historia książki notatki z wykładów


Historia książki W

Prof. E. Różycki

C1

Książka rękopiśmienna; Książka XV-XVIII w.; Książka XIX-XXI w.

Historia książki w ujęciu mocno praktycznym, nie będziemy tu mówić o problematyce.

Literatura:

B. Bieńkowska, Hamers: Zarys dziejów książki. Warszawa 1987.

B. Bieńkowska: Książka na przestrzeni dziejów.

K. Głęgiowski, Szejkowska: Książka od starożytności do średniowiecza (~)

Książka pozostaje najważniejszym medium komunikacji międzyludzkiej. Nierozerwalnie związana jest z człowiekiem. Historyk literatury bada treść książki w kontekście społeczno-politycznym. Historię książki rękopiśmiennej i drukowanej rozpatrywać trzeba jako całość. Ważnym zagadnieniem jest materiał książki, ewolucja formy książki itd. Zajmować się będziemy pismem i jego estetyką. Podobnie z książką drukowaną. Ważna jest również organizacja drukarstwa. Rozpowszechnianie książki - pośrednie i bezpośrednie. Jak powstawały i rozwijały się biblioteki, jak systematyzowano bibliografię.

Książka rękopiśmienna

Każda epoka ma swoją specyfikę. Epoki najdawniejsze mają mniej dokumentów świadczących o epoce. W późniejszych epokach mamy problem z selekcją dokumentów. Mamy u Pliniusza opis produkcji papirusu. Żródłami są także same zwoje - książki w jakiejkolwiek postaci. Mamy ikonografię. Mowa tu jest o źródłoznawstwie bibliologicznym - należy w ogólnym zbiorze źródeł znaleźć te reprezentatywne. Źródłami są spisy książek, bibliografie.

Źródła bywają także epigraficzne - pismo na twardym podłożu (obok paleografii - badającej pismo na miękkim podłożu). Zabytki papirologiczne znajdowane są czasem jeszcze w Afryce z racji na klimat. W późniejszym okresie będzie tu epistolografia (nauka o pismach - jak akty zamówień, katalogi targów). Są tu nawet reklamy książek.

Źródła wg Barembauma dzielimy na:

- ?

- Statystyka druków

- Drukowane dokumenty prawne

- Dokumenty archiwalne

- Materiały prasowe, recenzje, informacje

- Studia z historii książki (jak np. Podręcznik drukarstwa).

W badaniach nad historią książki zastosować trzeba krytykę źródła:

- Krytyka zewnętrzna, badająca cechy zewnętrzne (czy dokument pochodzi z epoki o której jest mowa - dokumenty pochodzące z Epoki Gutenberga o początkach druku są bardziej wartościowe)

- Krytyka wewnętrzna, rozpatrująca wiarygodność informacji (dokument może wzbudzać wątpliwość - wiedza pozaksiążkowa może nam pomóc wykryć pomyłki).

Pojęcie źródła jest pojęciem bardzo szerokim - są to wszelkie źródła poznania historycznego - wszelkie informacje o przeszłości społecznej, gdziekolwiek się znajdują, wraz z tym, jakie informacje one przekazują.

Pismo - najważniejszy element książki. Treść jest przedstawiana za pomocą umownych znaków - za pomocą różnych języków. Język „to zespół znaków, przyjęty przez określoną grupę ludzką dla graficznego przedstawienia mowy i mający to samo znaczenie dla wszystkich jej członków“ (EWOK). Rozwój pisma odbywał się stopniowo - od znaków symbolicznych przez obrazkowe, przez wyrazowe, następnie sylabowe, wreszcie alfabetyczne. Komunikować można się na wiele sposobów - pismo jest tylko jednym z mediów komunikacji (a raczej pismo jest reprezentacją języka). Mamy karby, nacięcia; znaki dymne; węzły; wampuny (układy muszli).

Pismo obrazkowe (piktograficzne) powstało z rysunków. Ich uproszczona forma służyła do przekazywania myśli. Myśl wyrażono rysunkiem - bez związku z dźwiękami mowy. Rysunki (petroglify) przetrwały w piśmie obrazkowym u Eskimosów. Takie pismo może być różnie interpretowane.

Następne są pisma ideogramowe - przedstawiające konkretne rzeczy, związane już z dźwiękami mowy. Krąg z kreskami oznaczał słońce, ale przedstawiał też ciepło. Pismo obrazkowe to jakby rebus.

Następne pismo to pismo sylabowe - fonetyczne, związane więc z grupami dźwięków. Pismo klinowe.

Ostatni etap pisma to pismo alfabetyczne (afeph, beth - dwie pierwsze litery pisma fenickiego, z którego powstało pismo greckie). Pismo alfabetyczne wykształciło się ok. XIII w. P.n.e z północnej odmiany pisma prasemicznego, wywodzi się być może z egipskich hieroglifów. Pierwszym zabytkiem jest napis na sarkofagu Achirama. Od plemion semickich przejęli pismo Fenicjanie (22 znaki). Język hebrajski posiada same spółgłoski. Kierunek zapisu to od prawej do lewej. Ale jest beousedon (naprzemiennie w prawo i lewo). Grecy około X w.p.n.e. Ustalili kierunek pisma od lewej do prawej i wprowadzili zapis samogłosek.

Alfabet grecki przyjęli Rzymianie. Był to alfabet łaciński w VI w.p.n.e. Od greckiego pochodzi pismo cyrylickie, istnieje obok niej głagolica, grażdanka (za Piotra I, początek XVIIIw.)

Egipt

Egipt - kultura książki i pisma. Historia pisma egipskiego jest dobrze zbadana dzięki zachowanym dokumentom. Pismo było rozpowszechnione, używano go w zdobnictwie. Dobrze zorganizowane miasta z wysoką kulturą. Egipcjanie uważali, że hieroglify wynalazł Thot. Wynalazł również magię, był patronem nauki. W związku z chrystianizacją Egiptu powstała kultura koptyjska - z pismem greckim, uzupełnionym o kilka znaków egipskich. Język koptyjski został w liturgii. Jan Franciszek Champollion znał koptyjski i odczytał w 1822 pismo egipskie. Uczony posiadał te same teksty w wersji egipskiej, greckiej. Tak najłatwiej jest odczytywać dawne pisma. Odtworzona gramatyka i słownictwo dała podstawy do stwierdzenia pokrewieństwa między egipskim a semickim. Najstarsze znane pismo to pismo piktograficzne w kształcie hieroglifów - do połowy 3 tysiąclecia p.n.e. Wtedy nie można było już w hieroglifach odczytać przedmiotów rzeczywistych. Grecy nazwali to pismem hieratycznym (świętym), choć używane było do celów świeckich. Około 650r.p.n.e. Powstało pismo demotyczne, uproszczone (ludowe). Równocześnie hieroglify miały moc magiczną, zdobiono nimi monolity. Przedstawiały rośliny, istoty żywe, przedmioty. Obrazek przemienił się w znak. Egipcjanie pisali tylko spółgłoskowy szkielet słowa - resztę trzeba było sobie dopowiadać. Poza Egiptem używano tego pisma w Sudanie.

W2 - papirus

Pismo związane jest z podłożem, na którym pisano - inaczej pisało się na papirusie, inaczej na pergaminie, inaczej na papierze. Inaczej przyciąć trzeba było pióro, inaczej je dociskać - stąd wiele różnych czcionek.

Papirus - papyros rodzina półtrawiasta rosnąca do kilku metrów, rosnąca w delcie Nilu. Przez starożytnych Egipcjan był stosowany w różny sposób i do różnych celów. Łodygę cięto na cienkie paski i układano je na wilgotnej desce, w poprzek kładziono drugi rząd i obie warstwy zwilżano wodą. Tworzyła się taka kratka. Pod prasą sok rośliny sklejał paski, produkt suszono na słońcu. Papirus wykonywano później również w Rzymie - z monopolem państwowym na wytwarzanie papirusu. Pojedyncze karty sklejano w długie wstęgi, mające nawet kilka metrów.

W Bibliotece Aleksandryjskiej, w której kopiowano ogromne ilości papirusów, ustalono standardy - 6 m długości x 12-15 cm szerokości. Unifikowano wysokości papirusów - długość zwoju. Papirus sprzedawano w balach, produkowany był na skalę przemysłową.

Papirus był żółtawy lub biały - najlepszy. Brunatne były uznawane za gorsze. Przez tysiąclecia technika produkcji papirusu nie zmieniła się. Opis produkcji nie pochodzi ze źródeł egipskich, a od Pliniusza Starszego, który w Historii Naturalnej opisał produkcję papirusu. Strona poziomych pasków nazywa się recto. Odwrotna z pionowymi nazywa się verso - używana była w mniejszym stopniu.

K2r - oznacza kartę drugą recto. K3v oznacza kartę trzecią verso. W rękopisach numeruje się karty.

Papirus był giętki, nadawał się do zwijania. Strona zapisana znajdowała się wewnątrz (aby uchronić tekst). Czytając książkę czytelnik rozwijał zwój, pismo rozwijało się stopniowo w kolumnach. Kolumny następowały po sobie - od prawej do lewej ręki.

Na papirusach używano zwykle pisma hieratycznego. Hieroglifów zwykle używano do pism świętych. Późniejsze pismo demotyczne, było też spotykane na papirusach. Sprzed 2400 lat p.n.e. Znamy najstarszy zwój, jaki zachował się w afrykańskich suchych piaskach pustyni. Dramat Meandra znaleziono na śmietniku.

Materiałem pisarskim była skośnie ścięta trzcinka, którymi można pisać cienko lub grubo. Spiczasto ucięta trzcinka dawała cienkie pismo. Zależne to było od rodzaju przycięcia trzcinki. Atrament produkowano z sadzy lub węgla drzewnego - zmieszane z żywicą. Prócz czerni używano również czerwieni.

Papirusy przechowywano w dzbankach lub skrzynkach. Dla konserwacji oblewano olejkiem cedrowym - w ochronie przed szkodnikami.

Pismo w Mezopotamii

Pismo to, nazywane sumeryjskim lub akadyjskim, używane jest od 4 tysiąclecia do I w.p.n.e. Służyło niejednemu językowi. Lud sumeryjski wykształcił wysoką kulturę materialną około 4000 p.n.e. Pismo wykształcił około 3000 p.n.e. Około 2400 p.n.e. Sumerów podbili Semitowie. Stare teksty żłobione są w kamieniu, podstawowym materiałem piśmienniczym były tabliczki gliniane. Produkcja opierała się na żłobieniach i wypalaniu na słońcu.

Pismo sumeryjskie zostało odczytane dzięki tablicom z kilkoma językami. Sumeryjskie i perskie teksty odczytano dzięki temu, że brano imiona własne jako punkt wyjścia. Semickie języki często nie zapisywały samogłosek - operowano jedynie spółgłoskami. Zdobyte doświadczenie pozwoliło odczytać Sumeryjskie i akadyjskie pismo. Używano pisma piktograficznego - to były zwykłe rysunki, ułożone w kolumny. Rysunki te pozwoliły odczytać pismo klinowe z glinianych tabliczek.

Pismo sumeryjskie podobne jest do egipskiego. Sumeryjski jednak posiadał samogłoskę, a liczba spółgłosek ograniczona była do 500. Ludy indoeuropejskie używały pisma klinowego od 1600-1200 p.n.e.

W mieście Nippur znaleziono resztki archiwum i resztki biblioteki, zawierającej gliniane tabliczki w skrzyniach. Zwoje przechowywano w niszach ścian. Pismo na glinianych tabliczkach przy pomocy metalowego rylca trójskośnego było środkiem takiego pisma klinowego/.

W epoce asyryjskiej (6-7w. P.n.e.) znane jest archiwum i biblioteka króla Asurbanipala w mieście Niniwa, stolicy Asyrii. Podczas wykopalisk natrafiono na ślady kilku bibliotek prywatnych - około 15000 tabliczek ujawniono w Bogas-Koj, koło Ankary (Turcja). Fenicjanie, przybyli z pustyni Arabskiej, przejęli i zreformowali północne pismo semickie.

Oprócz tych pism istniało kilka innych systemów - chińskie, majów, kreteńskie... Pierwsze zabytki pisma chińskiego to ideograficzne zapisy na skorupach żółwi. Częściej jednak występowały zapisy pisma piktograficznego. Pismo chińskie miało 45-50 tysięcy ideogramów. W potocznym codziennym bytowaniu wystarczy 200-5000 piktogramów. Najstarsza forma chińskich książek to drewniane tabliczki wyryte rylcem i powleczone atramentem. W Chinach pisano na jedwabiu - za pomocą pędzelka z sierści wielbłądziej. Na początku II w n.e. Zaczęto pisać na papierze. Wynaleziono go w 105 r. N.e. W VI w.n.e. Stosowano technikę ksylolitową - rzeźbiono teksty w drewnie i odbijano, powielano. W Chinach rozwijało się bibliofilstwo, od III w.n.e. Rozpowszechniły się biblioteki prywatne.

Obok kultury chińskiej trzeba powiedzieć o kulturze Japonii, która przejęła pismo od Chińczyków. Koreańczycy byli pierwszymi, którzy poznali pismo chińskie.

Na Krecie powstało pismo kreteńskie, mające trojaką postać: Znane było już w 2000 p.n.e., miało charakter pisma obrazkowego, posiadało 144 znaki. Evans, badacz tego pisma, nazwał je pismem hieroglificznym. Nazwał je pismem A 2000-1900 p.n.e., młodsze B: 1900-1650 p.n.e. Pismo późniejsze było pismem sylabowym, linearnym. Odczytał je Ventris.

Pismo greckie

Kultura grecka. Język starogrecki różnił się od dzisiejszego - choćby pod kątem wymowy. Starszą kulturą była kultura egejska - 1500 p.n.e. - wykopaliska z Morza Egejskiego. Pałac Knossos na Krecie.

Grecja w okresie klasycznym składała się z miast-państw. W V w. Nastąpił wielki rozwój kultury za rządów Peryklesa Ateny rozwinęły się - filozofia, kultura teatralna. W IV w. Dominuje Sparta. Pojawia się choćby Platon. W II w.n.e. Grecja stała się imperium Aleksandra Macedońskiego, później podzielone na kilka części. W Egipcie rządziła dynastia Ptolemeuszy. Po okresie imperium następuje okres Hellady. Treści kulturowe przekazywano ustnie - Iliada i Odyseja przekazywane były oralnie. Grecja znana jest przecież i z liryki - utrwalanie jej musiało w końcu nastąpić przez zapis. Nastąpiło to na przełomie VI/VII w. Papirus używany był aż do VII/IX w.n.e.

Książka grecka powstała w czasach Peryklesa, w V w.p.n.e. Tragedia Attycka została zachowana jako zbiór papirusów.

Pismo greckie pochodzi od pisma fenickiego (semickiego szerzej), zajmujących południowe tereny Morza Śródziemnego. Fenicjanie, znani z handlu i swej ruchliwości, mieli alfabet spółgłoskowo-samogłoskowy. Powstał na początku I. Tysiąclecia przed naszą erą. Inskrypcje (napisy na kamieniu; epigrafika, w odróżnieniu od paleografii) dawne pochodzą z VII w.p.n.e. Pismo to było od prawej do lewej, następnie od lewej do prawej (beoustrofedon - jak wół orze ziemię).

Typy pisma.

Pismo łacińskie powstało z pisma greckiego, z dodaniem niektórych znaków etruskich (związanych z Florencją). Pismo to nie zostało do dziś odczytane, choć poszczególne znaki zostały przejęte. Łacina dała początek innym pismom - latini, kultura rzymska rozpowszechniała się na tereny podbite przez Rzymian. Wielka Brytania, Galia, Hiszpania.

Pismo łacińskie przejęte zostało przez całą Europę prócz Serbów, Bułgarów, wschodnich Słowian, Rumunia, Dacja. Pośrednio więc semickie=>fenickie=>greckie=>rzymskie/łacińskie.

