Oświecenie

1

Franciszek Karpioski

Mieczysław Klimowicz – Franciszek Karpioski

Karpioski jest najbardziej typowym przedstawicielem w poezji polskiego sentymentalizmu.
Romantycy uważali go za poetę wybitnego, natomiast pozytywiści z chęcią odbierali mu to miano. Był
on synem ubogiego szlachetki, co jednak nie przeszkodziło mu w zdobyciu wykształcenia. Uczęszczał
do szkoły jezuickiej, a następnie wyjechał do Lwowa, gdzie zdobył tytuł bakałarza. Fenomen
Karpioskiego polega na tym, że jako jedyny polski poeta tego okresu nie identyfikuje się z żadnym
nurtem. Nie jest uczniem klasyków stanisławowskich ani sentymentalistów Czartoryskich. Na
salonach pojawia się już z własnym system ideologicznym. Ważną rolę w życiu poetyckim
Karpioskiego odegrały jego kolejne „Justyny”. Pierwszą z nich z okresu stanisławowskiego była
Marianna Broselówna, z którą wiąże się powstanie jednego z najpiękniejszych liryków poety: „Do
Justyny. Tęsknośd na wiosnę”. W Zahajpolu poznał natomiast drugą ze swych „Justyn” – Mariannę
żonę starosty starszą od siebie o kilkanaście lat. Karpioski wyjeżdża do Wiednia, a po powrocie
zaczyna prowadzid żywot ziemianina – dzierżawcy i poznaje trzecią „Justynę” – Franciszkę
Koziebrodzką. Każdy związek inaczej oddziaływał na twórczośd poety. Miłośd do „Pierwszej Justyny”
przedstawiona jest według wzorów sentymentalno – sielankowych: nocne spotkania, spacery,
rozstania o świcie. Związek z „drugą Justyną” przedstawia się nieco inaczej. Wywarła ona mocny
wpływ na rozwój osobowościowy poety. Uczyła Karpioskiego francuskiego, dyskutowała z nim
o poezji, dawała dobre rady, uczyła, jak znaleźd się w towarzystwie. Romans z „trzecią Justyną” miał
miejsce pod okiem jej ojca, który nie zgłaszał sprzeciwy, gdyż kochał Karpioskiego jak syna. Franciszka
miała jednak oficjalnego narzeczonego i Karpioski uznał porwanie jej i zerwanie zaręczyn za całkowity
dyshonor dla jej ojca, którego szanował, i zrezygnował ze swoich planów. Kochali się jednak przez
całe życie wymieniając sentymentalną korespondencje. W 1780 zostaje wezwany do Warszawy,
jednak nie może odnaleźd się w tamtym towarzystwie i wyjechał do Galicji. Jego twórczośd w tym
okresie wzbogacona została o elementy patriotyczne i społeczne zwłaszcza w okresie Sejmu
Czteroletniego. Wiele publikuje, wychodzą w stolicy kolejne tomy „Zabawek wierszem i prozą”, pisze
sztuki dramatyczne, dzieła publicystyczne, przekłada obce dzieła. Po sejmie rozbiorowym całkiem
oddala się od życia dworskiego. Pracuje wraz z chłopami nad wykarczowaniem uroczyska – „powrót
do źródeł”.

Karpioski jest autorem pierwszego i jedynego w Polsce XVIII wieku traktatu „O wymowie w prozie
albo wierszu”, formułującego założenia literatury sentymentalnej, która całkowicie zrywa
z założeniami klasycyzmu stanisławowskiego. Natchnienie można czerpad z całego świata, więc nie
można narzucid mu określonych norm i prawideł. Wymienia on trzy źródła poezji: „pojęcie rzeczy,
serce czułe i piękne wzory”. Odrzuca on mitologie, obłudę, małostkowośd i czułostkowośd. Propaguje
poszukiwanie własnych wartości poprzez czułe serce. Nawiązuje w swojej twórczości do poezji
staropolskiej. Głównym gatunkiem, który uprawiał Karpioski były sielanki, zamknięte w jednym tomie
obejmujące 20 utworów. „Do Justyny. Tęsknośd na wiosnę” to najwybitniejsze osiągnięcie polskiej
liryki miłosnej XVIII wieku. Bohaterowie sielanek niestety nie doświadczają szczęścia. Ich miłośd rodzi
cierpienie, melancholię, żal. Wszystkie te uczucia powodowane są brakiem możliwości „zestrojenia
się” kochanków poprzez różne czynniki. Jest także autorem pamiętnika „Historia mego wieku i ludzi,
z którymi żyłem”, którego innowacyjnośd polega na ukazaniu szczegółów z życia osobistego poety
oraz jego przeżyd – jest to pierwsza w polskiej poezji próba autobiografii sentymentalnej. Nie można
także zapomnied, że Karpioski pisał także pieśni kościelne w tym kolędy. Do najważniejszych należą:
„Bóg się rodzi”, „Pieśo poranna” oraz „Pieśo wieczorna”, które do dziś śpiewane są w kościołach.