FRANCISZEK KARPIŃSKI

WIERSZE WYBRANE

• WSTĘP JANA KOTTA - PROWINCJONALNY KARPIŃSKI

• Najbardziej prowincjonalny gość Stanisława Augusta

• Chodził do akademii jezuickiej we Lwowie

• Zwiedził Kraków, Wiedeń

• Nigdy nie był w Paryżu, Rzymie, Dreźnie

• Pierwszy raz w Warszawie w wieku 40 lat

• Wiersze na sumienie wysłał Naruszewiczowi

• Zabawki wierszem i prozą dedykował Czartoryskiemu

• Chciał się dostać do wielkiego świata - z ramienia Czartoryskiego przybył po niego Niemcewicz

• Karpiński moczył nogi w wiadrze kiedy przyszedł Niemcewicz we francuskim fraku - kontrast

• Życiorys Karpińskiego nie jest typowym życiorysem pisarza Oświecenia - to biografia XVII wieczna, niemal sarmacka

• Bakałarz teologii, dr nauk wyzwolonych

• Guwerner, brał w dzierżawy wioski, wrzucał magnatom, ale jak mógł to do nich leciał

• Sekretarz Czartoryskiego

• Bibliotekarz w Pałacu Błękitnym

• Niejednokrotnie wracał na wieś

• Wydał 7 tomików pod tytułem na modłę 17-wieczną „Zabawki wierszem i prozą”

• Materia życia to przede wszystkim gospodarskie troski

• Jego twórczość tylko pozornie prosta i niedbała; widać w niej tradycjonalizm i nowatorstwo

Pamiętniki

• Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem - można też je nazwać: Przygody człowieka czującego

• InnE niż wszystkie 18-wieczne pamiętniki polskie

• „Chcę pokazać moim bliźnim człowieka w całej prawdzie jego natury; a tym człowiekiem będę ja”

• Pisane w I os. Wyznań Russa - w wydaniu prowincjonalnym

• Powrót do natury i pierwotnej równości - jednak Karpiński bardziej prowincjonalny od Trembeckiego, Węgierskiego, Krasickiego, którzy też nawiązywali do Russa

• Karpiński: podejrzliwy i kapryśny, wygórowane poczucie godności własnej, brak pewności siebie pokrywał arogancją

• Czuł się zawsze skrzywdzony

• Podobnie jak Russo nigdzie nie mógł znaleźć swojego miejsca: na dworze czuł się prowincjuszem i biedakiem, na wioskach, które dzierżawił czuł się wygnańcem z Warszawy

• Arkadia Karpińskiego: russowska i sentymentalna czułość, miłość, przyjaźń cnota, prawda, religia

• Opisuje 3 historie miłosne - miłość do 3 Justyn

• Nieświadomie stylizuje je na wzór powieści sentymentalnej i wzór russowski

• Pierwsza Justyna Marianna Broselówna; sierota, piękna i cnotliwa; Karpiński był ubogi, namówił ją do ślubu z bogatszym od niego konkurentem - przekładał racje rozumu nad racje serca; wszystko jak w sentymentalnym romansie: niewinna panna, ubogi kochanek, zamożny rywal

• Druga Justyna Marianna Ponińska - żona przyjaciela; kochanek nadal ubogi, a pani zamożna; 14 lat starsza od Karpińskiego, wdowa, uczył jej synów łaciny; byli razem 10 lat, ale do małżeństwa nie doszło; romans kończy się realistycznie

• Trzecia Justyna Franciszka Puzynina - córka przyjaciela; bogata panna i jej bogaty narzeczony, a Karpiński nadal biedny; panna go kochała i chciała z nim uciec, ale on nie mógł zawieść przyjaciela; panna wyszła ze tego bogatego i była nieszczęśliwa

• Ten ostatni romans ma swe przedłużenie w listach

• „kochanek Justyny” = „poeta serca”

• Uczy Dominika Radziwiłła tak jak pisał o tym Russo w Emilu - wychowanie zgodnie z prawami natury inaczej pojmowano na dworze, a inaczej w szlacheckiej wiosce był oburzony stosunkiem matki Dominika do nagości (6-letni chłopiec biegał nago przed dziewczętami)

• Obok cnoty i prawdy, najczęściej mówi o czułości; czułość to sfera uczuć i zmysłów, wyczulenie na cudzą krzywdę

• Polski sentymentalizm rodzi się na prowincji, jest bardziej wiejski, wrażliwy na krzywdę osobistą i narodową

• Jako jedyny WYPRÓBOWAŁ russowski powrót do natury, raj umieścił w LASACH BIAŁOWIESKICH (jego folwark nazwano Karpinem)

• Jego twórczość jest niedoskonała, zawodził go warsztat etc.