Majuskuła to litery, mieszczące się między dwoma liniami - duże litery. Minuskuła mieści się między 4 liniami - małe litery. Pismo potoczne, dokumentowe - takie pismo, które wyraża pośpiech przy pisaniu.

W czasach starożytnych była kapitała, pierwszy typ pisma łacińskiego, który został zastosowany na materiale miękkim. Mamy kapitałę kwadratową i rustykalną (wiejską). Przy rustice zanika ostrość kątów, a pismo ma bardziej miękki i płynny charakter. Kursywa powstała przy pośpiesznym pisaniu na miękkim materiale. Uncjała wywodzi się z kapitały i używana była w 4-8w.n.e. 476r. To koniec starożytności, jak pamiętamy.

Wynaleziono pergamin w Pergamonie (dzisiejsza Azja Mniejsza, Turcja). To specjalnie wyprawiona skóra młodych zwierząt, służąca za materiał pisarski.

Księgi malowane narodów Meksyku - Mojowie i Aztecy. Były to księgi malowane dawnych narodów, wywiezione nielegalnie. 40 spośród ksiąg malowanych znajduje się poza granicami Meksyku. Znajdują się tam początki meksykańskiej historii pisanej przed przybyciem hiszpańskich konkwistadorów. Stanowiły o astronomii, historii... Wielki rozwój pisma hieroglificznego Majów przypada na 3-9w.n.e. Olmekowie... Dysponujemy tylko trzema kodeksami Majów. Kodeksy meksykańskie są zapisem wierzeń, migracji, panujących dynastii, wydarzenia, astronomia, architektura, interpretacja zjawisk przyrodniczych. Z kodeksów poznajemy symbolikę pewnych znaków, ceremonie, zwyczaje. Dowiadujemy się o strojach, relacji do kobiety. Poznajemy cala złożoność świata Meksyku.

Malowane księgi wykorzystywane były wyłącznie do użytku kapłanów. Korzystano z obrazków i symboli, hieroglifów. Znaki były wieloznaczne, zależały od kontekstu. Aztekowie posiadali ideogramy do przedstawiania abstraktów, idei. Kolor odgrywał tu dużą rolę. Większość ksiąg została spalona przez misjonarzy hiszpańskich. Wiele ksiąg ujrzało światło dzienne pod koniec XIX w.

Pismo azteckie

Gdy do Ameryki przybyli Hiszpanie, pismo nie było jeszcze rozwinięte. Używano pismo piktograficzne i ideograficzne. Trzecim rodzajem pisma było pismo fonetyczne do utrwalania nazw osób i miejscowości. Wiele nazw łączy gatunki pisma fonetycznego i piktograficznego. Gdy przybyli Hiszpanie, pismo fonetyczne dopiero się rodziło. Pismo Majów do tej pory nie zostało całkowicie wyjaśnione. Pracowano nad nim od 1810 roku (Humboldt), bez rezultatów.

W3 - biblioteki Grecji i Rzymu

W starożytności najstarsze księgozbiory związane były z kultem religijnym. Pojawiały się jednak literatura piękna i dzieła naukowe.

Biblioteki w Egipcie powstały 1400 p.n.e. - Biblioteka Amenopisa znała już nawet ex libris. Faraon Amenofis był bibliofilem. Większą sławą cieszyły się biblioteki Ramzesa II w Heliopolis i Memfis z wielką biblioteką. Ucierpiały one w czasach napadów Greków, Persów, Rzymian.

Wiele więcej wiemy o bibliotekach greckich, powstających od 6 w.p.n.e. Wielu tyranów (nie urodzonych królami, ale sięgających po władzę). Za Pizystratesa w VI w.p.n.e narodziła się tragedia grecka. Sparta i Ateny były największymi państwami w starożytnej Grecji. Pizystratesowi przypisuje się założenie pierwszej publicznej biblioteki. Zbierał książki i posiadał wielką bibliotekę. Istniały prywatne zbiory Eurypidesa, Eupidemosa. Autorzy w tych czasach zaczynają sięgać po książki w swojej pracy. O księgozbiorze Arystotelesa wiemy już coś więcej. Następuje epoka czytelników. Arystoteles zbiera książki z różnych dziedzin wiedzy i w ten sposób tworzy warsztat pracy. Aleksander Wielki przysyła mu książki i pieniądze na książki. Bibliotekę odziedziczył po nim Teofrast. Ten przekazał ją Meleusowi, potem trafiła do Ptolemeusza II, króla Egiptu, choć to nie jest pewne - mógł trafić do kolekcjonera - Apolitykosa z Koz. Gdy Ateny zostały zdobyte przez Rzymian, biblioteka trafiła w ich ręce.

Wielkość tej biblioteki określono na 376 zwojów - co można by zmieścić w 10 tomach formatu '8 (folio '2, `4, '8).

Aleksandria rozpoczyna nowy rozdział historii książki. Księgozbiory wcześniej były prywatne. Biblioteka ta jest już instytucją. Ogromne państwo Aleksandra Wielkiego w 323 roku podzieliło się na kilka monarchii. Demetriusz z Faleronu, ateński polityk i uczeń Arystotelesa, znał muzeion w szkole Arystotelesa w Atenach. Przybył do Egiptu i zaproponował zbudowanie czegoś na wzór muzeionu (ośrodka kultury). Osadzono ten pomysł w Aleksandrii - powołano wielką bibliotekę w dzielnicy Bruchejon.

Pierwszym jej kierownikiem był Zenodot, każdy następny był wychowankiem królewskim. Uporządkował Homera i wydał nowe wydanie krytyczne. Rozpoczął się wtedy krytyczne podejście do wydawnictwa. Ustalano na podstawie dawnych tekstów, często pofragmentowanych, jedną, właściwą wersję.

Po Zenodocie kierownikiem mógł być Kallimach, poeta, naukowiec, stworzył katalog biblioteki. Ptolemeusze dbali o pomnażanie księgozbioru. Kupiono księgozbiór Teofrasta, kupowano je z Rodos, konfiskowano książki, które przywożono do Aleksandrii. Biblioteka zabierała oryginały w zamian za kopie.

Ateny, potrzebując pieniędzy wypożyczyły królowi Egiptu dramaty Ajschylosa za 15 talentów. Król zatrzymał oryginały. Biblioteka powiększała swoje zbiory, trzeba było otworzyć filię (serapeum) - przechowywała 42800 zwojów. W I w.p.n.e było już 700000 zwojów. Dla biblioteki aleksandryjskiej stworzono septuagintę (ST) - tłumaczyło ją 70 tłumaczy na grecki. Była to największa biblioteka na świecie aż do powstania druku. Arabskie były trochę większe co prawda - do miliona zwojów.

Oprócz gromadzenia zbiorów trzeba było księgozbiór skatalogować. Stosy zwojów zalegały w magazynach. Nie miały ani tytułu, ani nazwiska autora. Wprowadzano etykietki z tytułem. Większość dzieł w ogóle nie posiadało tytułów. Pracą zajmowało się wielu bibliotekarzy.

Cały trud spadł na barki Kallimacha. Stworzył 10 działów głównych:

Każdemu działowi mogła być przyporządkowana jedna sala. Wewnątrz działu układ był według autorów i według alfabetu. Jeśli jeden autor pisał różne gatunki, były układane wg gatunków. Taki też układ miał katalog Kallimacha. 120 ksiąg, będących pierwszą historią literatury w Grecji. Tak jak Nowy Korbut - była to bibliografia przedmiotowo-podmiotowa, działa i o dziełach, autorach. Podawał incipit (incipio) i liczbę wierszy (aby można było stwierdzić, czy dzieło jest w całości). Pinaces (tablica) Kallimacha były pierwszym wielkim katalogiem cywilizacji europejskiej.

W bibliotece aleksandryjskiej prócz gromadzenia zwoi, przepisywano je - przepisywano stare i zniszczone, pożyczone, skonfiskowane.

Starano się dążyć do ujednolicenia i porządku. Ustalono długość zwoju - dzielono zwoje na księgi, ustalano szerokość kolumn, wielkość marginesów, sposób ilustrowania.

Rzymianie 46/47 roku podpalono port w Aleksandrii, przez co zajęła się biblioteka. W ramach zadośćuczynienia chciano oferować 200 tysięcy zwojów z biblioteki w Pergamonie. W roku 391 Rzymianie zburzyli świątynie Serapisa. W 642 n.e. Kali kazał spalić wszystkie książki.

W 197-157 p.n.e. Powstała biblioteka w Pergamonie. Król Eumenes nie szczędził środków i zbierał wszelkie zwoje. Przez zakaz importu papirusu, wymyślono pergamin (hmmm).

W Pergamonie biblioteka zajmowała 4 duże pomieszczenia. Nieco mniejsze stanowiły magazyn. Tam drewniane regały, książki czytano na wolnym powietrzu.

KSIĄŻKA W STAROŻYTNYM RZYMIE

Mamy różne źródła - u Pliniusza opis wytwarzania papirusu. Marcialis przybył z Hiszpanii za czasów Nerona, w I w.n.e. Istniała już wtedy cenzura.

W Rzymie istniała produkcja książek. Byli uczeni, nawet niewolnicy przede wszystkim, zajmujący się przepisywaniem książek. Jeden z niewolników wynalazł szybkie pisanie - stenografia. Normalna organizacja książek w skryptoriach.

Księgarstwo. W Rzymie rozwija się zamiłowanie do książek. Najpierw pojawiają się z Grecji. W bogatych domach trzymani są niewolnicy, służący do przepisywania książek jako ofiarowania znajomym. Przyjaciele przepisywali dalej i rozdawali swoim znajomym. W Rzymie księgarnie istniały już w połowie pierwszego w.p.n.e. - tabernae librariae -. Cyceron skarży się na niedbałe i nieczytelne przepisywanie książek.

Tytus Pomponiosz Attyk był wydawcą książek. Miał najlepszych kopistów i korektorów. Attyk, jako przedstawiciel Ekwitów, prowadził różne interesy - m.in. Zakład wydawniczo-księgarski, cieszący się sławą bezbłędnych tekstów. Cicero korzystał z jego usług. Tu wydawali także np. Terencjusz Warron, Brutus, dzieła Platona, portrety Warrona z ilustracjami (imagines). Już w starożytnym Rzymie miano książkę z obrazkami - cieszyła się wielkim powodzeniem. Attyk później zastosował wynalazek do książki: Ożyciu sławnych Rzymian.

Coraz bardziej rozwijało się księgarstwo - Tryfon (nakładca Marcialisa i Kwintiliana). Książki sprzedawano na całym terenie Cesarstwa. W Galii w Lubdunum (Lyon) sprzedawano książki Pliniusza Starszego. Marcialis pisze, że jego książki trafiają do Wielkiej Brytanii i nad Dunaj. Sklepy księgarskie odwiedzali czytelnicy i miłośnicy książek. Były otwierane w najruchliwszych punktach.

W4 - od Rzymu do Bizancjum

Księgarnie umiejscowione były w najruchliwszych miejscach Rzymu. Przy sklepie znajdował się również warsztat wydawniczy, skryptorium, glutinatores (dzisiejsi introligatorzy, introligares - wiązać wewnątrz). Index - kawałek pergaminu, przytwierdzony do drążka, na którym wypisane było nazwisko autora i tytuł książki. Dziś to karta tytułowa.

Książki stawały się droższe, pergamin barwiono na różne kolory, litery malowano nawet złotem. Księgarze sprzedawali zarówno własne zbiory, jak i książki brane od innych wydawców. Książka niesprzedana wracała do hurtownika, gdy detalista nie sprzedał książek. Książki brano również od innych księgarzy - na zasadzie wymiany. Praktyki będą później też stosowane.

Książki rozchodziły się nie tylko w samym Rzymie, ale i w prowincji. W Pompejach odkopano wielką salę, służącą niewolnikom do przepisywania książek, wydawania. Książki sprzedawano nieoprawione - w formie incrudo, aby oprawić je po swojemu, nawet z super ex-librisami.

Ceny książek były różne, zależne od autora, treści, etc. Kupowano książki najnowsze i starannie przepisane, ozdobione czasem obrazkami. Kalkulacja cen książek zależna była od wielkości kolumn/wierszy. Zwyczaj liczenia wierszy to stichometria. Służył jako podstawa do zapłaty skrybom za ich pracę. W Rzymie nie było ustaw, zabezpieczających autora dzieła.

Księgarz nie był chroniony przed konkurencją. Nie było zwyczaju stałego honorarium. Najwybitniejsi pisarze mogli otrzymywać honoraria, jeśli ktoś zapłacił za szczególnie poczytne dzieła. Nie dało się utrzymać z honorarium, pisarz musiał mieć dodatkowy zawód.

Mecenas - od Mecenasa, bogacza rzymskiego, finansującego produkcje książek. Zdarzało się, że konfiskowano wszystkie egzemplarze danych dzieł. Niektóre z nich były potępione, niszczono nakłady...

BIBLIOTEKI W STAROŻYTNYM RZYMIE

Pierwsze księgi greckie były zdobyczą wojenną. Pierwszy księgozbiór zdobyty na Perseuszu zdobył Lucjusz Emiliusz Pauliusz. Scypion Afrykański po zdobyciu Kartaginy przywiózł traktat o rolnictwie i kazał go przetłumaczyć greckim rolnikom.

Rzym założono w 753 roku p.n.e, ale dopiero I w.p.n.e. Rozkwitła poezja, prawo, retoryka, rzeźba, teatr, ogólnie sztuka i kultura. Grecja w IV, V w.p.n.e. Carthago.

Biblioteki w Grecji

Marek Licynjusz Lukullus przywiózł bibliotekę Apelikona. Król Pontu, Mitrydates.

W Rzymie w czasach pokojowych powstają biblioteki prywatne, umieszczone zwykle w wiejskich posiadłościach. Zaopatrzone były zwykle w dzieła epikurejczyków - tak jak ta w Herkulanum, na wskutek wybuchu wulkanu. Bogatą bibliotekę posiadał Cyceron, o czym opowiada w listach do przyjaciół i Attyka wydawca. Cyceron umieścił bibliotekę w Ancjum, pomagał mu w tym Tyraniusz. Cyceron miał 30 tysięcy zwojów. Cyceron posiadał bibliotekę w Tusculum. Inni sławni Rzymianie także posiadali obszerne biblioteki.

W pierwszym okresie cesarstwa stało się modą organizowanie sobie bibliotek. Posiadanie bogatego księgozbioru było cenione - ale niektórzy książek nie czytali, służyły im za narzędzie podwyższania prestiżu.

Pierwsza publiczna biblioteka. Pomysł jej należy do Juliusza Cezara, lecz pomysł jego został zrealizowany dopiero przez Poliona, wiek później. Za pieniądze z wojny iryjskiej zorganizowano bibliotekę (jaką?)

W 28 r.p.n.e. August Otworzył bibliotekę Palatina (bibiotheca) - grecko-łacińską. Służyła za wzór innym księgozbiorom. 363. Stworzył także bibliotekę Octavia. Domicjan odnowił tą bibliotekę. Cezarowie fundowali kolejne biblioteki - budynek, książki. Zwyczaj takiego darowania przyjął się później i u nas. Fundowano także nowe książki, które zastępowały stare książki.

System organizacji biblioteki opracowany został przez Bibliotekę Aleksandryjską; dzielono na kategorie rzeczowe, potem porządkowano według alfabetu. Działowi w katalogu odpowiadał dział w księgozbiorze, magazynie. Czytano księgi na otwartym powietrzu. Wisiały tablice z nazwami działów. W bibliotekarz średniowiecznych także oznacza się szafy, potem półki, literowe miejsce półki na książki. Były to biblioteki prezencyjne. Tylko na miejscu. Obsługiwali użytkowników wykwalifikowani niewolnicy.

