Oświecenie

1

Franciszek Karpioski – „Poezje wybrane”

Franciszek Karpioski – Poezje wybrane;

1. Życiorys;

Franciszek Karpioski herbu Korab (ur. 4 października 1741 w Hołoskowie koło Otynii, zm. 16 września
1825 w Chorowszczyźnie koło Wołkowyska) – polski poeta epoki oświecenia, twórca i główny
przedstawiciel nurtu sentymentalnego w polskiej liryce. Był synem Andrzeja, zarządcy w Hołoskowie,
i Rozalii Karpioskich. Matka pochodziła z rodziny Spendowskich. Po ukooczeniu podstawowych nauk
wstąpił do gimnazjum w Stanisławowie. Była to szkoła z wielkimi tradycjami. Powstała ona w 1669
z fundacji założyciela miasta Jędrzeja Potockiego. W 1718 przeszła w ręce jezuitów, którzy podnieśli
ją do bardzo wysokiego poziomu. Tu odbył dwuletni kurs retoryki i takiż filozofii. Po ukooczeniu
gimnazjum studiował na uniwersytecie we Lwowie, uzyskując tytuł doktora filozofii i nauk
wyzwolonych oraz bakałarza teologii. Obecny na egzaminie arcybiskup lwowski Sierakowski
namawiał go bezskutecznie do stanu duchownego. Półtora roku kształcił się w Wiedniu, gdzie
doskonalił znajomośd języków obcych i słuchał wykładów znakomitych przyrodników. Po otrzymaniu
starannego wykształcenia rozpoczął pracę nauczycielską, znajdując zatrudnienie na dworach
magnackich. W wieku 40 lat wydał pierwszy tomik wierszy (Zabawki wierszem). Przez Ignacego
Witosławskiego – oboźnego polnego koronnego przesłał swoje utwory księciu Czartoryskiemu
i biskupowi Naruszewiczowi. Niedługo potem Czartoryski zawezwał go listownie do Warszawy
i zaproponował stanowisko sekretarza interesów politycznych. Karpioski wyjechał do stolicy w 1783.
Wkrótce został przez Naruszewicza przedstawiony królowi. Została mu zlecona opieka nad biblioteką
Czartoryskich. Doprowadził do uporządkowania i oznakowania zbiorów. Wydał trzy kolejne tomy
wierszy. Zyskał dużą popularnośd, ale rozczarowany życiem w stolicy, a zwłaszcza zniechęcony
konfliktami i obłudą panującymi w tamtejszych sferach towarzyskich, pomimo przywiązania do
swojego protektora, powrócił po półtora roku na Ruś Czerwoną, która w tym czasie znajdowała się
już pod zaborem austriackim. Utrzymywał się znowu z dzierżawy różnych majątków i z pracy
guwernera na dworach magnackich, między innymi był wychowawcą syna księcia Józefa Sanguszko –
Romana. Wielokrotnie na dłuższe pobyty przyjeżdżał do Warszawy. Był uczestnikiem obiadów
czwartkowych u króla. Od poznanego szambelana królewskiego Marcina Badeniego dostał
w dzierżawę na sześd lat wieś królewską Suchodolinę. Za jego też wstawiennictwem w 1791 otrzymał
od króla pięddziesięcioletnią dzierżawę wsi Kraśnik w powiecie prużaoskim, którą nazwał Karpinem
i tam osiadł na parę lat. W latach 1785-1818 przebywał na dworze Branickich w Białymstoku, gdzie
napisał "Pieśni nabożne" ("Kiedy ranne wstają zorze", "Bóg się rodzi" i inne). Zabrzmiały one po raz
pierwszy w Starym Kościele Farnym, a wydane zostały w klasztorze oo. Bazylianów w Supraślu w
1792. W 1818 kupił od Wincentego Orzechowskiego, sędziego granicznego wołkowyskiego, wieś
Chorowszczyznę k. Wołkowyska, gdzie spisał swój pamiętnik i spędził resztę życia. W 1800 został
członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Miał kolejno trzy wybranki serca, zwane przez niego
"Justynami", jednak nigdy się nie ożenił.