LIRYKA MIŁOSNA SIELANKI I PIEŚNI ŚWIATOWE

• XVIII-wieczna skupiona w Puławach (Kniaźnin) i na Pokuciu (Karpiński)

• Wywodzi się z tradycji renesansowej i XVII - wiecznej, od Zimorowica, Szymonowica ku Brodzińskiemu, Lenartowiczowi

• Sceny umieszcza na wsi, bohaterowie to zwykli ludzie

• Sielanki - rozrzedzona realność; konwencjonalne sytuacje; elementarne uczucia i elementarny język

• Wydaje się, że napisane są za pomocą kilkudziesięciu słów

• Zwykłe przymiotniki oddające uczucia: czuły, gorący, wdzięczny, miłe, wierny

• Szczególny walor ma BIAŁY - ma u niego silny walor erotyczny, wiążę się z obnażeniem

• Rzeczywisty pejzaż: złożony z drzew i wody (statystycznie użycie określenia „drzewo” pojawia się na 3 miejscu zaraz po miłości i oczach jakiś psychol policzył ile razy użył jakie słowo w tych lirykach); woda to archetyp miłosnego aktu (!?!?!); są również zwierzęta i ptaki

• Kontrast między smutną Arkadią, a obyczajowym konkretem

• Tonacja sielanek jest smutna

• Duże pole semantyczne żalów, smutków (56), synonimika szczęścia (15)

• W jego lirykach zawsze jest obecny czas; czas w sielankach to przede wszystkim pory roku o pogoda, potem noce i dnie, ranki i wieczory, rozstania o świcie

Laura i Filon

• Mickiewicz wszystko tu jest polskie: krajobraz, szczekające psy; maliny, plecianka

• Laura umówiła się z Filonem pod Jaworem; bierze maliny i pleciankę, bo mu chce ją wsadzić na łeb; idzie pod Jawor, ale tam nie ma kochanka więc od razu stwierdza, że ją zdradza z Dorydą; potem jednak stwierdza, że może go coś zatrzymało i chce mu zostawić winiec i maliny, ale jednak znowu zmienia zdanie i wrzuca na niego; rwie wianek i tłucze o drzewo koszyk na znak, że zryw z Filonem na zawsze

• Wtem wybiega do niej Filon; specjalnie się schował, bo chciał wiedzieć, co ona tam sobie myśli; mówi, że nigdy nie kochał Dorydy i chętnie zrezygnuje nawet z przyjaźni z nią

• Ogólnie się rozczulają nad swoją miłością

• Laura mówi, że go więcej już kochać nie może

• Laura ucieka bo się boi, że matka się obudziła

• Mówi na koniec do księżyca, że gdyby Filon kiedyś miał się spotkać z Dorydą to niech nie świeci

Do Justyny. O wdzięczności

• Zwraca się do rzeczki, której nic nie zatrzyma, nawet Justyna WODA

• Zwraca uwagę Justyny na rzeczkę

• Prosi ją by była wdzięczna, choć ona nie zna tego uczucia

• Może on nie jest wart jej wdzięczności, ale jego serce litości owszem

• Z rozpaczy gotów utopić się w tej całej rzeczce

Do Justyny. Tęskność na wiosnę

• Trwa wiosna, ale on nie widział jeszcze słońca

• Zboże kiełkuje, ale on nie widzi swojej pszenicy

• Wszystkie ptaki śpiewają, ale on swojego nie słyszy

• Pełno jest kwiatów, a jego jeszcze nie zakwitł

• Już wiele łez wylał, prosi wiosnę by zwróciła mu urodzaj

• W latach 80. pojawiają się sytuacje bardziej realne, nowa opozycja (nie radość i smutek): bieda i bogactwo

• Bardziej realistyczna i konkretna sytuacja

Przypomnienie dawnej miłości

• PRZYRODA potok, jawor znowu miejscem spotkania kochanków

• Bezsenność staje się materią miłości „Miłość sen nam zabrała:/ Miłość żyje niespaniem”

• Jawory mają wyryte ich imiona

• Tylko niebo było świadkiem ich miłości

• Oczy patrzyły w oczy, dusza gadała z duszą etc.

• Gdy strzelił piorun złapała go za rękę

• Pił wodę z jej dłoni

• Dziś rozdzielił ich los, a znaki na drzewie popsuł pasterz

• Ślady się zmazały, zarasta lar „Ciebie nie masz, Justyno!”

Duże wpływy ludowych krakowiaków, pieśni mazowieckich, przyśpiewek:

Pieśń mazurska

• Pisane dystychem

• Konkretna sytuacja - Maciek wypędzony przez żonę

• Potem widział Jagnę w złotym czepcu, jak przewodziła muzykantom, ręce jej POBIELAŁY

• Wszyscy ją szanowali, bo bali się pana

• „pleban broni do mężatki/ Oj, będąż w piekle goreć/ Po same łopatki!” chyba wrzuca na księży

Mazurek

• 4-wersowe strofy

• Mówi Dobranoc Jancecie

• Gotów jest nie spać całą noc, bo ma obok taki skarb

• Zabrała mu sen swoimi oczami

• Mówi, że kupi pacierze na te jej czary

• Uprosi Boga, że jeżeli jest zuchwała, to niech cierpi tak jak on

LIRYK RELIGIJNA PIEŚNI NABOŻNE I PSAŁTERZ DAWIDA

• Karpiński PIERWSZYM POETOM GMINNYM pieśni dla pospólstwa:

Pieśń poranna Kiedy ranne wstają zorze…

• Cały żywioł śpiewa chwałę panu, więc czemu człowiek tak hojnie przez niego obdarzony miałby tego nie robić

• Człowiek budzi się by chwalić pana, i odkąd oczy otworzy o tym myśli

Pieśń wieczorna Wszystkie nasze dzienne sprawy

• Niech sen nawet chwali pana

• Niech przyjmie nasze dzienne sprawy

• Niech nas broni od szkody nawet w nocy i ma nas w wiecznej opiece

Obie tak popularne, że zapomniano o autorze - tak jakby istniały od zawsze ANONIMOWOŚĆ

O narodzeniu Pańskim Bóg się rodzi….

