Analiza i interpretacja Pieśni XI Jana Kochanowskiego

Jan Kochanowski był to najznamienitszy poeta polskiego renesansu. On jako pierwszy tworzył swą poezję w języku polskim. W pieśniach często nawiązywał do antycznej filozofii.

„Pieśń XI” jest utworem złożonym z pięciu strof cztero wersowych pisanych sylabicznym jedenastozgłoskowcem. Autor użył w nim rymów żeńskich, dokładnych o układzie parzystym w strofie. Nadawca wiersza jest nieokreślony. Zwraca się on do odbiorcy, którego nazywa „człowiekiem cnotliwym”, poprzez apostrofę, używając czasowników w drugiej osobie liczby pojedynczej, na co wskazują zwroty takie jak: „z tobą”, „postąpisz” itp.

W pierwszej zwrotce pieśni podmiot liryczny zaleca odbiorcy zachować obojętność wobec wypadków losu, co wyraża słowami: „Stateczny umysł pamiętaj zachować, jeżeli cię pocznie nieszczęście frasować”. Nawiązuje tym do starożytnej filozofii stoickiej, której wierny był sam Kochanowski. Nadawca przypomina, że człowiek jest istotą śmiertelną i dlatego powinien korzystać z życia w pełni spędzając je na zabawie z przyjaciółmi, wolnej od nieszczęść i w tym upatruje warunek szczęścia człowieka. Nawołanie do beztroskiego życia jest z kolei przytoczeniem doktryny filozoficznej starożytnego myśliciela, twórcy epikureizmu, Epikura. W kolejnej strofie podmiot liryczny przypomina o ulotności życia i o tym, a także o tym, że wszystko , co osiągniemy za życia, cały majątek, otrzymają po nas nasi potomkowie. Nadawca stwierdza, że każdy kiedyś umrze. Śmierć nie przebiera w swych ofiarach, nie zważa na ich bogactwo i przynależność do klasy społecznej, na co wskazuje cytat: „(…) czyjkolwiek naprzód los wynidzie, wsiadaj, wieczny wygnańcze, ani więcej odkładaj.”

W tekście „Pieśni XI” spotykamy się z wieloma personifikacjami np.,” się szczęście z tobą imie bratać” lub „wiek służy”. Pojawiają się tu również liczne epitety np. „stateczny umysł”, „drogo zapłaconych”, „zacnym rodził”. Mnogie archaizmy zawarte w tekście (np. namiastek, przyspieje, radzęć) znacznie utrudniają poprawną interpretację utworu dla współczesnego czytelnika. W utworze występują również wykrzyknienia ( „[…] nie przyspieje!”, „[…] odkładaj!”) mają na celu spotęgowanie ekspresji wypowiedzi nadawcy. W dwóch ostatnich strofach utworu spotykamy się z anaforami „postąpisz” i „bądź”.

Pieśń XI jest radą na życie sformułowaną przez Jana Kochanowskiego w duchu podstawowych filozofii starożytnych, których zwolenników łatwo jest znaleźć również w ówczesnym świecie.