Sentymentalizm - był zjawiskiem obyczajowym i literackim związanym ze zwiększaniem się roli, jaką
w ludzkich myślach i działaniach zaczęto przypisywad uczuciom. Nazwę tego prądu wywodzi się od
tytułu powieśd L. Sterne’a Podróż sentymentalna, a jego początki wiąże z filozofią i twórczością J.J.
Rousseau i sytuuje się około połowy XVIII stulecia. Najważniejszą cechą sentymentalizmu było
akcentowanie znaczenia, jakie w procesie poznawania rzeczywistości i samego człowieka przypada
uczuciom. Opierano się tu na poglądach J. Locke’a i D. Hume’a. Rousseau wskazywał na rozbieżnośd

Oświecenie

2

Franciszek Karpioski – „Poezje wybrane”

w naturze ludzkiej między dobrem (będącym dziedzictwem pierwotnego stanu natury) a złem
(powstającym w wyniku procesów rozwoju i kształtowania się cywilizacji). Akcentował on również
znaczenie natury dla rozwoju wrażliwości ludzkiej i koniecznośd ujmowania relacji społecznych
w perspektywie uwzględniającej emocje. W konsekwencji światopogląd sentymentalny ukazywał
równośd ludzi obdarzonych niezależną od pochodzenia i władz rozumowych zdolnością odczuwania.
Wskazywał również na istnienie między ludźmi sztucznych barier, które wytworzone zostały przez
cywilizację i możliwośd ich przekraczania właśnie dzięki uczuciom, akcentował także znaczenie
moralności w kontaktach międzyludzkich. Przeciwstawiał dobro (naturalne) złu (czyli skażonej
cywilizacji) – pojęcie natury było więc nieustannie kontrastowane z pojęciem kultury. Szukano
autentycznych wartości w naturze, w uczuciach rodzinnych, także w religii, przeciwstawiając je z kolei
fałszowi, obłudzie i mechanizmom prowadzącym do wyobcowania jednostki ze społeczeostwa, do
utraty jej naturalnych wartości. Czynnikiem kształtującym relacje wewnątrz społeczeostw i swoistym
drogowskazem moralnym miała byd – według sentymentalistów – literatura, która powinna
cechowad się czułością i prostotą. F. Karpioski w rozprawie O wymowie w prozie albo wierszu (1782
r.) – manifeście teoretycznym polskiego sentymentalizmu, jako na najważniejsze źródło poezji
wskazuje na „czułośd serca” pozwalającą oglądad świat w nowy sposób, analizowad go
w indywidualnej, emocjonalnej perspektywie. Uczucia przedstawiane przez sentymentalistów były
pozytywne i łagodne, niepowodujące nagłych wzruszeo. Prostota natomiast oznaczała brak
ozdobności stylu, czerpanie inspiracji z folkloru, posługiwanie się językiem nawiązującym do
potocznego, lecz pozbawionym ekspresywnych zwrotów i wulgaryzmów. Podejmowano próby analizy
psychologicznej bohaterów, wnikano w ich wnętrza, po to, by zbadad uczucia, przeżycia. Mówiono
o nich za pośrednictwem alegorii i personifikacji, niestety ten często powielany wzorzec zbanalizował
się i odnowienie języka poetyckiego dotyczącego mowy uczud przyniósł dopiero Romantyzm.

2. Twórczośd;

3. Sielanki;

 Do Justyny o wdzięczności – adresatką wiersza jest kobieta o imieniu Justyna, która nie

zauważa poety starającego się o jej serce. Akcja rozgrywa się wśród łąk i lasów, pojawia się
opis przyrody.

 Pożegnanie z Lindorą w górach – opis pogrzebu Lindory w lesie, tego jaka była, co robiła,

najprawdopodobniej popełniła samobójstwo, wszyscy za nią tęsknią, zawiera 2 wersy
refrenu.

 Do Justyny tęsknośd na wiosnę – opis wczesnej wiosny, odradzania się przyrody do życia,

pokazane piękno natury, porównanie uczud podmiotu do przyrody. Apostrofa do wiosny, aby
ta zwróciła mu „ukochany kwiatek” – Justynę.

 Rozstanie się Medona – historia miłości Medona i Palmiry. Na początku było miło, czuli się ze

sobą szczęśliwi. Medon śpiewał, ganiał za owcami, Palmira opatrywała mu rany aż pewnego
dnia się coś w niej zmieniło i nie chciała już widzied ukochanego, który teraz ciężko przeżywa
rozstanie.

Oświecenie

3

Franciszek Karpioski – „Poezje wybrane”

 Do Justyny o stateczności – w tym wierszu Justyna ukazana jest jako kobieta nieczuła, zimna

i twarda. Podmiot liryczny zabiega o nią bardzo długo, jest w niej szalenie zakochany, nie
może bez niej żyd, a ona nic sobie z tego nie robi, a on czeka gdyż nie widzi innej drogi. Nie
jest w stanie pokochad innej kobiety chod Justyna jest nieczuła.