Praca bibliotekarza była związana z bibliografią i krytyką tekstu. Musi opisać książkę prawidłowo, ale również ustalić tytuł i autora książki, jeśli nie ma tego wypisanego. Tytuły te nie rozwinęły się jeszcze tak jak tytuły barokowe. W tytułach książek często mamy tytuły dwuczłonowe, tłumaczące („czyli“). Były wielkie trudności z ustaleniem autorstwa niektórych dzieł. Po śmierci Plauta krążyło wiele falsyfikatów. Marek Terencjusz Varro (Warron). ustalił wykaz autentycznych tekstów komedii Plauta.

Utrwalił się rodzaj pism bibliograficzno-biograficznych, w których znajdowały się życiorysy i wykaz dzieł. O sławnych mężach Swetoniusza to dobry przykład (De Viris Illustribus). Pinaces Kallimacha, tablice, na których były dzieła bio-bibliograficzne.

KULTURA KSIĄŻKI W BIZANCJUM

Nazwa cesarstwa wywodzi się z miasta Bezantium, kolonii megarejskiej. Zawiera cechy greckie i orientalne.

W 324 Konstantyn Wielki postanawia przenieść stolicę cesarstwa z Rzymu do Bizancjum. Rozległe państwo przesunęło swoje granice na wschód. Neapol nazywano Nowym Rzymem, ale się nie przyjęło.

W 293 podzielono cesarstwo zachodnie i od 453 wschodnie, które trwało ponad 1000 lat. Ostatecznie w 395 roku podzielono je. W 476 roku zachodnie cesarstwo rzymskie upadło.

Bizancjum to 3 okresy

W5 - książka w Islamie

Cesarstwo Bizantyjskie traciło kolejne prowincje. W 1544 rozłamało się chrześcijaństwo na grecko-katolicki i rzymsko-katolicki. W 1553 Turcy weszli do Europy i zdobyli Konstantynopol, Albanię.

W państwie bizantyjskim czołowe miejsce zajmował kościół. Gromadził literaturę chrześcijańską. Kierownikiem książnicy w Konstantynopolu był św. Cyryl, twórca cyrylicy. W Konstantynopolu nie brakowało wśród patriarchów uczonych - choćby Focjusz, autor Bibliothece. Focjusz streścił około 280 dzieł antycznych pisarzy, co stanowiło jego księgozbiór. Zasłynęły z bibliotekoznawstwa klasztory w górach Athos i na półwyspie Synaj. Stały się kopalnią dla zbieraczy i miłośników książek w epoce renesansu. Powstałe w IV wieku klasztory bazyliańskie i działały nawet do XVIII wieku, także na ziemiach polskich. Prowadzili dobre szkoły i jeszcze dziś biblioteki te i archiwa kryją sporo bogatych skarbów i niespodzianek. Stały się wzorem dla bibliotek na Rusi Kijowskiej a potem w Rosji.

W klasztorze Studion w Konstantynopolu zorganizowano wzorowe skryptorium opata Teodora. Miało trzy główne role: czytanie, przepisywanie i ochrona ksiąg. (Nawet była biblioteka we Lwowie, która nazywała się Studion).

W owym czasie w Bizancjum istniał ogromny kult obrazów - nadmiar ikon, schematycznych przedstawień Boga, Jezusa. Kult ten istnieje do dnia dzisiejszego. W XVIII/IX w. Powstały zamieszki, które były skierowane przeciwko mnichom - obrazoburstwo.

Uniwersytet zwany Akademią posiadał 30 katedr, reprezentujących niemal wszystkie dziedziny wiedzy.

Barwiono książki, używano ołtarzowe, złocone oprawy. Słynęła z tego Limonge. Oprawy zdobione były przez złotników, istniało kilka typów opraw złotniczych - jedna z nich miała na przedzie płaskorzeźbę z kości słoniowej, przedstawiającą Chrystusa ukrzyżowanego. Stosowano dystychy kostularne - też z kości słoniowej. Były oprawy emaliowane, złotnicze (np. Ewangeliarz Anastazji)

KULTURA KSIĄŻKI W ŚWIECIE ISLAMU

Parę słów o literaturze Arabskiej. Arabowie, tak jak Żydzi, są szczepem semickim i pochodzą z Półwyspu Arabskiego. Literatura pochodzi właśnie stąd, jak i z krajów podbitych przez Arabów - od Hiszpanii do Indii.

Początkowo mamy poezję beduińską z okresu przedmuzułmańskiego. Charakterystyczna jest Kasyda (konie, wojny, rycerze: aaabacadae...), podobnego do Gazeli (charakter miłosny, liryka osobista). Najważniejszym dziełem Islamu jest oczywiście Koran. Nowa problematyka wymogła powstanie wielu komentarzy, pozostał bez naśladownictwa. Złoty wiek literatury to panowanie dynastii Abisydów - od 750 do 1258 roku. Do literatury naukowej arabskiej przenikają wpływy helleńskie i rzymskie. Powstawały liczne tłumaczenia literatury greckiej, jak i perskiej.

Najistotniejsi twórcy: Ibnisyna (Abicenna), dzieła są tłumaczone i wydawane. Był to lekarz, który stworzył kanon medycyny, wykładany jeszcze w XVIII w. W Akademi Jagiellońskiej. Drugi to Ibnerusz (Abverroes) - powstały opisy podróży na zachód, jak i w związku z podbojami - rozwija się historia i geografia - literatura geograficzno-historyczna. Basra (Irak), Bagdad i Kufa. Oprócz leksykografii zbierano dawne utwory poetyckie.

Poezja miłości i wina dominowała na początku złotego wieku - często o charakterze dworskim, miłosnym, rycerskim. Później te same kanony były używane przez trubadurów. Dywanem nazywano zbiór wierszy.

Neoklasycyzm: Al Mutanavi, typowy poeta dworski, ostatni poeta w duchu arabskim.

Wiele mamy przykładów ludowej twórczości. Od IX w. Do literatury arabskiej trafiają opowieści indyjskie, które wraz z bajkami egipskimi stworzą Baśnie 1001 nocy - anegdot, podań i opowiadań o przeróżnej treści. Jest to jednak nieznaczna część arabskiej literatury ludowej. W języku francuskim pojawią się dopiero na początku XVIII wieku. Dodano do tego później romanse rycerskie i opowieści moralizatorskie - jak Księga Sindbada, uzupełniały ją pisane w Abbasie niezwykłe historie. Zbiór 1001 nocy przeszedł długą drogę przed redakcją - która miała miejsce na przełomie XIV i XV wieku.

Na wiek X i XI przypada rozkwit poezji andaluzyjskiej, prócz tego poezja miłosna. W okresie poklasycznym nastąpił zanik literatury arabskiej. Zajmowano się astronomią i medycyną.

Najważniejszym zabytkiem ciągle jest KORAN. Poprawny jego tekst ustalono w 1653, a księga Sunna jest dopełnieniem Islamu.

Biblioteki istniały przy Madrasach - szkołach (a raczej zakładach naukowych). Dynastia Amajamów (660-750) zebrała w bibliotece dzieła matematyczne, przyrodnicze, filozoficzne, literaturę piękną. W Bagdadzie działa uniwersytet, jest największa islamska biblioteka pałacowa (Skarbiec Mądrości - 1830). Istniały biblioteki prywatne, publiczne i fundacyjne. Biblioteki były swego rodzaju szkołami. Dużą rolę miała medycyna. Władcy łożyli na naukę, Przez długi czas były to rękopisy. Mówi się, ze biblioteki kairskie w sumie posiadały 1 milion 200 tysięcy tomów. Biblioteka Kalifów w Kordobie zawierała około 400 tysięcy tomów. W Trypolis największa biblioteka mieć miała 3 miliony woluminów. Posiadamy wiadomości o wielotomowych katalogach, opracowywanych według działów. Wewnątrz działów książki były porządkowane w kolejności nabycia. Już w X wieku Muhamet An-Nadim ułożył bibliografię książek arabskich, składającą się z wielu tomów - wraz z notatkami o autorach i treści.

W świecie Islamu kwitła produkcja i handel książką; rozwijało się księgarstwo. W Bagdadzie działało w pewnym okresie około 100 księgarzy (w tym księgarze, introligatorzy, czasem też pisarzami). Powstawały pierwsze katalogi (An-Nadim). Katalog ukazuje i takie tytuły, które dziś już nie istnieją.

Formą książki w świecie Islamu był kodeks pergaminowy lub papirusowy. Arabowie udoskonalili wynalazek papieru. W Jatiwa w Hiszpanii w 1150 roku trafia do Europy. Do Polski dopiero w latach `90 XV wieku (pierwsze papiernie).

Arabowie pięknie oprawiali książki w skórę. Tam, gdzie dużo jest owiec i kóz, tam powstają oprawy ze skóry właśnie. Te skóry są eksportowane na całą Europę. Blok książki produkowano bez zwięzów (na grzbiecie). Nie używali desek jako okładek, ich oprawy są miękkie. Były oprawy kopertowe. Stosowano wiele dekoracji - często podobnych do perskich dywanów. Tłoczono na ślepo (bez złota) lub ze złotem, inkrustowano (inny materiał), używano motywów roślinnych (dzisiejsze arabeski), ornamentów geometrycznych (marabeski). W późniejszym okresie w połączeniu z figuralnymi. Maureska to ornament z łodyg i kwiatów w układzie symetrycznym.

W XI wieku kultura Islamu chyli się ku upadkowi.

KSIĄŻKA ŚREDNIOWIECZNA W ZACHODNIEJ EUROPIE

Średniowiecze liczymy od 476 (od upadku Cesarstwa Zachodniego). Zerwano z tradycją antyczną. Do połowy XV wieku, do wynalezienia drukarstwa.

Formacje kulturalne:

Typy pisma w Zachodniej Europie:

Powstały też inne pisma lokalne - np.:

W6

RENESANS KAROLIŃSKI (XVIII-IX w.)

Karol Wielki, cesarz Francuzów i Niemców, stworzył wielkie państwo. Na swym dworze gromadził książki, literaturę klasyczną, choć cesarz sam z siebie późno uczył się czytać. Rozumiał jednak istotę książki. Z Italii przybył Paweł Jakub, inni uczeni przybyli z Jorku. Herbanus Maurus był kierownikiem biblioteki zakonnej w mieście Fulda. Gromadzono uczonych z różnych krajów.

Kulturę karolińską traktuje się jako elitarną - szczególnie szerzenie umiejętności pisania i czytania w warstwie kleryków.

Ukształtowała się wtedy minuskuła karolińska. Odrodzenie karolińskie stworzyło specjalne pismo, powstanie go zawdzięczamy niewielkiej grupie osób. Było używane w skryptoriach, nosi czasem cechy indywidualne, jednak poznajemy je łatwo - dzięki okrągłym kształtom liter i maczugowatym laskom, wystającym poza linie tekstu. Gotyckie pismo stosowane jest na północ od Alp, majuskuła kojarzona jest z południowym średniowieczem. Bo w końcu odrodzenie to odnowienie tradycji klasycznych.

Oprócz pisma w odrodzeniu karolińskim mówić trzeba o produkcji książki - w skryptoriach już z zastosowaniem minuskuły karolińskiej. Wiąże się to z powielaniem dawnych tekstów.

BIBLIOTEKI W ŚREDNIOWIECZU

Biblioteki ulegały - podczas wojen i podbojów - zagładzie. Nie tylko w dawnych latach, ale i w historii nowożytnej, najnowszej. W Bizancjum utrzymała się ciągłość tradycji grecko-rzymskiej. W klasztorach na górze Atos nie docierały hordy wojowników tak jak w Europie. Wojna 100-letnia, 30-letnia, wojny z Moskwą, z Tatarami itd. Itd. Sporo zasobów bibliotecznych nie zachowało się. Nowe księgozbiory powstawały głównie przy kościołach, uczelniach.

Przy dworze Karola Wielkiego w XVIII i IX wieku powstała duża biblioteka pałacowa w ~Anfisgramie. Była to pierwsza państwowa i dworska biblioteka. Doradcą był ~Augrin z Irlandii - prawdopodobne, że to wpłynęło na styl i ornamentację książek w Europie Centralnej. Co zbierała ta biblioteka? Poprawne wydania dzieł światowych. Podstawowy zrąb to księgi religijne (głównie Biblia), ale i dzieła Cycerona.

W Ratyzbonie u Emmerama znajdowało się około 500 rękopisów (zatem z bizantyjskiego punktu widzenia lub dzisiejszego niebyły to duże biblioteki).

Podkreślić trzeba klasztor ojców benedyktynów na Monte Casino. W piśmienniczej kulturze średniowiecza była tam szkoła pisarska (pismo benedyktynów montekasyńskie). Przy klasztorze na Monte Casino prócz szkoły było skryptorium, w którym wydawano przeróżne dzieła.

Również w Tour, w opactwie św. Marcina - pracowało tam kilkunastu kopistów. Istniały księgozbiory przy biskupstwach. Biblioteki klasztorne powiększały swoje zasoby dzięki pracy mnichów - nie mogą posiadać na własność książek, choć często skryba zanotuje swoje nazwisko, zresztą notki proweniencyjne są częste, mówią o właścicielach lub czytelnikach. Wszystko, co napisał mnich, należało do klasztoru. Daru wpisywano do klasztornej księgi darów (później zwane ex dono - z darów). Scripturarius nadzorował pracę mnichów, skrybów. Za bibliotekę odpowiedzialny był librarius (łac. Bibliotekarz) - najczęściej byli to najzdolniejsi mnisi, umiejący czytać, znać języki (w późnym średniowieczu). Stanowisko bibliotekarza w większych bibliotekach piastował inny zakonnik. Książki spisywane były w postaci ruchomości, wraz z innymi przedmiotami należącymi do klasztoru. Rzecz jasna nie było jeszcze zbytniej świadomości bibliotekarskiej,

Książki przechowywano w szafach, później na skośnych pulpitach i przytwierdzone łańcuchami (libri catenatii) - była to duża księga formatu np. Folio z okuciami żelaznymi - była to ochrona przed złodziejami (fur; nomina sunt odiosa - nazwisk się nie wymienia; zaklęcia przeciwzłodziejskie: „Kto tę książkę ukradnie, temu ręka odpadnie“ i inne; Załuscy mieli specjalną klątwę od papieża w sprawie kradzieży książek ;)

W późniejszym okresie przechowywano książki nie grzbietem do czytelnika, a grzbietem do ściany, nawet były zapisywane tytuły atramentem.

Na czele bibliotecznych klasyfikacji były układy tematyczne (np. Biblie na czele). Były różne zwyczaje wypożyczania książek - wypożyczano książki między braćmi (np. Na rok), między zakonami, czasem nawet osobom świeckim, czasem książki pożyczano pod zastaw.

Gdy powstały uniwersytety, do XIII w. Najważniejszym ośrodkiem jest biblioteka i skryptorium klasztorne. Książki zaczęto przepisywać system petsi. Około 1200 roku w związku z powstaniem uniwersytetów nastąpiła inna organizacja powstawania książki - w skryptoriach uczelni. Proces produkcji książki zacząć się mógł nawet jeszcze w XII w. W chwili powstania Sorbony, Uniwersytetu Paryskiego, znacznie wzrosło zapotrzebowanie na książkę. Dotychczas mnich przepisywał książkę sam od początku do końca. Metoda petsi polegała - jak wiemy - na przepisywaniu po kawałku w kilku skrybów. Pismo jest wtedy podobne, ale różne - pismo kilku rąk. Badając taką księgę stwierdzamy, że ta księga pochodzi z kręgu uniwersyteckiego. Bibliotekarz opisujący taką książkę musi znać się na paleografii, musi umieć odróżnić charaktery pisma. Nie stosowano już wtedy tak starannego pisma jak we wcześniejszych czasach.

