”.
oblężenie Lwowa;
wyjazd do Wiednia; nieznajomość kraju i zwyczajów ; opis rozrywek: teatry, widowiska, galerie, biblioteka cesarska, obiady u księżnej Lubomirskiej - matki Polaków przejeżdżających albo bawiących w Wiedniu; przyjaźń z Wiesiołowsikm, mizantropem; w tym czasie Karpiński choruje na suchoty;
ślub Marii Antoniny - opis uroczystości;
niechęć Niemców do Polaków; powrót do kraju przez Węgry, opis kraju, mężczyzn piękniejszych od kobiet, dobrego wina;
pierwszy rozbiór; karpiński pisze, że powodem przyłączenia się Marii Teresy (Austria) do rozbioru Polski były „kryminały” magnatów - np. Szczęsny Potocki poślubił potajemnie, bez woli ojca, pannę Komorowską; Potocki mając inne plany wobec syna, kazał utopić Komorowską (naprawdę było tak, że zlecił uprowadzenie owej dziewczyny do klasztoru, by zyskać czas na wszczęcie procesu rozwodowego; została uduszona przez przypadek i wrzucona do wody; inne historie: to okrucieństwa Mikołaja Potockiego, który okładał kijem „obywateli, których nie lubił”; starosta knyszyński kazał osadzać ludzi w beczce nabitej gwoździami i kazał toczyć przed sobą) ; Austria rzeczywiście początkowo włączyła się w akcję uśmierzenia niepokojów w Polsce na drodze układów między konfederatami a stronnictwem królewskim;
Galicja po rozbiorze; sytuacja magnatów, podatki;
za otrzymane pieniądze od „drugiej Justyny” Karpiński bierze w dzierżawę kilka wiosek;
anegdota o Mikołaju Potockim, który nie dostał rozgrzeszenia przy spowiedzi wielkanocnej i z tego powodu kazał wypędzić księży, których wcześniej sam sprowadził i zburzyć kościół, na budowę którego sam dał pieniądze;
u Czartoryskiego w Brzeżanach; później w Warszawie;
o śmierci Teresy Czartoryskiej- grzała się przy kominku, zajęła się suknia i zaczęła płonąć, zmarła kilka dni po wypadku;
o królu Stanisławie Auguście: „oblicze szanowne, serce najlepsze, wiadomości rzeczy wielkie, wymowę niepospolitą, ale rozum w czynnościach tak słaby, że sam prawie mu nigdy nie wierzył i dlatego radząc się drugich, każdy według swego interesu przeciągał go w stronę, gdzie żądał”; król żył rozpustnie, miał wiele kochanek, bardzo religijny;
magnaci: pyszni, gotowi podeptać wszystkie prawa boskie i ludzkie w celu zaspokojenia swoich żądz; zabójstwo, krzywoprzysięstwo, kradzież skarbu publicznego, odebranie majątku słabszemu - to ich pospolite zbrodnie; „wieśniaka równo z bydlęciem kładli, mieszczanina w ostatniej pogardzie mieli, ubogiego szlachcica upodlili”;
księża: zepsuci, publiczne zgorszenia,
w tzw. międzyczasie mówi o tym, jakie wiersze napisał
w czasie pobytu u Czartoryskiego poznał się lepiej z Kniaźninem;
Sejm Wielki: „ponieważ o tym sejmie dużo już dokładnych wiadomości powychodziło, nic o nim pisać nie będę”; myli fakty i daty; poglądy Karpińskiego: zniesienie wolnej elekcji; dziedzicznym królem polski powinien zostać po śmierci Poniatowskiego król pruski Fryderyk Wilhelm II;
guwerner Dominika Radziwiłła;
konfederacja targowicka-> sejm grodzieński-> drugi rozbiór; (wbrew parokrotnym sugestiom Karpińskiego Austria nie uczestniczyła w drugim rozbiorze Polski); Racławice; Maciejowice;-> opisuje przebieg, dowódców, itp. Za upadek kraju obwinia magnatów, którzy kierowali się wyłącznie własnym interesem oraz kolaborowali z wrogiem;
podsumowanie: Karpiński czuje się zmęczony okropnościami wojny, fałszywymi ludźmi, którzy go otaczają; oddzielony od świata, bo nie może już czytać (starość, słaby wzrok) ani pisać ( brak słów); czeka śmierci jako dopełnienia nieszczęść; wspomina serdecznych znajomych, którzy już umarli, czuje się osamotniony, nie dba o życie, po traktacie w Tylży traci nadzieję na odzyskanie niepodległości przez Polskę;
ostatnia spowiedź: jego melancholię powiększają „zdrożności wieku młodszego”, skłonny do pychy, nieumiarkowany w gniewie, słabość do kobiet, ale ostrożny, gdyż zdrowie cenił wyżej niż rozkosz; oszczędny, szanujący rzeczy nabyte, np. zwierciadło, czy zegarek ma od czterdziestu kilku lat ten sam; do kościoła często nie chodził, ale widział Boga we wschodzie słońca, nie uprawiał hazardu, nie nadużywał alkoholu; na szkodę ludzką wrażliwy, zwłaszcza biednych; oddał gospodarstwo wnukowi ; kończy pisać pamiętnik mając 81 lat, żegna się z bliskimi, rodziną przyjaciółmi, zwraca się do zmarłego ojca, zapewniając, że starał się iść drogą przez niego wyznaczoną i prosi o wstawiennictwo u Boga w niebie
Koniec
1