Charakterystyka niektórych pieśni Kochanowskiego

PIEŚŃ IX
- nawołuje do zabawy i biesiad
- filozofia epikurejska: chwytaj dzień
- filozofia stoicka
PIEŚŃ IX (Nie porzucaj nadzieje...)
- głosi filozofię stoicką
- człowiek powinien zawsze mieć nadzieje
- nad losem człowieka czuwa fortuna i Bóg
- życie człowieka porównuje się do rytmu przyrody
- człowiek ma jedyną nadzieję w Bogu, jeśli mu zaufa wtedy lżej mu będzie znosić wszelkie przeciwności losu
PIEŚŃ XXIII
- filozofia epikurejska, nawiązuje do antycznej bogini Pogody (bogini stosownej chwili)
- człowiek ma świadomość przemijania życia i powinien żyć każdą jego chwilą
PIEŚŃ XII- O cnocie
- stoicka cnota jako zespół cech moralnych
- cnocie zawsze towarzyszy zazdrość
- cnota jest największym skarbem duchowym człowieka
- Bóg wynagrodzi człowieka cnotliwego, który swoją cnotę wyrazi służąc ojczyźnie
- zawiera akcent patriotyczny
PIEŚŃ XIX- O dobrej sławie
- człowiek powinien dbać o swoją sławę gdyż jest istotą wywyższoną przez Boga nad inne stworzenia, dlatego powinien wyznaczyć sobie taki cel w życiu zgodny z hasłem renesansu: „Świat, piękno, sława”
- dobrą sławę można zyska przez:
 służbę ojczyźnie
 zapobieganie anarchii
 krzepienie praworządności
 dbanie o dobre obyczaje
 zwalczanie pogaństwa i dostrzeganie religii jako wartości godnych naśladowania
 największą sławę przynosi oddanie życia za ojczyznę
- akcent patriotyczny
PIEŚŃ XXIV („Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony...”)
- pieśń z motywem horacjańskim
- wzorowana na wierszu Horacego „Egzegi monumento”
- poeta uważa że posiada dwie natury: ludzką- śmiertelną, ptasią- dusza natchnienia poetyckiego, poeta jako ptak jest w stanie dotrzeć do wielu zakątków świata, jest to symbol wielkości i nieprzemijalności poezji Kochanowskiego, która zyska sławę na całym świecie
- po swojej śmierci nie oczekuje wielkiego pogrzebu, ponieważ będzie żył w pamięci potomnych, duch poety będzie żył wiecznie
CZEGO CHCESZ OD NAS PANIE
- autor zwraca uwagę na piękno stworzonego świata
- pieśń religijna w której przedstawiony jest typowo renesansowy wizerunek Boga i świata
- świat ukazany jako harmonijny, różnorodny, kolorowy
- Bóg jako artysta, budowniczy który stworzył świat specjalnie dla człowieka
- zmniejszony dystans pomiędzy Bogiem a człowiekiem
PIEŚŃ ŚWIĘTOJAŃSKA O SOBÓTCE
- cykl 12 pieśni które śpiewane są przez 12 panien, uczestniczek ludowego obrzędu zwanego sobótką, obrzęd z czasów pogańskich
- poeta przedstawia życie szlachcica ziemianina
- przedstawia mu zajęcia niebezpieczne: żeglarz urzędnik, dworzanin
- wymienia uroki życia na wsi:
 poczucie bezpieczeństwa
 ciągły kontakt z naturą i rodziną
 samowystarczalność
 przyjemność i radość dobrze wykonanej pracy
 dostatek
 uczciwość
 młodzi uczą się prostoty i skromności obserwując starszych
PIEŚŃ O SPUSTOSZENIU PODOLA
- napad Tatarów na Polskę 1575
- pierwsze strofy to charakterystyka najeźdźców którzy przedstawieni są jako naród bardzo prymitywny pogański, zbójecki, nie mający własnej kultury- „psy bisurmańskie”
- skutki najazdu to pohańbienie kobiet, kradzież kobiet i dzieci
- zadania dla polskiej szlachty: utworzyć stałe wojsko, na ten cel trzeba poświęcić dużo pieniędzy, należy samemu stanąć do walki

Dokonując analizy Pieśni XIX wskaż jakie zadnie stawia przed ludźmi Jan Kochanowski.

Czarnolas Ciche miejsce ukryte wśród wiosek ziemi radomskiej. Rzadko skręcają tu ludzie jadący w kierunku Warszawy przez Zwoleń. Spieszą się przecież do ważnych spraw: do pracy, na lotnisko, po zakupy. Czy mają czas przypomnieć sobie, że Zwoleń to nie tylko etap drogi do tętniącej życiem stolicy? Ale także miejsce, w którym pochowano wielkiego polskiego poetę, pierwszego, który tworzył po polsku.