Wtedy bowiem może się pojawić sposób szybkiego wydawania książek, jeśli jest na to zapotrzebowanie. Potrzeba matką wynalazku w końcu. Wydawano jeden specjalny egzemplarz dzieła i ten wzorzec był kontrolowany przez uczelnię, aby wykluczyć możliwe błędy (powstające z przepisywania z kopii, a nie oryginału). Wzorzec składał się z luźnych zeszytów (zwykle 4-kartkowe) (la piece - petsia). Tu się zrodził system petsi. Te zeszyty kopiści wypożyczali u stationariusa za pewną opłatą. Wypożyczano jedną cząstkę, to umożliwiało kilku kopistom powielanie tego samego dzieła. Te cząstki numerowano, co może być cenną wskazówką metodologiczną. Stosowano ten system przez dwa jeszcze stulecia, wiele uniwersytetów przejęło tą metodę kopiowania.

W Bolonii zatrudnieni byli stationariusze, którzy wręcz spisywali odpowiednie statuty, nie wolno im było sprzedawać książek, mieli obowiązek wypożyczać książki. Król w akcie powołującym do życia Uniwersytet Jagielloński stwierdza obowiązki stationariuszy.

Cystersi - specjaliści od małych pism.

Handel książką kwitł w okresie średniowiecza. Powstające w skryptoriach średniowiecznych kodeksy rzadko były przedmiotem handlu - częściej bywały przedmiotem wymiany między skryptoriami. W czasach wojny warsztaty pracowały na zamówienie. Handlowano różnymi podaniami religijnymi, żywotami świętych, mszałami, brewiarzami, księża musieli mieć też teksty kazań. Teksty te pełne były gloss (tłumaczeń na marginesach), były też antyfonarze i wiele innych. Książka religijna siłą rzeczy cieszyła się dużym powodzeniem, gdyż było na nią duże zapotrzebowanie.

Bywały też teksty krótkie (np. Kilkudziesięciostronicowe podręczniki do nauki łaciny) - sprzedawano je w czasie jarmarków, odpustów razem z drobnymi przedmiotami (pojawiały się tam np. Modlitewniki).

W7 - biblioteki w okresie średniowiecza

Nie można wyobrazić sobie szkoły bez biblioteki. Można więc przyjąć, że biblioteka powstaje wraz z uniwersytetem - jak Jagiellońska 1364.

Na terenie państwa Karola Wielkiego było wiele walk i bitew, które zniszczyły dużą część zbiorów. Powstawało wiele klasztorów (jak Franciszkanie 1209, Dominikanie 1212). Przy szkołach klasztornych w XII-XIIIw powstawały przyszkolne biblioteki i skryptoria. Szkoły katedralne kształciła uczniów na mniej więcej poziomie średnim (półwyższa). Szkoły katedralne kształciły w dziedzinach teologii i medycyny.

Uniwersytety były zbudowane na zasadach korporacji cechów rzemieślniczych - cech profesorów i studentów. Uniwersytet miał swoją autonomię, władze policyjne nie miały do niego dostępu. Była to więc korporacja tak świecka, jak i religijna.

Pierwsze uniwersytety były jednak podporządkowane władzom miejskim - pełną autonomię dostały później. Przykładem tego jest Sorbona, która wywodzi się ze szkoły klasztornej przy Notre Dome. Uniwersytet składał się z wydziałów:

Ta struktura została zapożyczona przez inne uniwersytety - np. Niemieckie. W 1257 r. Robert Sorbon założył w Paryżu wydział prawa - od niego wzięła się nazwa uniwersytetu.

Książka stała się ważnym źródłem informacji na uniwersytecie. Student słuchał książkę, czytaną przez profesora. Przy uniwersytetach istniały skryptoria, studenci mogli korzystać z bibliotek z książkami przykutymi łańcuchami (libri catenati).

Biblioteka zaczęła dzielić się na bibliotekę wielką (magna) i bibliotekę małą (Parva). Tylko niektóre książki były wypożyczane tylko profesorom. Były też zbiornice dubletów, wypożyczanych pod zastaw. 1720 książek było w Sorbonie, z których 330 było przytwierdzonych za pomocą łańcuchami w bibliotece.

W bibliotece przechowywano dzieła teologiczne, ale również były dzieła Platona i innych autorów antycznych. W XIII w. Zostały otwarte nowe uniwersytety: w Padwie, Anglii (Oxford, Cambridge), Francji (Monpelie) - tu wysoki poziom medyczny. Zaczyna się więc specjalizacja uniwersytetów. W Hiszpanii był uniwersytet w Salamance - 1243, specjalizował się w prawie. A prawnie uniwersytety zatwierdzane były przez papieża. W 1348 roku powstaje praski uniwersytet, 1364 uniwersytet w Krakowie, w 1365 we Wiedniu...

Niektóre z nich zostały powołane przez miejscowych książąt, niektóre przez miejskie władze. W tych uniwersytetach nie uczy się już ustnie, a pisemnie. Tu biblioteka w ogromnym stopniu służy już nauce. Biblioteka staje się częścią instytucji, pełniące dodatkowe role - przechowywania sprawdzonych z oryginałem kopii, wypożyczania książek (tychże kopii) w systemie petsi.

W późnym średniowieczu biblioteki stają się coraz istotniejsze we Włoszech - tam narodził się renesans, stopniowo przenikający do innych krajów. Datą graniczną jest 1453, w którym Turcy zdobyli Konstantynopol. Wtedy znacząca była emigracja uczonych z Bizancjum, którzy uciekali od Turków. Przenieśli teksty greckie, które tłumaczono na łaciński bądź języki narodowe.

Duże zainteresowanie nauką języka łacińskiego. Florencja i Wenecja to czołowe miasta, w których jest obszerny księgozbiór. Bessalion (zm. 1442) podarował bibliotece florenckiej 600 rękopisów - drogie i rzadkie dzieła. Sam kardynał przetłumaczył na włoski Metafizykę Arystotelesa, z jego pomocą były organizowane wyjazdy do dawnego Bizancjum w celu pozyskania książek i cennych rękopisów. Emisariusze wyruszali po nieznane rękopisy, by pozyskać orientalne i nieznane dotąd rękopisy.

Biblioteki klasztorne zmieniły swoją rolę w średniowiecznej europie. Wiele manuskryptów było w tragicznym stanie. Bocattio zwiedził klasztor na Monte Casino - jedną z największych bibliotek świata. Poggio Bracciolini (zm. 1459) odwiedził Sankt Galen w Szwajcarii. Wszystko to przez poszukiwanie nieznanych rękopisów i nieznanych tekstów.

W tym czasie dominuje biblioteka prywatna, jako jeden z typów biblioteki, posiadający cenne zbiory i kolekcje. Tu także poszukiwano zaginionych dzieł.

Jedną z cennych bibliotek posiadał Petrarka (zm. 1374r.). Gromadził starożytnych, a dzieła Wergiliusza brał ze sobą w drogę. Petrarka korzystał z licznych znajomości i wyjazdów dyplomatycznych, by zdobyć książki, czasem zamawiał kopie, czasem sam przepisywał. Książki się bowiem czasem kradło, czasem nawet mordowano... Ułożył katalog „Moje książki“ - przy końcu życia liczył 1000 dzieł. W 1362 roku wyjechał przez epidemię dżumy. Przekazał swoją bibliotekę do katedry Św. Marka. - to druga biblioteka wenecka, w której znajduje się księgozbiór Petrarki. Znalazł się więc jego księgozbiór w Marciana.

Włoskie biblioteki prywatne osiągały kilkaset książek. Jednym z najbardziej znanych bibliofilów był Niccolo Niccoli. Prawie cały majątek po ojcu wydał na książki. Pod koniec życia liczył jego księgozbiór 800 woluminów. Nie wiadomo, jakie to były książki - czy złocone, czy zdobione, jaka oprawa, ilustracje. Właściciel zajmował się kwerendą naukową (łac. Quero - pytać). Przy końcu życia przeprowadził się do Florencji z zamiarem stworzenia biblioteki dostępnej dla wszystkich - początki idei biblioteki publicznej, ogólnodostępnej. W tym celu zbudował specjalny gmach dla swego księgozbioru. Zapisał w testamencie bibliotekę miastu. Kuźma Medyceusz, patrycjusz miasta, dał sporo pieniędzy na uzupełnienie zbiorów. Dostała biblioteka nazwę Bibliotheca Marciana. Dopiero później została otwarta dla szerszej publiczności, w budynku, którego wnętrze projektował Michał Anioł. To początki dzisiejszych bibliotek.

Biblioteki te odegrały także rolę naukową. Działalność takich bibliotek polegała na gromadzeniu i uzupełnianiu zbiorów, ale także udostępnianiu zbiorów. Zaszła potrzeba nowego bibliotekarza. Opracowana została nawet instrukcja obowiązków bibliotekarza:

Monte Feldro: bibliotekarz ma mieć wiedzę, łagodny charakter, być dobrym mówcą, mieć przyzwoity wygląd - oto cechy bibliotekarza.

W bibliotece w Urbino znajdowały się katalogi (centralne) innych bibliotek - z Padwy, Oxfordu, watykańska, itd. Był to obowiązek informowania nie tylko o swoich książkach, ale również o książkach w innych bibliotekach.

BIBLIOTEKI NA RUSI KIJOWSKIEJ

Chrzest Rusi to 886. A stolicą stał się Kijów jeszcze wcześniej. Ruś określała pierwotnie okolice Nowogrodu. Ruś w okolicach X w. Przejęła cyrylicę. Kultura rozwijała się pod wpływem kultury bizantyjskiej. Rządzili książęta i przedstawiciele cerkwi. 1019-1054: Jarosław Mądry założył bibliotekę przy katedrze wraz przy cerkwi Św. Zofii. (W Konstantynopolu też mamy Hagia Sophię)

Biblioteki były również prywatne, zakonne.

Zasób książek do poł XIIIw liczył do 140 tysięcy woluminów. W Nowogrodzie znajdowały się oryginały ksiąg służących do kopiowania.

Na Rusi było mnóstwo wojen - w tym wojny z Mongołami. Biblioteki niszczono i grabiono, tak jak biblioteki klasztorne.

Powstawały biblioteki przy cerkwiach i klasztorach.

Pojawił się termin knigohranitum - bibliotekarz, opiekun biblioteki. Podobnie nazywano bibliotekę. Car Duszan był miłośnikiem książek.

W Chorwacji powstawało wiele zakonów. W Zagrzebiu powstawało przy biskupie jako ciele doradczym kapituła. Wiele zachowanych ksiąg pochodzi z XIIIw.

W8 - początki kultury rękopiśmiennej w Polsce

Z chrześcijaństwem wkroczyła do Polski książka - głównie książka religijna. Pierwsze kodeksy pochodziły z importu wraz z duchowieństwem. Znamy zatargi świeckich z kościołem - jak św. Stanisława z Bolesławem Śmiałym. Te zatargi, jak i chrystianizacja w ogóle odcisnęła swoje piętno na historii Polski - dzieła dotyczyć mogły polityki.

Powstawały sławne hagiografie - jak Żywot Św. Wojciecha i szereg innych. Przedstawiciele kościoła dzięki protekcji króla i dworu sprowadzali księgi liturgiczne - iluminowane i inne cenne. Ordo Romanus (porządek rzymski) został ofiarowany około 1026 Mieszkowi II przez księżnę Matyldę Lotaryńską.

Księgi religijne były też prezentami ślubnymi - psałterze takie jak Codex Gertrudianus. Przywiozła około 1014 roku Reheza, żona Mieszka II. Kodeks powędrował z córką Gertrudą na Ruś. Zostały do niego tam dołączone miniatury i łacińskie modlitwy Gertrudy. W 1108 kodeks został przywieziony przez wnuczkę Zbysławę, która wyszła za mąż za Bolesława Krzywoustego. Znalazł się w Szwabii wraz z ewangeliarzem Gnieźnieńskim, ewangeliarz płocki. To kodeksy ozdobione miniaturami, pisane złotymi literami na pergaminie barwionym na purpurowo. Takie kodeksy miały najwyższą wartość - składano je w prezentach monarchom, wędrowały za granicę wraz z wydanymi za mąż Piastównami. Kodeks Gertudiański powędrował do Zweihalten.

Z Dobrawą przybyły księgi liturgiczne z Czech, Biblie przywozili zakonnicy z Bawarii, Saksonii, Lotaryngi, Włoch.

W 1000 roku utworzono organizację religijną państwa polskiego. We Wrocławiu i Gnieźnie, Kołobrzegu tworzono diecezje. W klasztorach męskich - Międzyrzecz, Trzemesno, Łęczyca, Poznań znajdowały się ważniejsze księgi liturgiczne.

Na dworach pierwszych Piastów znajdowały się także książki historiozoficzne i historyczne - w bibliotekach królewskich historia zajmuje czołowe miejsce.

Oprócz dwóch wspomnianych kodeksów (Ordo Romanus, kodeks Gertrudy), zachował się się Podróżny Ewangeliarz, Komentarz Opata Smaragda do reguły Św. Benedykta (w Kórniku). W Tyńcu widać ślady kontaktów kultury nad Renem i włoską - to np. Kodeks z homiliami z 8 w.

Książki rzecz jasna nie ograniczały się do religii. Władcy jak i duchowieństwo porozumiewali się ze sobą w łacinie mówionej i pisanej. Mamy Inwentarz z krakowskiej Biblioteki Katedralnej z 1110 roku został zanotowany wraz z innym dziełem. Puste karty ksiąg wykorzystywano na uwagi, zapisy, inwentarze, zapisy historyczne itp. To wykaz książek biblioteki, przy której była szkoła katedralna. Książki te przeznaczone były głównie dla nauczyciela - teksty z zakresu prawa kanonicznego, dwa egzemplarze z prawa longobardzkiego - świadectwo kontaktów Krakowa z północnymi Włochami. Znajdowało się tam około 50 kodeksów - były to cenne dzieła.

W XII w. Znacznie wzrasta rola dziejopisarstwa - Kronika Galla Anonima. Powstała z inicjatywy Bolesława Krzywoustego w 1114 roku i sławiła księcia i jego lud. Powieść o Walgierzu z Tyńca i Wisławie z Wiślicy - wzorujące się na dziele o Walterze z Akwitanii... Pierwsze było to dzieło przeznaczone do rozrywki.

Oprócz mecenatu książęcego istnieje w XII w. Mecenat możnowładców, którzy budowali kościoły i m.in. Kupowali księgi liturgiczne. Często przedstawiano ich z modelem kościoła w ręku lub z książką (jak Św. Jadwiga). Również biskupi byli mecenasami. Wzrastała ilość czytelników, bo wzrastała ilość duchowieństwa, powstawały zakony. W ośrodkach klasztornych znajdowały się księgi zakonne, ale obecne były też polityczne, prawnicze itd. Do wzrostu księgozbiorów przyczynili się legaci papiescy, którzy przywozili księgi kanoniczne, prawne - do prawidłowego funkcjonowania diecezji.

Do wzrostu liczby książek przyczyniły się kontakty z kulturą romańską. Bezpośrednio obce duchowieństwo przywozi ze sobą książki.

Z tego czasu pochodziła biblia Płocka z zachodniego skryptorium, ale uzupełniona w Płocku tekstem o cudach i miniaturami.

Jednym z bardziej znanych iluminowanych dzieł był ewangeliarz Anastazji - znany z bogatej złotniczej oprawy, wykonany w lotaryńskiej lub nadmozańskiej pracowni.

W pewnym czasie import już nie wystarczał. Powielano w skryptoriach na małą skalę. W XIII w. Rozszerza się sfera czytelników, coraz więcej Polaków kształci się na zachodzie, przywożą zza zagranicy książki.