• Bliska poezji barokowej

• Liturgia i swojskość, podniosłość i prostota, dalekość i bliskość Boga

• Refren „A Słowo Ciałem się stało…” - antyfona (czyli werset często zaczerpnięty z Psalmów lub innych ksiąg Pisma Świętego, śpiewany przez chór na przemian z wiernymi, lub przez jeden chór na przemian z drugim) organów odpowiadająca śpiewanej modlitwie

• Początkowa groza ulega wyciszeniu, a strofy są coraz prostsze

• Abstrakcyjny Bóg przemienia się w znajome Dzieciątko z jasełek

• Bóg znalazł się między ludźmi

• Urodzony w szopie, dostał dary od królów i położył je na równi z tymi od pasterzy

• Prośba o błogosławieństwo dla ojczyzny

LIRYKA PATRIOTYCZNA PRZYKŁADY OBYCZAJNE I WIERSZE RÓŻNE

• Jego biografię dramatyzują rozbiory; upadek Polski go załamał, nie wierzył w ocalenie

Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta

• Jedna z pierwszych elegii porozbiorowych

• Zwraca się do Zygmunta, który śpi, a do jego domu zjechali goście

• Nie zostawił następcy, po nim zaczęto handlować koroną

• Do ojczyzny: upadła na końcu, nie ma nawet kawałka ziemi na mogiłę

• Wskazuje na jakieś „dziecię” z raną na piersiach, na twarzy chęć zemsty i gniew

• Spłonęły osady

• Wszędzie rozpacz, trupy, zgorzeliska

• Po tych rozbojach część emigrowała, część żebrze, część rozdana na Moskwę i Niemcy

• „Wy” co poszliście ratować naród, wasz oręż pokazał że Polak jest świetny, a teraz przynieśliście ubóstwo i zwiedzione nadzieje

Powietrze i wojna w kraju

• Z okresu konfederacji barskiej

• Bliskie XVII-wiecznej stylistyce, wymieszanie liryki i epiki, upodobanie do makabrycznych szczegółów

• Trup na polach, wrzawa w lesie, płacze kobiet

• Jest w smutnym kraju,

• Matka rwie sobie włosy i tłucze wnętrzności, woła: zabili jej już 3 synów i teraz córkę, żałuje ze jej nie zabili

• Widzi pole trupów, porąbane ciała, potoki krwi

• Słyszy jęczenie

• To strzały boskiego gniewu, kraj zmienił się w pustynię

• Prosi Boga by wziął go z innymi jako ofiarę, by ukrócić jego gniew

Pieśń dziada sokalskiego

• Gminna, szorstka, wystylizowana na pieśń żebraczą, dystych

• Przyszła bieda, długo stała na granicy

• Wolność zdobyła zdradziecko

• Wcześniej król jadł z poddanymi przy jednym stole, dziś u stołu klękają i zbierają kości

Tęskność do kraju

• Pierwszy z wielkich wierszy emigracyjnych

• Jeden z najczystszych liryków w całej poezji polskiej

• Niepodobny do innych jego utworów

• Bliski Norwidowi

• Łzy nie są czułostkowe, lecz mickiewiczowskie

• Szedł nad brzeg Dunaju, by wzdychać do kraju

• Lubi cisze, bo to siostra tęsknoty

• Wysyła łzy z biegiem wody w dalekie kraje

• Prosi łzy by płynęły, w Euxynie spotkają łzy jego braci zmieszane z krwią

• Cały czas pieprzy do tych łez

• Ich ołtarze wzbogacą łzy marynarzy

• Nie sorry, ale on tu naprawdę pieprzy….taki typowy romantyczny wiersz

O SZCZĘŚCIU CZŁOWIEKA. LISTY DO ROZYNY

• Dowód na to jak krucha jest granica między poezją i prozą decyduje głównie układ graficzny

• Bliski poematom prozom późnego romantyzmu

• Fragment I

• W młodości Kloe nie wie co sprawuje w niej niespokojność; to krew sprawia, że się rumieni tudzież bladnie

• To samo młody Filon, próżno szuka zajęcia, szepcze do niego miłość, której nie rozumie i ucieka przed nią

• Fragment II

• Ona w Azji ciągnie słonia do samicy i rozpala ogniem (!!!!)

• Wściekłego lwa zatrzymać może tylko namiętna samica ;)

• Miłość rozgrzewa wieloryba (no nie!!!)

• Gad - wąż, ślepy kret, orzeł, koliber - wszyscy ulegają miłości

• I czy to jest normalne?!

---