To właśnie Jan Kochanowski pisał, że w najbardziej zaszczytnym przejawie cnoty jawi się służba ojczyźnie - ludzie służący pospolitej rzeczy mogą być pewni nagrody w niebie. A tylko o takie laury warto się starać. Potwierdza to Pieśń XIX traktująca o dobrej sławie - podmiot liryczny oświadcza, że na tym świecie, pełnym rzeczy nietrwałych, przemijalnych, doczesnych, warto zabiegać tylko o dobrą sławę, którą potomni zachowają w pamięci. Kochanowski definiuje przy tym, kto na taką sławę może zasłużyć: na pewno nie pijanice i obżartuchy („kto bydlęce żyje”), lecz ludzie rozumni, poczciwi, służący dobru wspólnemu, potrafiący wprowadzać pośród bliźnich dobre obyczaje. A na większą sławę zasłużą ci, którzy zdecydują się stanąć w szeregach obrońców ojczyzny i mężnie walczyć z pogaństwem. Podkreśla, iż walka o wolność przynosi człowiekowi zaszczyt i sławę potomnych. Przypomina nam również rzymską maksymę: dulce et decorum est pro patrica mori, czyli słodka jest śmierć dla ojczyzny.

Bóg wyróżnił człowieka spośród wszystkiego, co stworzył: dał nam rozum i mowę. Powinniśmy to wykorzystać do spełniania ważnych celów w życiu, tak na ziemi, jak i w niebie, gdyż życie człowieka nie jest przypadkiem. Każdy został obdarzony jakimś talentem, którego nie może zmarnować czy zaprzepaścić - powinien wykorzystać dla dobra wspólnego. Wiele takich przykładów, jak choćby opowieść o talentach, możemy odnaleźć w przypowieściach biblijnych.

Kochanowski zaznaczał, iż wykształceni i uzdolnieni ludzie powinni wykorzystać swój dar dla dobra innych; powinni dzielić się umiejętnościami. Mądrzy i dobrzy mówcy mają szerzyć dobre obyczaje, zapewniać dobre prawa i uczy ich przestrzegania, by zapobiec bałaganowi w państwie; uczyć miłości do ojczyzny i bliźnich.

Poeta w swych Pieśniach nawiązuje do liryki rzymskiej, zwłaszcza do jej mistrza - Horacego. W Pieśniach najpełniej wyraża humanistyczny ideał człowieka. Główną tezą zawarta w pierwszej zwrotce Pieśni XIX jest przekonanie, iż celem życia człowieka powinno być pozostawienie po sobie dobrego imienia. Druga zwrotka zawiera uzasadnienie tej tezy przez zestawienie rozumnego człowieka za zwierzęciem. Trzecia - wysuwa wynikające z dotychczasowego rozważania myśl ogólną w formie wezwania i wskazuje jako główna drogę postępowania, służbę „dla dobra spólnego”. Jest to złota myśl do zapamiętania. Natomiast pytanie końcowe jest retoryczne. Nie wymaga odpowiedzi, zawiera ją bowiem w sobie, pełniąc funkcję argumentacyjna. Ze względu na refleksyjny charakter treści utworu podmiot liryczny stara się logicznie uzasadnić głoszony przez siebie pogląd. A mianowicie sława to wartość, która może być przeciwstawiona przemijalności.

Utwór ten można uznać za „kodeks człowieka renesansu”. Albowiem dokładnie odzwierciedla idee tej epoki. Najważniejsza jest pojedyncza osobowość ludzka, w całej swej złożoności. Doskonale widać tu renesansowy pogląd - antropocentryzm, chwalący obrany cel w życiu, jakim jest sława.