Księgozbiór 32 tomów co najmniej 41 dzieł z zakresu biblistyki, papiestyki, opisów podróży. Następuje wzrost potrzeb czytelniczych, szkoły powstają w kolegiatach, powstają biblioteki parafialne, kapitulne w związku z alfabetyzacją społeczeństwa.

Polacy też mieli swoje księgozbiory - mgr Jakub Weksa, kanonik krakowski, był właścicielem księgozbioru prawniczego.

Ważne jest rozwój rodzimego piśmiennictwa. Traktat Mistrza Wincentego Kadłubka napisany był na zlecenie Bolesława Sprawiedliwego. Rozwój piśmiennictwa hagiograficznego - Jakub z Kielc. Wzrosła liczba księgozbiorów, zróżnicowała się zawartość treściowa.

W XIV w. Powstały zakony żebracze - propaganda chrześcijaństwa. Zmieniła się struktura księgozbiorów - więcej mamy książek z zakresu nauczania i kaznodziejstwa. Ordo predicatorum, zakon dominikanów. Kaznodzieja przygotowywał się z kazań łacińskich, choć głoszone były rzecz jasna po polsku. Księgozbiory mamy z różnymi typami szkół. Prywatne księgozbiory były pomocne w pracy zawodowej lub duchowej.

Zdecydowana większość zachowanych rękopisów pochodzi z XV w. - wtedy obserwujemy rozwój skryptoriów - wtedy najwięcej produkowano. XV w. To okres przełomu w kulturze piśmienniczej kraju - inaczej przebiegają one w końcu w Polsce, inaczej w Europie. Miasta pozostają ośrodkami kultury i duchowieństwa. W XV w. Nastąpiła aktywizacja handlu zagranicznego - np. Holendrów. Kupiec przekazywał informacje o ziemiach, przywoził papier i książki. Coraz szersze użycie pisma.

Sprawa alfabetyzacji społeczeństwa nie jest równoznaczna z historią szkolnictwa. Nauczanie było prywatne. Program szkolnictwa obejmował trivium: zbieg trzech dróg (via - droga). Niższy stopień nauki obejmujący gramatykę, retorykę i dialektykę. Quadrivium - wyższy stopień obejmował dział siedmiu sztuk wyzwolonych, wykładanych w szkołach średniowiecznych - arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka. Szkoły te miały za zadanie przygotować ucznia do nauki w szkole wyższego typu. Szkoły te znajdowały się pod jurysdykcją władz miejskich. Dochodziło do konfliktów scholastyków z kościołem - bo przecież pierwotnie szkoły należały do kościoła. Istniały jednak ciągle szkoły przy kościołach.

W9 - kultura książki w Polsce - c.d.

Wykształceni w polskich szkołach katedralnych oraz zagranicą powiększali grono użytkowników ksiąg. Rosło zapotrzebowanie, co skłoniło króla do zbudowania uniwersytetu. Planowano 8 katedr na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po śmierci Kazimierza Wielkiego został odnowiony w 1400. Uruchomiono sztuki wyzwolone, prawo, medycynę i teologię, będącą przecież wręcz obowiązkiem dla uniwersytetu do zatwierdzenia go przez papieża.

W ciągu XV w. Studiowało na uniwersytecie około 11 tysięcy studentów z Polski i Śląska - rozwój ten miał duży wpływ na kulturę, pojawiły się nowe dokumenty. Pismo staje się ważnym dokumentem, regulującym zycie miast, wpływa na kontakty handlowe i ekonomię. Wzory te oparte są na wzorach ustrojowych z zachodu. Pismo umożliwiało politykę zagraniczną. Pismo używane jest w propagandzie politycznej i religijnej.

Pismo jest niezbędnym narzędziem pracy w środowisku szkolnym. W XIV i XV w. Nie wystarczy już wykład. Według Caspra Rockenberga podstawą studiów jest czytanie pism - obok słuchania wykładu. Czytali nauczyciele akademii.

W kręgu szlacheckim książka służyła jako pomoc fachowa (np. medyczna). Książka jest produktem handlu. Historycy sztuki interesowali się właściwie tylko ornamentami. Nas interesują wszelkie książki.

W późnym średniowieczu najważniejszym ośrodkiem produkcji kultury było miasto. Zatem Kraków - produkcja i handel, wymiana kupiecka. A Paryż był jeszcze znamienitszym ośrodkiem produkcyjnym - już wcześnie, bo w XIII wieku zbierano kopistów i iluminatorów. Oficyny kopistów i iluminatorów działały w całej zachodniej Europie - tak literatura religijna, jak i rozrywkowa (w językach narodowych). Zamówienia na ksiażki szkolne opiewały na 200 egzemplarzy (Dystychy Katona) oraz 400 małych modlitewników - takie zamówienia składał uniwersytet. Książki produkowano winnych miastach - we Wrocławiu, Płocku, Lwowie, Sandomierzu, Wiślicy, Warszawie. Na własny użytek kopiowali książki studenci i profesorowie - w kolegiach i bursach.

Praktyka przepisywania była rozpowszechniona w V(?) wieku. Największy zbiór książek rękopiśmiennych znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej - najstarsza metryka gromadzenia tych książek. Zwyczaj był taki, że profesor zapisywał swój księgozbiór rękopiśmienny na rzecz uniwersytetu. Właściciele większych księgozbiorów zamawiali teksty u zawodowych kopistów. Wyrabiał się sposób publikacji d<zieł - od rękopiśmiennej do drukowanej. Książki pisane na własny użytek nie miało funkcji towaru.

Praktyka ta nie miała już jednak charakteru ascezy - była związana z tworzeniem zawodowego księgozbioru i tyle. Przepisywano ją kursywą lub bastardą, stosowano system petsi, acz w Europie środkowej zwykle przepisywano książki pod dyktando. Praktykowano też przepisywanie za zapłatę. Studenci bogaci wynajmowali tych biednych do przepisywania, powszechne były wędrówki do różnych uniwersytetów. W ośrodkach prowincjonalnych przepisywali duchowni i nauczyciele. Zajmowali się tym również notariusze, pisarze miejscy. Teksty, podręczniki i inne teksty wychodziły z kancelarii prawnych, które musiłały posiadać własny księgozbiór choćby z zakresu prawa kapitulnego.

W miastach byli kopiści kaligrafofie oraz klerycy żonaci, katedrales (katedralisi) - zawodowi kopiści. Wzrost zapotrzebowania na książkę spowodował pojawienie się tej właśnie grupy. Kopiści obecni na dworach zajmowali się najwyższą jakością dzieł, zdobnictwem. Katedralisi działali czasem z upoważnieniem szkół iuniwersytetów - ze względu na cenzurę poprawności tekstów przepisanych. Niektórzy zajmowali się handlem książek. Wzmianki o polskich katedralisach pojawiają się w XIV/XV wieku w Krakowie. Zapotrzebowanie na książkę miała kancelaria królewska i Akademia.

NAJWAŻNIEJSZE KOLEKCJE RĘKOPISÓW W POLSCE

Część z tych kolekcji istnieje do dnia dzisiejszego - Zbiory arcybiskupów w Gnieźnie, Płocku, Krakowie, Włocławku

Z licznych bibliotek klasztornych niewiele pozostało.

Częstochowa - 9 iluminowanych rękopisów liturgicznych z XV wieku - np. Mszał z fundacji Jagiellonów

Gdańsk - biblioteka parafialna kościoła NMP - mszały i kodeksy kościoła. Z innego kościoła pochodzą kodeksy prawnicze i medyczne, sięgające nawet XIV wieku.

Gniezno - Ewangelistarium ~ 800, 1414: luksusowa Biblia z Pragi. Jest tu 21 ozdobnych kodeksów prawa kanonicznego, liczne antyfonarze. Ewangeliarz Kruszwicki z 2 poł. XIII wieku. Niektóre z nich służyły do mszy.

Kórnik - Biblioteka Kórnicka założona przez Działyńskich - znajduje się tu kilkanaście iluminowanych rękopisów pochodzących z kolekcji - książki te bowiem nie były zbierane jako użytkowe, a jako eksponaty, zdobycze kol. Kodeks Justyniana oraz 11 całostronicowych miniatur. Za aprobatą Justyniana zostały spisane prawa Bizancjum.

Kraków na Wawelu - 70 iluminowanych dzieł, Ewangeliarz Emmeramski z Ratysbony 1106-1111, zbiory prawa kanonicznego, zbiory kazań, niektóre importowane z Włoch. W Bibliotece Jagiellońskiej też dbano o rękopisy iluminowane. W 1825 Kodeks Behema został przekazany Uniwersytetowi - z rysunkami wyobrażeniami krakowskich cechów i wnętrz. W Bibliotece Czartoryskich znajduje się około 90 jednostek kodeksów iluminowanych. Zapoczątkowana w Puławach, zbiory grabione po powstaniu Listopadowym, nowe kodeksy przekazano do Krakowa. Rękopisy pochodzące z Mogiłły sięgają XIII wieku - inne zabytki przechowywane są wprzeróżnych klasztorach

W mniejszych miastach też bywają piękne importowane kodeksy z XIII w. - Peplin, Płock (kodeksy z Leodium), Poznań (XI/XII, komentarze do pisma, traktaty teologiczne, liczne cysterskie rękopisy), Paradyż. Pojedyncze rękopisy przewieziono z licznych klasztorów kasowanych - w Sandomierzu mamy liczne dawne kodeksy. W Nowym Sączu, W Toruniu (Książnica miejska: zbiory po frańciszkanach, gimnazjum toruńskiego. W Bibliotece uniwersyteckiej kilka zabytków z Pomorza wschodniego.

Na północy mamy do czynienia z wpływami niderlandzkimi - te kontakty utrzymają się jeszcze później, też w okresie

W Bibliotece Narodowej w Warszawie mamy 420 rękopisów średniowiecznych, z czego kilkadziesiąt iluminowanych. Wielka część zbiorów Biblioteki została zniszczona podczas II wojny światowej. Znajduje się tu Psałterz Floriański - łacińsko, polsko, niemiecki - wykonany dla Św. Jadwigi, żony Jagiełły.

We Włocławku mamy kilkadziesiąt liturgicznych rękopisów

Wrocław - w bibliotece uniwersyteckiej mamy materiały skasowanych klasztornych bibliotek. Utworzona w 1812 posiada około 2 tysięcy rękopisów średniowiecznych. Słynne były zbiory wrocławskich mieszczan - stamtąd też mamy rękopisy. Znajduje się tu 13 iluminowanych księg liturgicznych z kościoła Św. Elżbiety. Mamy tu też importy niemieckie, francuskie. W Bibliotece Kapitulnej są najstarsze księgi liturgiczne - z XI/XII w. Wyróżnia się zbiór kodeksów z kościoła Św. Jakuba w Nysie.

KODYKOLOGIA, KODEKSOLOGIA - NAUKA O KODEKSACH

Jest to anuka pomocnicza bibliografii. W kodykologii nie bada się jedynie formy ksiażki, ale również treść.

W zakres kodykologii wchodzi budowa książki, zdobnictwo, typologia. Podkowski: Książka rękopiśmienna w kulturze polskiej. Wcześniej książką rękopiśmienną zajmowali się Bürkenmeyer. Jest to dziedzina dość młoda.

Zauważyć trzeba, jaka istnieje różnica między rękopisem a drukiem. Każdy rękopis ma cechy indywidualne (metody paleograficzne). Zabiegi badawcze (laboratoryjne, nad materiałem) rozwijano. Liniowanie, pomiary, marginesy, ilość wierszy, kolumna mierzono, aby odpowiedzieć kiedy i gdzie powstała dana księga. Metody te zastosowano również w tekstach średniowiecznych. Stosuje się metody historyczno-literackie.

Początkowo kodeks tworzyły składki od 2 do 50 arkuszy. Pinio, Tenio, Terio, Quintenio - w zależnosci od ilości składek użytych w książce. najczęściej posługiwano się quaterionem - terminem tym nazywano każdą składkę. Były skryptoria, w których praktykowano jeden sposób składania.

Jedną z metod zatem jest analiza składek. Składki nie były zwykle znaczone. Dopiero od XII w. Stosuje się kustosze - aby introligator się połapał. Od XIII w. Numerowano kolejne arkusze (karty) - foliacja (w odróżnieniu od paginacji - numerowania stron). Stosowano różne metody znaczenia składek, używano różnych kolorów. Metoda badania znaków introligatorskich pozwala poznać jakość produkcji skryptorium.

Jedną z metod jest paleografia. Na podstawie pisma można z dokładnością do 50 lat określić datę powstania dokumentu. Na podstawie filigranu można określić do 12 lat. Papier szedł na wschód... Mamy znaki wodne i inne elementy, aby określić, z jakich terenów pochodził dany rękopis.

Analizuje się pismo paleograficznie - wykazuje się różne szkoły.

Ważnym problemem jest badanie opraw kodeksów - szczególnie zwraca się uwagę na wyklejki (między wykładziną a pierwszą kartą). Badamy materiał użyty do usztywnienia, sposób połączenia bloku z okładką, badamy dekorację okładek. Porównując ornamenty, możemy określić, gdzie ornamenty zostały oprawiane. Pomocne mogą być wcześniejsze ustalenia, zapiski własnościowe i inne notatki pozostawione na kartach kodeksu.

Najważniejszą metodą dla określeniu miejsca i czasu polega na studiach porównawczych - łączenie opraw w grupy, pasujaące do siebie pod kątem stempli introligatorskich. Te same stęple świadczą o tej samej pracowni introligatorskiej - ale i o czasie, miescu lub chociaż środowisku. Musi to być ten sam zestaw narzędzi.

Badania opraw muszą odpowiedzieć na pytanie jakie prądy artystyczne były widoczne w oprawach.

W10 - iluminacje i książki ksylograficzne

Iluminiatorstwo - sztuka zdobienia kodeksów. Wyróżniamy 3 typy:

Niektóre skryptoria koncentrowały się na inicjałach. Iluminiatorstwo rozwijało się w renesansie karolińskim - miniatury angielskie, niemieckie XI i XIII w. Duże znaczenie zdobnictwa inicjałów. Zdobnictwo może być wskazówką oznaczenia wątpliwych rękopisów - określanie dat i miejsc.

Na początku XIII w. Obserwujemy wpływy gotyckie, miniaturyzacja elementów dekoracyjnych w związku ze zmniejszeniem formatu kodeksu. Miniatury spełniać zaczynają inne funkcje - ilustrują treść rękopisu. W XV wieku utrzymuje się neogotyk, już w książce drukowanej. W pierwszej książce drukowanej również kwitnie malarstwo - w tym miejscu, gdzie ma powstać inicjał. W książce drukowanej i rękopiśmiennej XV wieku zachowuje się jeszcze styl wpisywania miniatur i inicjałów malarskich.

Inicjał to pierwsza litera wyrazu, rozpoczynająca treść kodeksu. Pisane były większą czcionką, kolorem i zdobił. W czasach sztuki bizantyjskich używano często inicjały, przesycając nimi kodeks.

Floratura (łac. Floss, frolis) - obramowanie tekstu wypisanego na karcie średniowiecznego kodeksu, najczęściej w formie ukwiecenia, zastosowania liści, gałązki lub wici.

Bordiura (fr. Obrębić, obszyć) - okalający kolumnę tekstu, najczęściej w postaci kwiatów. Roślinna ornamentyka wzbogacana była o elementy zwierzęce, na przełomie XIV w. Pojawiają się elementy architektury

Miniatura - to malowidło małego formatu, stosowane w książkach rękopiśmiennych, pierwotnie w książkach pergaminowych, bo dobrze wchłaniał atrament (minio - czerwony). szczególne zastosowanie znalazła w modlitewnikach. Był to pięknie zdobiony, oprawiony w skórę i tekturę, ozdabiane czasem złotem. Rozwój miniatury miał miejsce w Bizancjum.