 Do skowronka – porównanie miłości ptaków do miłości pomiędzy ludźmi. Skowronek ma

swoją partnerkę i podmiot liryczny mu tego zazdrości, ponieważ on jest nieszczęśliwie
zakochany.

 Laura i Filon – opis umówionego spotkania kochanków w borze. Laura przychodzi z malinami

i wiankiem jednak nie widzi Filona w umówionym miejscu. Zaczyna się zastanawiad co się
dzieje, czy ją porzucił, zdradził, zaczyna płakad, roztrzaskuje koszyk z malinami o drzewo.
Nagle zza owego drzewa wyskakuje Filon i mówi, że chciał się dowiedzied co będzie o nim
mówiła gdy go nie zastanie, czy mu ufa, zaczyna ją przepraszad i tłumaczyd się. Próbuje jej
udowodnid, że nic go nie łączy z inną kobietą i że kocha tylko Laurę. Obiecują sobie dozgonną
wiernośd i miłośd. Nie potrafią się rozstad ani na chwilę.

4. Wiersze patriotyczne;

 Żale sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta – Karpioski w tym wierszu ubolewa nad

śmiercią ostatniego króla Polski pochodzącego z dynastii Jagiellonów. Skarży się na to, że król
nie zostawił po sobie syna i dynastia nie miała przez to kontynuacji. Upatruje w tym kary
boskiej. Nawiązuje do bitew i wojen toczonych przez Polskę w ostatnich czasach. Ukazuje
Polaka jako zręcznego bojownika, który nie boi się wroga i będzie walczył do ostatniej kropli
krwi. Jest tutaj także ślad rozbiorów – narzucanie języka, zniknięcie Polski z mapy ówczesnej
Europy, w pewnym sensie zanika świadomośd narodowa. Do wszystkich tych wniosków
podmiot liryczny dochodzi płacząc nad grobem tytułowego władcy.

 Pieśo dziada sokalskiego w kordonie cesarskim - Przyczynę upadku niepodległości widzi

poeta w wewnętrznym nieładzie, zbytkach Polaków. Jednak despoci długo wahali się, czy
odebrad Polsce wolnośd, gdyż bali się wolności. Wolnośd jest, bowiem najcenniejszym darem
Boga dla człowieka. W dawnej Polsce król traktował poddanych jak swoje dzieci. Szanował
swych poddanych, natomiast obcy władca traktuje Polaków z pogardą. Do głosu doszli
pochlebcy, którzy wysługują się obcemu władcy. Podmiotem lirycznym jest wędrowny dziad.
Opisuje nieszczęścia jakich doświadczył w zaborze austriackim. Wyraża pogląd, iż upadek
ojczyzny jest skutkiem wewnętrznego nieładu, który w niej panował. Polskę dawną ukazuje
jako kraj wolności, której nie może doświadczyd w Cesarstwie Austriackim. Okazuje się, że
bieda w Rzeczpospolitej była mniej dotkliwa od tej w kordonie cesarskim.

5. Pieśni religijne;

 Kiedy ranne wstają zorze – zwana pieśnią poranną, mówi o tym, że wszystko co jest na

świecie należy do Boga, posłuszny mu jest każdy żywioł, człowiek jest przez niego stworzony

Oświecenie

4

Franciszek Karpioski – „Poezje wybrane”

oraz obdarowywany na wiele sposobów więc powinien go chwalid ze wszystkich sił. Zaraz po
prze budzeniu każdy powinien najpierw pomyśled o Bogu, poszukiwad go w swoim życiu
i sercu. Ludzie, którzy przeżyli kolejną noc (śmierd we śnie), są pozostawieni przy życiu po to,
aby chwalid i wielbid Boga.

 Wszystkie nasze dzienne sprawy – zwana pieśnią wieczorną, stylizowana na modlitwę.

Człowiek po kolejnym przeżytym dniu powinien podziękowad za niego Bogu oraz ofiarowad
mu swoje troski i wszystkie inne rzeczy nawet najmniejszej wagi, gdyż Bóg w swej dobroci
wszystkim się zaopiekuje, ludzie powinni mu ufad i wierzyd. Poeta prosi Boga o opiekę
i oddalanie trosk.

 Pieśo o Narodzeniu Paoskim – znana jako kolęda „Bóg się rodzi”; Bóg – Jezus wyrzeka się

bogactw jakie czekają go w niebie i przyjmując ludzkie ciało żyje na ziemi. Rezygnuje z wygód:
rodzi się w stajni wśród zwierząt. Mogą go oglądad ludzie prości ale o szczerym sercu
(pasterze). Jest także wspomniane wydarzenie wizyty trzech mędrców, a na koocu prośba
o opiekę boską nad swoimi dziedmi.