Filozofia stoicka i epikurejska w pieśniach Jana Kochanowskiego

Na wstępie do tak sformułowanego tematu warto krótko wyjaśnić, czym charakteryzuje się filozofia stoicka i epikurejska. W największym skrócie, filozofia stoicka zakłada, że człowiek powinien spokojnie akceptować wyroki losu, ponieważ i tak nie może na nie wpłynąć. Nie powinniśmy zbytnio chełpić się swym szczęściem, ani też pogrążać się w nadmiernej rozpaczy. Najbardziej znanym zawołaniem epikurejczyków jest "carpe diem", co oznacza, że powinniśmy łapać chwilę, cieszyć się życiem doczesnym.
Kochanowski większą część swego życia poświęcił na dążenie do osiągnięcia postawy łączącej te dwie filozofie. Epikurejska radość życia powinna uzupełniać się ze stoickim opanowaniem, powagą i rozumem. Taki punkt widzenia przedstawia Kochanowski między innymi w swoich pieśniach, choć echa takiego widzenia widoczne są także w wielu innych jego utworach, np. fraszkach.
W Pieśni IX Kochanowski pisze:
"A kto by chciał rozumem wszystkiego dochodzić,
I zginie, a nie będzie umiał w to ugodzić".
Stwierdza w ten sposób, że wyroki Fortuny są dla człowieka nieodgadnione. Nie powinnyśmy tracić naszego krótkiego życia na ziemi na poszukiwanie odpowiedzi na pytania o przyszłość, czy o rzeczy ostateczne. Ważne jest to, aby jak najlepiej starać się przeżyć teraźniejszość; co ma nas spotkać, i tak nas na pewno nie ominie, ponieważ wszystkim kieruje zrządzenie Boskie.
Szczególnie słynny jest inny cytat, również pochodzący z Pieśni IX:
"A nigdy nie zbłądzi,
Kto tak umysł narządzi,
Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić,
Temu mężnie wytrzymać, w owym się nie wznosić."
Jasny jest chyba wydźwięk tych słów, które stanowią poetycką esencję stoicyzmu.
Filozofia stoicka nie zakłada jednak biernej postawy wobec losu. Wręcz przeciwnie, prawdziwy stoik musi czynić wszystko, aby żyć zgodnie z surowymi normami etycznymi. Życie stoika ma być pokazem mądrości, odwagi, patriotyzmu, ma być wzorem dla innych do naśladowania. Potwierdzeniem takiej postawy może być cytat z Pieśni V, w której Kochanowski mówi o szkodach, jakie wyrządziły najazdy tatarskie na Polskę:
"A teraz k'temu obróć myśli swoje,
Jakobyć szkody nieprzyjaciel twoje
Krwią swą nagrodził [...]"
Ważne jest też, żebyśmy pamiętali, że prawdziwa cnota nie oczekuje nagród i poklasku innych ludzi. Cnota jest wartością samą w sobie, bez względu na to jakie efekty uboczne powoduje:
"Cnota [...]
Sama ona nagrodą i płacą jest sobie."
Najwyższym więc celem jest samo dążenie do doskonałości, nie zaś zyski, jakie może nam to przynieść.
Epikurejskiej ulotności i chwilowości przeciwstawia poeta w swoich pieśniach wieczną sławę, jaką mogą mu zyskać jego dzieła. Kochanowski wierzy, że poeta jest wybrańcem losu wyniesionym ponad tłum. Dar, jakim jest obdarzony sprawi, że będzie znany na całym świecie.
Warto sobie zadać pytanie, czy postawa życiowa, jaką przedstawia w swoich pieśniach Kochanowski, warta jest polecenia innym. Propozycja Kochanowskiego wydaje się dość nęcąca, ponieważ większość ludzi chciałaby uniknąć cierpienia i nieprzyjemności w swoim życiu. Z drugiej strony jednak, taka postawa sprawia, że człowiek pozbawiony byłby najwyższych wzruszeń, takich jak choćby miłość. Czy warto z takich przeżyć rezygnować na rzecz spokojnego życia?
Kochanowski zresztą przekonał się później, że człowiek nie zawsze może postępować zgodnie z ideałem stoicko - epikurejskim. Stało się tak po śmierci córki poety, Urszuli. Okazało się, że wszelka mądrość, jaką posiadł do tej pory Kochanowski nie była wystarczająca, aby ukoić ból po stracie ukochanego dziecka.

---