Książki ilustrowano już w czasach starożytnych - przyrodnicze i lekarskie. Istniały książki obrazkowe z tekstami objaśniającymi. Obrazki były pobocznym elementem treści, rzeźbiono w klockach drzeworytniczych.

We wcześniejszym okresie ilustrowano przede wszystkim ewangeliarze - np. postać Chrystusa. Czasem złotem lub srebrem. Czasem cały pergamin zdobiono i pisano złotymi literami.

Iluminator korzystał ze wskazówek z marginesu, które łatwo wymazać.

Były różne style w iluminacjach - u Merowingów używano żółtej farby i motywów ryb. W sztuce bizantyjskiej stosowano złoto, purpurę i ciemne barwy. Oddziaływał na kraje europejskie przez Anglię i Irlandzkie. Mnisi z Irlandii przywieźli pismo, ale i iryjskie ornamenty o znamionach celtyckich. Jest to plecionka i inne motywy zdobnicze - głowy ptaków, psów, fantastyczne zwierzęta.

Kodeks Argenteus - zapisany srebrnym pismem.

Najznamienitsze szkoły i skryptoria iluminatorskie:

Opactwo benedyktyńskie Reichenau (jezioro Bodeńskie), klasztory w Ratyzbonie, Kolonii.

W okresie romańskim nie ma perspektywy, tło jednostajne, schematyczność elementów. Głównie są to sceny z Nowego, czasem Starego Testamentu, brak tematyki świeckiej.

Pismo na wyspach brytyjskich czerpie z tradycji rzymskich

Okres przejściowy - od książki rękopiśmiennej do drukowanej: XV

Książki ksylograficzne (drzeworytnicze), książka blokowa - pochodzi od xylon (drzewo) i grapho (piszę). Mamy w Europie książki rękopiśmienne, ksylograficzne i typograficzne. W XVI w. Mamy już przewagę książek drukowanych. A w XV wieku mieliśmy wiele książki powielane metodą drzeworytniczą. Rozwój życia kulturalnego sprawił, że w XV w. Było duże zapotrzebowanie na książkę, wzrasta rola szkół, ciągle jeszcze powstają nowe uniwersytety. Kościoły potrzebowały książki religijnej.

Stosowano naukę poglądową - znaczenie nabierała ilustracja, jako istotna dla sporej części nieumiejących pisać. Aż do połowy XV w. Istniały warsztaty rękopiśmienne. Kwitnie poezja rycerska, powstają kalendarze, a nie każdy kopista potrafił rysować. Zostawiał okienka dla malarza, który wypełniał przeznaczoną mu przestrzeń. Wrócono nieświadomie do techniki wymyślonej w starożytnym Rzymie (Imagines. Warron użył kilkaset ilustracji, zamieścił 700 portretów, wyciętych z drewna. Także podpisy były wycięte z drewna). Praca rubrykatorów miała swoje ścisłe zakresy - byli rysownicy, kartownicy (producenci kart), drzeworytnicy.

W kościele katolickim zapotrzebowanie było duże na książki liturgiczne, więc często je właśnie kopiowano taką metodą. Były też księgi pomocne w kaznodziejstwie.

Nie wiadomo, ile powstało książek ksylograficznych, jakie były nakłady itp. Znamy 33 dzieł w 100 wydaniach. Tylko najbardziej poczytną literaturę opłacało się tak produkować - modlitewniki, kalendarze. Najważniejsze ośrodki ksylograficznych książek to Niderlandy oraz górne Niemcy. Były to fragmenty z Biblii, opisy męki Chrystusa, zasady wiary, książki o świętych/żywoty świętych, dance macabre. Korzystali z takich książek duchowni niższych święceń, biedni. Z drugiej strony były to książki świeckie o charakterze rozrywkowym, kalendarze, teksty pouczające, wróżbiarskie.

Drzeworyt rozpoczął swoją historię w Indiach i Chinach niezależnie od Rzymu. Tak drukowano w Chinach karty do gry. Teksty niedużych książek,

Był to druk wypukły, technika nie zmieniała się przez wieku. Być może przywiózł ją Marco Polo, ale to wątpliwe, Być może wskazać trzeba Mongołów, a może to bez znaczenia.

W XIII w. Zabroniono tej techniki - w odniesieniu do kartownictwa, produkcji kart. Z końcem XVI w. Tłoczono tak obrazy świętych, wizerunki na odzieży... Same karty do XIV w. Tworzone były ręcznie przez kartownika. Łatwiej było ksylograficznie. Sprzedawano je potem na kiermaszach, jarmarkach. A klocki drzeworytowe miały nawet zastosowanie do produkcji tapet lub obrazów na ścianę.

Znamy już z 1418 jednokartkowy obrazek, Madonna Brukselska. 1423: wyobrażenie Św. Krzysztofa, przechodzącego przez rzekę, niosąc Chrystusa na plecach.

Szablony przyśpieszały produkcję. Książki choć mniejsze, produkowano w sposób blokowy. Druki te dzielimy na:

Papier produkowano różnych gatunków - nie każdy umożliwiał druk dwustronny - czasem farba drukarska przechodziła na drugą stronę.

Były książki hiroksylograficzne (gr. Heir - ręka) - drzeworytowy obrazek, a pisarz ręcznie nanosił tekst. Druk Ksylograficzny to tekst i ilustracja odbita równocześnie - w jednym klocku. Ksylotypograficzny to drzeworyt ilustracji + tekst ruchomej czcionki (po 1440).

Najbardziej rozpowszechniona była Apokalipsa Św. Jana Ewangelisty. (apokalipsa - odkrywanie przeszłości i wyjaśnianie faktów przeszłych i teraźniejszych). Popularna niezwykle była też Biblia dla ubogich (nieumiejących czytać lub niemających pieniędzy). Kolejne dzieło to Ars Memorandi - Sztuka zapamiętywania Czterech Ewangelii. Duchowny musiał na pamięć znać Ewangelię. (Symbole - Jan to Orzeł, Lew to Marek, Wołu to Łukasz, Człowiek to Mateusz). Speculum Humane Salvationis - Zwierciadło Ludzkiego Zbawienia. Zwierciadła były dość powszechnym tytułem w średniowieczu - przedstawia upadek ludzkości z powodu grzechu pierworodnego. (Dość podobne Przepowiednie Sybillijskie. Księga Królów - przedstawiała rodowód Dawida. Życie i męka Chrystusa (w wersji łacińskiej i niemieckiej. Kolejny tytuł to Zegar Pobożności - modlitwy na każdą godzinę dnia. Książka o Antychryście. Pieśń nad Pieśniami - stała się w średniowieczu tekstem wielbiącym Marię Pannę. To także Ars moriendi, czyli sztuka dobrego umierania. Dance macabre na temat nieuchronności śmierci, zdobione obrazkiem korowodu. Były też historie Krzyża, Ćwiczenia na temat Ojcze Nasz, Dziesięcioro Przykazań, Dekalogus, Siedem Grzechów Śmiertelnych, Zwierciadło Spowiedzi. Już w średniowieczu mamy do czynienia z przewodnikami dla pielgrzymów - Osobliwości miasta Rzymu. O gramatyce Donata Mniejszego, mamy też Księgę Planet, mamy kalendarze. Była też Sztuka Chiromancji. Była Bajka o chorym lwie.

Mamy więc do czynienia z szeroką gamą tematów - od świeckich, religijnych. Mamy ważne zawsze i popularne kalendarze i podręczniki.

W11 - kilka słów o Śląsku

Do 990 Śląsk znalazł się w Polsce, w której utworzono biskupstwo we Wrocławiu. W czasie tym rokowano na prawie niemieckim. Wzorowano się też na prawie magdeburskim (pochodzącym z Magdeburga). W okresie XIII w., gdy nastąpiła lokacja miast, dzielnica śląska wysunęła się - dzięki przecięciom szlaków handlowych - z zachodu. Rozchodziło się światło ze Śląska - Lux ex Silesia.

Piśmiennictwo na Śląsku osiągnęło najwyższy poziom - jak dzieło Witelona: Optyka. Frank z Polski, znakomity astronom, pochodzący ze Śląska. Opawski dominikanin, zwany Polakiem, jest autorem kroniki Cesarzy i Papieży. Rozwija się szkolnictwo na Śląsku - książka podręcznikowa, księgozbiory. W pierwszej połowie XIII w. Mamy 3 szkoły, w drugiej połowie mamy już 14 szkół w 11 miastach. W XIV w. Mamy już 44 szkoły. W późniejszym okresie było wiele szkół parafialnych, młodzież wybierała się do innych miast europejskich.

Od XIII wieku panuje w budownictwie gotyk. Trwają zmagania z żywiołem niemieckim. Niemczy bronili swojej ludności; najazdy czeskiego księcia Brzetesława; czeskie najazdy dokonywały ogromnych spustoszeń (zagarnęli Kłodzko... a ile zgarnęli Polacy? No?)

Walki Piastowiczów spowodowały walki dzielnicowe po podziałach po Bolesławie Krzywoustym. Kazimierz Wielki zrezygnował z pretensji do księstw śląskich, władanych do 1526 roku pod czeskimi monarchami.

Na Śląsku kwitnie kultura piśmiennicza w skryptoriach. Najważniejszymi konsumentami książki jest w tym czasie duchowieństwo. Pierwsze książki trafiają na Śląsk przywiezione przez włoskich Eremitów - trafiły do biskupstwa wrocławskiego. Ofiarodawcami kodeksów byli kanonicy regularni (benedyktyni, cystersi).

Na przełomie XII/XIII na Śląsku jest czysta warstwa duchowieństwa polskiego.

Na wszechnicy Krakowskiej (Akademii) wykładają Ślązacy, na uniwersytecie studiuje wiele Ślązaków /1364/ 1474 - 1. książka drukiem w Krakowie, po roku we Wrocławiu, w niej mamy modlitwy w języku polskim. Pierwsze zdanie w języku polskim w Księdze Henrykowskiej...

Ze szkół klasztornych na wysokim poziomie są dominikańskie i franciszkańskie, acz w samym Wrocławiu w XIV w. Jest już 7 szkół.

Już w średniowieczu - np. W Brzegu, rezydowanym przez Piastów - kwitła kultura książki. Na zamku znajdowały się szkoły kolegiackie jak i w samym Brzegu. Zapewne były tam też księgozbiory. Wspomina się też dobrą szkołę w Legnicy (stąd ów Witelon). Biblioteki klasztorne (np. Cystersów w Rudzie, Żaganiu, Trzebnicy) posiadały rękopiśmienne godzinki (dziś w Nowym Jorku w Bibliotece Morgana). Znajdowała się tam też legenda o Św. Jadwidze i szereg innych rękopisów.

CYSTERSI W RUDACH ŚLĄSKICH

W Rudach Śląskich czy też Raciborskich znajdował się klasztor cystersów, którzy sprowadzeni zostali w XIII w. Cystersi zorganizowali tu skryptorium. Klasztor silny na zachodzie powoływał swój klasztor na wschód - budował filię, dbając także o księgozbiór i skryptorium.

W klasztorze Rudzkim produkcja pisarska była niezbyt wielka - trzeba było importować księgi z zachodu. Na skutek najazdów tatarskich stracono część księgozbioru. Skryptorium Rudzkie znajdowało się za audytorium (sala kończąca skrzydło wschodnie od strony północnej. Prowadzono tam też korektę, zdobienie i ozdabianie księgozbiorów. Zimą pracowano w ogrzewalni, salę obok - tam tworzono pergamin i suszono księgi. Nadzór (magister scriptorum) dostarczał pergaminu, farby, piór, pędzli i innych narzędzi. Najczęściej w skryptoriach zatrudniono adeptów, ale czasem również opatów - pisać mogli tylko ci , co mają uzdolnienia. Praca w skryptorium trwała 6 godzin, powstawało w tym czasie aż do 6 kart. W czasie pracy obowiązywało kopistów milczenie i dyscyplina, zabraniająca pisać poza tym czasem. Karta trafiała do iluminatora, miniaturzysty, wreszcie do korektora, porównującego tekst z oryginałem.

Swoją pracę mnisi traktowali jako ascezę zakonną. Pozostawali najczęściej anonimowi i ich imiona nie są znane. Rękopisy rudzkie odnotowały. Pracowali tu inni mnisi, nie tylko cystersi rudzcy.

W późniejszym okresie stale zanika praca mnichów przy klasztorach. Zjawisko to ma swoją przyczynę w kopiowaniu świeckim - świeckie skryptoria. A także tom, że coraz więcej mnichów powoływano do prac gospodarskich. Do rzadkości należą rękopisy w całości przepisane przez mnichów. Największa liczba rękopisów pochodzi z Głogówka - kopista Mikołaj Molenidator(?) obok Jana, Andrzeja, notariusza Gabriela, Marcina z Brna, Henryka z Ligwarku, Erota z Fromborka. Wytworami tego skryptorium było 41 rękopisów, z czego 4 powstały na pewno w Rudach, reszta jest domniemana.

Działał tu wysokiej klasy warsztat pisarski, jak i introligatorski. Nie są znane imiona i nazwiska średniowiecznych introligatorów - większość została anonimowa, jedynie Gaweł Jańkowicz się ostał. Produkcja introligatorni nie była nastawiona na eksport, zaspokajała potrzeby skryptorium rudzkiego.

Kilka uwag o działalności kancelaryjnej. Rozbudowany warsztat należał do armariusza, doglądającego bibliotekę. Kancelaria miała za zadanie wystawianie dokumentów klasztornych i dotyczących opactwa.

Biblioteka w Rudach Śląskich. Każde opactwo miało obowiązek wyposażyć w dokładną ilość książek swoją filię. Sztywne ustawodawstwo cysterskie domagało się skryptorium. Jako początek biblioteki przyjmuje się datę osiedlenia się konwentu. Do przechowywania książek stosowano pomieszczenie zwane armarium - z szafami ściennymi. Zlokalizowane było we wschodnim skrzydle, w pobliżu wejścia do kościoła. Najczęstszym miejscem była też zakrystia albo chór
(np. Antyfonarze).

Wzrost liczby woluminów spowodował rozrost armarium do zakrystii.

Były także książki, które nie mogły być czytane bez odpowiedniego zezwolenia (libri prohibiti). Takie zezwolenie posiadał król Jan III Sobieski - wystawione przez papiestwo. Były legendy o świętych, statuty kapitularne, zbiory kazań. Dopiero od XV wieku budowano osobne budynki na biblioteki. Tak organizowano biblioteki, aby były utrzymane w odpowiednim stanie. Biblioteka w Rudach znajdowało się w części zakrystii i przylegała do krużganka. Księgozbiór kopiowano księgi z Jędrzejowa i pobliskich klasztorów. Prawdopodobnie robiono kilka kopii, reszta szła na wymianę.

Oprócz skryptorium istniały inne źródła pomnażania księgozbiorów - rzadkie dość zakupy, częstsze legaty (zapisy ksiąg dla zakonu w testamencie). Fakt kupowania książek przez mnichów zanotowano w inwentarzu - w XIII w. Zakupiono 3 nieistniejące dzisiaj książki liturgiczne. Zakup książek musi być oczywiście ewidencjonowany. Oprócz tych dwóch były też zastawy, czasem nie odbierano książki z klasztornej introligatorni.

Grupa importów rudzkich liczyła 16 rękopisów i 3 inkunabuły, całość zbiorów liczyła około 60 ksiąg.

Ceny książek. 12 grzywien kosztował mszał - to znaczy tyle 16 krów, 14 wołów albo 1150 kurcząt. To poważne bogactwo. Przepisywanie ksiąg było więc najtańszym sposobem pomnażania księgozbioru. Nawet 200 lat po Gutenbergu czasem przepisywano księgi z powodów ekonomicznych.

Gdzie mogą się znajdować te zbiory dzisiaj? W bibliotece uniwersyteckiej we Wrocławiu przechowuje się kilkadziesiąt rękopisów z Biblioteki w Rudach.

Schemat organizacyjny Biblioteki Rudzkiej. Można przypuszczać, że nie odbiegała od innych organizacji bibliotek cysterskich. Książki spisywać i porządkować zaczęto dopiero u schyłku średniowiecza - pojawiają się w XV wieku. Nieobecność inwentarza nie świadczy żle o bibliotece - mało książek można spamiętać. Później pojawiały się sygnatury, nalepki, podpisywano regały itp. Najczęściej jednak zbiory były nieuporządkowane. Funkcja bibliotekarza nie była funkcja najzacniejsza, to zesłanie wręcz - nie dla tych, co byli światli.

Książki czytano w skryptoriach, armatoriach, książki przykuwano łańcuchem. Funkcję nadzorczą armarium pełnił kantor, w większych bibliotekarz - armarius lub librarius. Książki też znikały mimo to. Pożyczano książki i nie zwracano - mimo kaucji (wadium). Jedyna gwarancja zwrotu.

Najstarsze rudzkie rękopisy datuje się na XIII w. Używano pergaminu, potem papieru, produkowano najprawdopodobniej na miejscu. Mnisi produkowali papier z filigranami. Już w XIII w. Używano papieru, pierwszy powstał w 1350 wieku - od tego czasu papier stał się bardziej popularny od pergaminu. Korzystano z różnego papieru, najczęściej szedł z Włoch i zachodu.

W12 - oprawy: PRZYPOMNIEĆ

W13 [20.10.2009] - wynalazek druku

Druk Dalekiego Wschodu

Zanim w Europie wynaleziono druk, były wcześniejsze próby - tak w Europie, jak i Chinach i Korei. Wschodni wynalazek nie miał jednak wpływu na Europę. Już w XVI wieku wymyślono druk z ruchomych czcionek - wypalano je z gliny. Następnie posługiwano się czcionkami metalowymi. Drukowano też z płyt drewnianych - ten zwyczaj utrzymał się przez kilkanaście wieków aż do XX w. Składano z nich osobne strony książek. Sposób ten był jednak bardzo uciążliwy - pismo chińskie składa się z kilku tysięcy znaków, tyle też musiałoby być czcionek. Dlatego - z racji na chińską ikonografię pisma - w Chinach nie można mówić o wielkiej rewolucji w tym zakresie.

W Korei czcionki odlewano w miedzi. W latach 80 XV w. cesarz koreański kazał odlać 300 tysięcy znaków. Drukowano podobnie jak w Chinach, ale uważano go za wynalazek koreański. Biblioteki przechowują koreańskie inkunabuły (w Europie 1440-1500, tu chodzi o początkowe).

Wynalazek drukarstwa w Europie

Pojawienie się wynalazku druku związane było z dużą potrzebą książek. Wcześniejsze były książki ksylograficzne w różnych rodzajach, powstające z drzeworytu. Chciano powielać książki jak najtaniej i jak najszybciej. Jak szybko powielać druki? Wiadomo jak pracowano w skryptoriach - jeden skryba przepisywał Biblię przez całe życie; metodą petsi powielano książki szybciej, ale zapotrzebowanie na kilkaset egzemplarzy było niemożliwe do zrealizowania.

Wokół wynalazku Guttenberga mamy pewne nieporozumienia i błędne teorie. A) W tym bowiem czasie pojawił się szereg drukowanych książek podobnie wykonanych, ale bardzo prymitywnie. Stwierdza się, że są to inni drukarze współcześni Guttenbergowi. B) Żaden druk Guttenberga nie został podpisany jego imieniem (inkunabuły miały kolofon - z autorem, tytułem, drukarzem, drukarnia, nakładca, wydawca. Dopiero w XVI w. przeniesione będą te informacje na początek).

Spór między krajami o to, który z drukarzy, które z miast wymyśliło druk jako pierwsze. Czy Johannes Guttenberg, czy mocodawca jego Fust, czy Schöffer, czy Mentelin, czy Koster? Przyjęto jednak datę 1440 i już w 1640 obchodzono rocznicę wynalazku druku.

Powstawały instytucje, badające książkę - np. Towarzystwo im. Guttenberga, Muzeum Guttenberga. Na czym opieramy swoje wiadomości o tym drukarzu? Są dość fragmentaryczne - brane są np. z akt urzędowych (najważniejsze - akta procesu z braćmi Dritzehn'ami 1439 r., instrument 1455 dotyczący sporu Guttenberga z Foustem), druków z warsztatu Guttenberga i materiałów późniejszych.

Johannes Guttenberg urodził się ok. 1399 roku a zmarł w 1468 r. Właściwie dużo jest znaków zapytania w jego życiorysie. Był synem monguckiego patrycjusza Frie Gensfleisch zur Laden. Nazwisko przybrał od nazwy domu, w którym mieszkał. Pracował w Moguncji, w 1420 wyjechał do Strasburga i zajmował się tam złotnictwem - tam też zapewne zajmował się swym wynalazkiem. Złotnicy musieli znać się na rytownictwie, odlewnictwie i lutownictwie. Z taką wiedzą i takimi umiejętnościami był w stanie wykonać precyzyjne czcionki. Wrócił do Moguncji, został kardynałem biskupa mogunckiego.

Umowa z braćmi Dritzen'ami. Dotyczyła sprzedaży luster (łac. speculum). Sprzedawano je w Akwizgranie. Ale czy nie były to przypadkiem “Zwierciadła Ludzkiego Zbawienia”, książki ksylograficzne? Tytułów dzieł ze Speculum było wiele. W 1438 r. Zostaje zawarta umowa z Andreasem Dritzen'em pt. “Umowa o doskonalenie pewnej sztuki” - cóż to było? Być może próba druku. Napisane było tam, że Guttenberg zna tą pewną sztukę i nauczy jej swoich wspólników. Z tego dokumentu i z tego procesu wynikało, że to przedsięwzięcie wymaga wielkich nakładów, a przy książce tak jest. Akta wzmiankują o ołowiu - a czcionki produkuje się ze stopu ołowiu i mosiądzu lub miedzi. Wzmiankują też o formach pewnej rzeczy - niem. ding. Każdy wynalazek był wtedy trzymany w tajemnicy. W dokumencie mowa była o tym, że pewna rzecz leży na prasie, że z pewnej rzeczy należy wyjąć pręty i rozrzucić cztery sztuki. Były to pewnie czcionki, które zostały wyprodukowane przez Guttenberga za pomocą aparatu do odlewania czcionek - czyli najważniejszego elementu jego wynalazku. Są to więc pewne elementy wynalazku sztuki drukarskiej - dokonał się zatem w Sztrasburgu.

W 1450 Guttenberg pożycza pieniądze od Johanna Fousta: 800 guldenów, zawrotna kwota. Wtajemnicza go w całe przedsięwzięcie, zawiązuje z nim spółkę. Zaczął się druk 42-wierszowej Biblii (B42) Guttenberga. Kolumna była tak uformowana, że trudno na pierwszy rzut oka było ją odróżnić od książki rękopiśmiennej. Foust zażądał zwrotu 2026 guldenów, czując, że może stać się jedynym posiadaczem drukarni. Ale żeby ją prowadzić, trzeba było mieć za sobą specjalistę - kogoś, kto się zna na estetyce. Był nim Peter Schöffer. Wcześniej pracował w Paryżu i był iluminatorem książek (modlitewników). W 1457 powstał słynny Psałterz Moguncki.

Biblia 42-wierszowa (B42) została wydrukowana w 1455 (albo 1456) roku. Zawiera 290 znaków (w tym skróty i ligatury - np. Æ, & i inne znaki jak kropki i przecinki, justunki). Wykorzystano 50 tysięcy czcionek. Wydrukowana była gotycką teksturą (z północno-francuskich skryptoriów XI-XV w. - ostre kanty, zakrzywione trzonki). Nakład to 165 egzemplarzy na papierze i 35 na pergaminie. Biblia zawierała 643 - było to duże folio 2° (dwójka). Egzemplarze pergaminowe nadawały się do dekoracji złotem - nadawało się nanoszenia inicjałów, bordiur, floratur. Kosztowała 40 guldenów (papier) i 50 guldenów (pergamin). W Polsce znajduje się w Pelplinie. Na kartach Biblii znajduje się odcisk leżącej czcionki.

Psałterz Moguncki jest trójbarwnym drukiem (czarny, czerwony i niebieski). Pierwszy druk, który posiadał kolofon: “Dzięki kunsztownemu wynalazkowi druku i tworzenia liter ten psałterz został sporządzony bez jakiegokolwiek pisania piórem i zrealizowany na chwałę bożą pilnością Jana Fusta, obywatela Moguncji oraz piotra Schöffera z Gernstheim w roku 1457 w Wigilię Wniebowzięcia NMP” (14 sierpnia - święto nieruchome; są też odpowiednie tablice chronologiczne określające dni imion i świąt - Vademecum Wierzbowskiego: przewodnik do badań archiwalnych). Psałterz ten został wytłoczony czcionkami Guttenberga (badanie metodą typograficzną).

Wykształciła się instytucja zecera, gisera (odlewnika), prasowacza.

Author unius libri - tłumaczenia nazwisk na język łaciński - dziś trudno zidentyfikować kto jest kim.

W14 [03.11.2009] - Gutenberg: c.d.; drukarstwo niemieckie i włoskie XV w.

Książki drukowane czcionkami ruchomymi często powtarzają się z wcześniejszymi książkami ksylograficznymi - były popularne, często używane, chodliwe. Motorem napędowym jest przecież nic innego jak chęć zysku. Mamy więc książki drukowane i w drukarni Gutenberga, i w oficynach anonimowych na niskim poziomie. Niektóre tytuły są wątpliwe, ale tradycyjnie przypisywane Gutenbergowi:

Podręczniki i kalendarze wydawane były często i przez wiele lat - liczba wydań osiąga 24. Przecież i dziś podręczniki mają duże nakłady. Przypisuje się Gutenbergowi: Kalendarz astronomiczny 1448, kalendarz medyczny 1456, Cisianus (druk pomagający zapamiętywać daty), bulla “turecka” papieża Kalika III z ok. 1456 (turecka dlatego, że w 1453 Turcy zdobyli Konstantynopol, a z treści wynikało, że druk był po tej dacie). Pierwsze druki datowane druki to listy odpustowe 1454-1456.

Dzieła te były przedmiotem analizy naukowej, która wykazała, że wydane były przez inną oficynę wydawniczą.

Biblia 36-wersowa powstała w 1458-1460. Początkowo przypisywano ją Gutenbergowi, jednak stwierdzono, że skład i czcionki są bardziej prymitywne od B42. Przypuszcza się, że drukował ją Albert Pfhistel. Znamy jej 13 egzemplarzy, są pojedyncze karty i fragmenty. Drukowano ją także na pergaminie (w późniejszym czasie zaprzestano druku na pergaminie, acz pojawiały się - także na np. atłasie).

Problem rzekomych poprzedników Gutenberga:

Wynalazek Gutenberga to aparat do odlewania czcionek, skład wierszowy linijki druku (też lustro wierszowe) i przystosowanie prasy do odbijania. Naprzód produkowano patrycę czyli stempel z mocnego, twardego metalu. Przy jej pomocy robiono w metalowej płytce na dnie aparatu wklęsły odcisk - matrycę z zarysem litery. Tą matrycę wkładano do aparatu do odlewania i wlewano stop metalu. Czcionka tak powstała miała słupek z wypukłym oczkiem - literą. Jest to bowiem druk wypukły (część drukująca odstaje). Musiał być osobny aparat do każdego rodzaju i stopnia pisma (duże, małe litery, kursywa, itp.).

DRUKARSTWO W NIEMCZECH XV W.

W latach 1458-1460 drukarstwo zapoczątkowano w Strassburgu i w Bambergu. Po 1462 roku, gdy arcybiskup Adolf von Nassau zdobył Moguncję, uczniowie Gutenberga rozpierzchli się i roznieśli sztukę druku w innych miastach i państwach z nadzieją zysku. Sprawa sądowa z Foustem ujawniła tajemnicę druku i upowszechniła druk. Ściśle tajna informacja o druku rozeszła się - nie mogła się utrzymać.

W Strassburgu do końca wieku XV działało już 20 drukarń. Nie wszystkie drukarnie były nastawione na obszar niemiecki - drukowano po łacinie, dlatego zbyt tych książek odbywał się na terenach krajów sąsiednich. Działał warsztat Jana Mentelina, który wydał pierwszą biblię w języku niemieckim.

Oprócz Strassburga ważnymi ośrodkami był choćby Bamberg 1459-1460 - słynna biblia 36-wierszowa wydrukowana przez Hansa Keffera (tak się przypuszcza). Pfister tłoczył książki niemieckie, ilustrowane drzeworytami.

Kolonia (Köln) - Urlich Zell drukował za pomocą miedziorytu - technika ilustracyjna polegająca na druku ilustracji z płyty miedziorytniczej - druk wklęsły: drukują części zagłębione. Miedzioryt drukowany jest oddzielnie, musi mieć odrębną prasę, wymagającą dużego nacisku. Drzeworyt to gruba kreska, miedzioryt umożliwiał delikatną, cienką linię. Warto wspomnieć o Heinrichu Quentell'u, który wytłoczyło ok. 400 dzieł - wśród nich Biblia Kolońska, ozdobiona 125 drzeworytami. Powstają coraz bardziej okazałe wydania, coraz piękniej ilustrowane. Rzecz jasna ilustrowane dzieła są droższe.

Ausburg. W drukarni Kolnhoffów w Ausburgu pojawiła się kronika kolońska w 1499 drukowana przez Günthera Zaitunga. W 1490-1500 pracowało około 19 warsztatów. Warsztat Antona Kobergera miał 24 prasy, zatrudniano ponad 100 pracowników. To na te czasy ogromna produkcja, ogromne możliwości finansowe i zupełnie inne przygotowanie techniczne. Wszystko dzięki łacinie - zbyt był możliwy w całej Europie. Produkcja książek niemieckich była marginalna. Anton Koberger posiadał kontakty z Polską - rozległe stosunki handlowe. Drukował dizeła teologiczne, żywoty świętych i inne druki popularne. Wytłoczył najbardziej ilustrowaną książkę XV wieku: Hartmanna Schedel'a Chronica Mundi w 1493 r. z ogromną ilością drzeworytów - 1973 albo 1809 drzeworytów (ilustracje zostały powycinane lub niektóre druki mogą być niekompletne). W niektórych egzemplarzach ilustracje są podkolorywane - np. widoki miast. Ilustracje dłuta Michała Wolgenbuta i Wilhelma (?). Dzieło to wydrukowano w łacinie i w języku niemieckim.

Drukarstwo rodziło się w wielu innych miastach. Niektóre tłocznie służyły potrzebom uniwersytetów (jak ta w Lipsku).

Niemieccy drukarze wędrowali po całej Europie i zapoznawali innych ze sztuką drukarską. Drukarze wędrowni byli dość częstym zjawiskiem - powoływani na potrzebę króla bądź księcia. Potrzebowano drukować ogłoszenia, informacje...

DRUKARSTWO XV W. WE WŁOSZECH

Początki sięgają roku 1462: w klasztorze Subiaco (niedaleko Rzymu) drukują niemieccy Sweynheym i Arnold Palmartz. A drukują Donata, Cycerona, druki mówców i inne. W Rzymie drukują do 1473. Wtedy drukuje w Rzymie Han z Inglostadtu: pierwszy druk ilustrowany we Włoszech.

Głównym ośrodkiem wydawniczym jest jednak Wenecja. Do końca XV w. w Wenecji działało około 150 drukarń. Czy całe Włochy potrzebowało takiej produkcji. Druki te prócz Włoch rozpowszechniane były we Francji, południu Niemiec, także w Polsce. Najbardziej znany jest Francuz Mikołaj Jenson, który był twórcą nowej antykwy, drukował sonety Petrarki. Była to pierwsza datowana książka w języku włoskim. Jako pierwszy wprowadził format 16-tkę. (Produkcję danej drukarni liczy się w arkuszach). We Włoszech wytłoczono pierwszą książkę głagolicą, był to druk liturgiczny. Najwybitniejszym drukarzem był Albus Manutius (Manuzio) - założył wenecką drukarnię w 1494 działającą do 1585. Wykształcony gramatyk języka łacińskiego, był twórcą kursywy łacińskiej (1501). Stworzył i rozpowszechniał czcionkę grecką. Drukował klasyków greckich - Arystotelesa, Sofoklesa, a także Arystofanesa, Teokryta. Najdoskonalsze jego dzieło to Hypnerotomachia Colonna - bogato ilustrowany, posiadał doskonałe drzeworyty. Manutius wprowadził ósemkę, paginację, wprowadził kursywy, lekką oprawę (skóra + “karton”), stosował wzornictwo arabskie przy ornamentach opraw. Syn Manutiusa, Paulus, był profesorem filologii klasycznej; drukował klasyków rzymskich. Wnuk wydrukował Opera Cycerona. Manuciusze kontaktowali się z Polską. W XV w. w 75 miastach Włoch istniało około 500 drukarń. A w Polsce było może 50 drukarń w XVII w...

DRUKARSTWO WE FRANCJI XV W.

Zapoczątkowano było z inicjatywy profesorów Sorbony. Był to prywatny warsztat na terenie uczelni założony przez 3 Niemców. W 1473 drukowali już na własną rękę na terenie miasta. Pierwsze książki były drukowane też po francusku - Złota Legenda Voragine'a, Kronika Francji. Dwa miasta były największymi ośrodkami: Paryż (60 drukarń do XV w.) i Lyon (50). Główna tematyka to godzinki, modlitewniki, żywoty świętych. W XV w. powstało wiele pracowni szczególnie odznaczających się ilustrowaniem książek takich jak Godzinki (łac. Horae). Szczególnie pergamin nadawał się szczególnie na ilustracje, iluminacje, złocenia. We Francji znany był drukarz Dupré.

Wszystkie te drukarnie XV są oficynami drukarsko-wydawniczymi. Czasem jednocześnie drukarz był wydawcą. W drukarni też przeprowadzano korektę.

W15 [10.11.2009]

DRUKARSTWO W NIDERLANDACH

W miejscowości Alost (w Holandii) w 1473 drukował Jan Spaderborn. Speculum Humanae Salvationis (Zwierciadło ludzkiego zbawienia), Gramatyka Donata (Elius Donat), Alvary pojawiły się dopiero w XVI w. (od nazwiska Alvareza). Drukowano i inne częste europejskie druki.

Ośrodki to przede wszystki Bruksela, Dementer (Belgia), Antwerpia, Gouda.

HISZPANIA I PORTUGALIA

Konrad Hebler ustali początek drukarstwa w Hiszpanii na rok 1473 lub 1474(EWOK). Sprowadzony został z Niemiec. Walencja, Barcelona, Saramanca, Toledo - w tych miastach powstaje drukarstwo w latach 80. W XV w. tłoczono zwykle druki liturgiczne a także druki hebrajskie.

W Portugalii powstało w latach 90 XV w. i pierwszymi drukarzami byli Żydzi - emigranci z Hiszpanii. W 1495 założono drukarnie królewską z inicjatywy Eleonory.

ANGLIA I INNE KRAJE

W 1476 drukarnię założył William Cackstone~, kupiec. Pierwszym rukiem był papieski list odpustowy z 1476. Dwa lata później powstała drukarnia w Oxford, potem ośrodkiem był również Cambridge. W 1480 powstała drukarnia w Londynie - John Leto, pochodzący prawdopodobnie Litwin.

W Skandynawii pojawia się drukarstwo w latach 80 XV w.

Wcześniej powstało drukarstwo w Czechach - w Pilznie. Prawdopodobnie w 1468 została wydrukowana po czesku Kronika Trojańska. Ukazała się w Pilznie, działał tam Mikulasz Bakalarz, który wytłoczył 9 z 34 znanych w języku czeskim inkunabułów. To zadziwiający i wyróżniający się przykład ochrony języka narodowego. Rozwija się drukarstwo w Pradze - tam w 1480 roku pojawiło się drukie wydanie Kroniki Trojańskiej.

DRUKARSTWO POLSKIE XV W.

KRAKÓW

Pierwszym drukarzem był Kasper Straube - figuruje w dokumenach krakowskich w latach 1473-1477. Przypisuje się mu 4 druki: Kalendarz lub Almanach na rok 1474 (stąd data druku 1473, nie ma dokładnej daty). Następne Franiszka de Platea, Jana Turrekrematy i Św. Augustyna.

Oprócz Straubego działał w Krakowie hafciarz Szwajpolt Fiol - 1490-1492. Był to drukarz ksiąg liturgicznych cyrylickich - w języku staro-cerkiewno-słowiańskim (Kraków okazuje się więc kolebką - ale nie tylko drukarstwa cyrylickiego, ale i węgierskiego). Na początku XV nie było unii z kościołem prawosławnym i księgi te przeznaczone były dla wyznawców prawosławia wschodnich terenów Polski lub Litwy (dzisiejsza Ukraina, Białoruś). Prymas polski zakazał druku tych książek, choć dokładne przyczyny likwidacji nie są jasne. Szwajpolt Fiol wydrukował Oktoich (1491: pieśni rozpisane na osiem głosów i przeznaczone na wszystkie dni tygodnia), Czasosłow (zawierało teksty codziennych modlitw - odpowiednik brewiarza - 1491). Są też niedatowane Triodi postnaja (pieśni wielkiego postu), Triodi cwietnaja (pieśni wielkanocne). Po raz pierwszy użyto drzeworyt figuralny, przedstwiający ukrzyżowanie.

WROCŁAW

W 1475 postało drukarstwo we Wrocławiu - Kasper Elyan z Głogowa, studiował w Lipsku. Na uniwersytecie zapisał się do nacji polskiej, do której zapisywać się mogli Litwini, Polacy. Była to studencka korporacja, która miała swoją bibliotekę. Wrocław znany jest z tego, że w 1475 roku zostało wydrukowane trzy modlitwy codzienne w języku polskim: w Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium (Statuty synodalne biskupów wrocławskich): zawiera: „Ojcze nasz”, „Zdrowaś Mario”, „Wierzę w Boga”. Wcześniej wiemy, że wcześniejsze zdanie po polsku zamieszczono w Księdze Henrykowskiej. Kasper Elyan drukował książki o tematyce kościelnej, ale i lżejsze facecje, poggia (Facetiarum liber 1482).

GDAŃSK

Konrad Baugarten przybyły z Lubeki lub Magdeburga, zaczyłan swoją karierę od introligatorstwa. W 1498 założył oficynę drukarską i wydrukował 4 druki - m.in. Agendę dla diecezji wileńskiej (porządek liturgiczny). Drukował w Ołomuńcu. Baumgarten to najlepszy chyba przykład drukarza wędrownego.

MALBORK

Jakub Karweyse, złotnik z wykształcenia, wytłoczył Żywot świętej Doroty, patronki Prus (1492). Drukował też w języku niemieckim. wierszowana historia czterech świętych; 1492.

INNE, NIEPEWNE

Przypuszcza się, że istniała inna oficyna w Krakowie w XV w. Pojawiają się w aktach sądowych i pismach miejskich nazwiska drukarzy. To uczniowie innych drukarzy.

Repertuar druków jest dość ograniczony. Jednak nie znaczy to, że nie było innych - zapewne wiele jest dzieł zaczytanych. Była jedna prawdopodobna drukarnia w Chełmnie - Drukarnia Braci Wspólnego Życia z Holandii. To jednak hipoteza. Drukarnia ta lub ostrożniej typograf kazań papieża Leona I, drukujący w 1473-1478 czcionką niderlandzką. Wydał 7 dzieł i wszystkie są w Polsce.

CECHY KSIĄŻKI XV W.

Jakie są cechy książki XV w.?

Już w latach 50 XV zaczyna być coraz mniej podobna do książki rękopiśmiennej, choć jeszcze na początku XVI w. stosowano niekiedy zabiegi zależne od książki rękopiśmiennej.

Format bibliograficzny (nie biblioteczny) jest zależny od sposobu składania arkusza papieru. Folio to 2, Quarto to 4, octavo to 8, jest jeszcze 12, 16 i 32. Regalis (królewski) miał 70x50cm. Mniejszy - mediana lub communis miał 50x30cm. Niezłożony arkusz nazywał się in plano. Tak były drukowane, by przy składaniu zachować kolejność stron. Nie oprawiano zwykle książek nakładowo. Format bibliograficzny rozpoznajemy po umiejscowieniu filigramu. Najczęstsze formaty bibliograficzne w XV w. to folio, quarto, rzadko ósemka. W inkunabułach mogą się zdarzyć dwa formaty - np. gdy drukarz miał dwa różne arkusze o różnych wielkościach - duży i mały. Składka mogła się składać z kilku arkuszy - np. quaterion, sexterion itp.

Pojawia się sygnatura składek (sygnowanie kolejności składek, w 1477 roku wprowadził drukarz koloński Koelhof w 1472 - składki są sygnowane kolejnymi literami alfabetu: a1, a2, a3 - a w 4ce a4 łączy się z a1; następna składka: b1, b2, b3; w 8ce mamy podobnie aż do a5. Kolejne karty, gdy skończy nam się alfabet, sygnowane są podwójnymi literami: aa1, aa2, aa3; następna składka ab1, ab2, ab3. Jeżeli chcemy zacytować jakąś stronę czy kartę, to piszemy a1r lub a1v (recto i verso). Dlaczego w 8ce numeruje się do a5? Bo karty są ze sobą powiązane - a1, a2, a3, a4, a5 są numerowane, ale następne lecą a6, a7, a8, ale nie ma potrzeby już ich numerować, bo można je doliczyć. Wykaz składek nazywamy rejestrem (łac. Registrum hartarum, ordo hartarum - rejestr, porządek kart).

Numerowanie stron (paginację) wprowadził Aldo Manucjusz - drukarz z przełomu XV i XVI w. Później wprowadzono rzeczowy wykaz treści - w księgach XV/XVI w. występuje tabula rubricarum (tabela rubryk) - spis nagłówków, służących jako wskaźnik dla rubrykatora i introligatora.

Na miejscu karty tytułowej był rejestr, przedmowa lub list dedykacyjny. Pierwotnie jednak karta tytułowa była czysta. Na stronie verso zamieszczano rejestr. Pierwszą kartę tytułową wprowadził Urlich Cell w 1464. Na pierwszej stronie zaczęto stosować skrócony tytuł („oczko” - wł. ochietto) - wycięty w klocku drzeworytowym. Natomiast wszystkie inne dane książki - autor, tytuł, miejsce wydania, drukarz, wydawca - wprowadzono dopiero w 1500 - drukarz lipski Wolfgang Stökel.

Z czego składała się książka - jakie miała części. Pojawiają się wstępy, indeksy, współdruki (pod jednym tytułem dwa dzieła).

WS [16.11.2009] - typografia w Polsce (konferencja) / Maria Juda

XV wiek - okres inkunabułów to w dziejach polskiej typografii kilka drukarń. Efemerydy. W zasobach pojawiły się wszystkie rodzaje pisma, jakie dominowały w europejskim rękopisie. Była to więc tekstura - średnie pismo tekstowe. Nie jednak kaligraficzna, a przeznaczona do szerokiego odbiorcy. Używana była przez drukarnie kazań papieża Leona I, a także u Karweyse'go np. do nagłówków. Tekstura została wyparta przez rotundę - także więc opartą o kulturę rękopiśmienną. W Polsce rotundą drukował Straube. Inny rodzaj pisma, jaki zaznaczył się w typografii polskiej, to szwabacha - oparte na piśmie, którym spisywano dokumenty. Odmianą tego pisma była bastarda. Sprowadził ją Unglert w 1522 z Niemiec. Drugim pismem przeznaczonym do języka narodowego była fraktura - pismo powstałe dla potrzeb druków niemieckich. Fraktura funkcjonowała w dwóch odmianach - 1) pierwszą sprowadził Hieronim Wietoro, o kaligraficznym charakterze, 2) druga odmiana związana była z Forianem Unglerem.

Pojawiła się także antykwa (charakterystyczna dla drukarni kazań Leona I), ale dopiero w XVI w. stała się popularna. Antykwa powstała o kodeksowe pismo minuskuły humanistycznej. To pismo, którym przepisywali swe księgi humaniści. Kodeksy powstałe między VIII a XI w. A humaniści pisali minuskułą karolińską. Pisano kapitałą kodeksową (wzorowano na kapitale rzymskiej z łuków tryumfalnych itp.). Pierwsze wzory antykwy powiały się w drukarni Lerna, potem u Jana Hallera. Związane były ze Strassburgiem. Dopiero za sprawą Hieronima Wietora pojawia się w Polsce antykwa renesansowa typu weneckiego - sporządzona przez Mikołaja Jensona. Już wtedy były antykwy choćby Manuncjusza, ale to antykwa Jensona stała się w Polsce popularna.

Kolejna w Poslce odmiana antykwy to krój Claude'a Garmonda - nie było w Polsce dostępnej antykwy Manuncjusza. Drugim momentem to antykwa barokowa Christopha van Dyke'a - przywieziona przez Heweliusza. W latach '20 XVIII w. pojawia się rokokowa odmiana kroju barokowego - antykwa Fleishmana. U schyłku wieku XVIII pojawia się pismo Didota. Antywa powoli zaczęła wypierać z drukarstwa narodowe kroje pism - jak szwabacha i fraktura. We Francji zmiana ta nastąpiła już w XVI. W Polsce w latach '70 XVI ledwo pojawiło się kilka wyrazów pisanych antykwą. Na wyparcie dawnych krojów Polska czeka do wieku XVIII.

Kursywę wprowadził Griffo i Manucjusz. Oparte było na piśmie dokumentowym. Stworzona do druku tekstów renesansowych i klasycznych. Kiedy powstała, była równorzędna antykwie. Do Polski sprowadził ją Hieronim Wietor - stąd kursywa Wietoroswka, powstała z kroju Wincentina, typografa rzymskiego. Posiada charakterystyczne pętelki pod literami. Była to pierwsza kursywa z pochylonymi wielkimi literami. Proces podporządkowywania kursywy antykwie rozpoczął się w `20 XVIII w. mimo początkowych problemów z odstępami międzywierszowymi.

Szwabacha stała się w Polsce pismem krojem dla języka niemieckiego do pism katolickich. W Europie stała się pismem tekstów równowierczych (np. dla tekstów Kalwina czy Lutra). Drukarze nie ujawniają swojej konfesyjności - drukowano pisma katolickie frakturą, stosowano ją do kart tytułowych i nagłówków. Dzieła Mikołaja Reja drukowano szwabachą. Podobnie

Wspomnieć trzeba o pisance, powstałej na bazie pism kancelaryjnych. Pojawiła się na początku lat `70 XVIII wieku. Podebrański określa to jako „karakter politczny” - holenderski, francuski, niemiecki... Oddaje dokładnie dukt pióra - kształt jest identyczny jak we wzorach kaligraficznych. Polska pisanka jest oparta na wzorach francuskich i angielskich. Służyła drukarzom do kompozycji kart tytułowych, przedmów.

Czy byli polscy twórcy krojów, które by odpowiadały polskim zwyczajom? U Garmonda cel był taki, by dostosować pismo do tekstów francuskich - by najlepiej dopasować pismo do tekstów. A Polacy? Do końca XVIII w. mamy do czynienia z jedną inicjatywą - Nowy Karakter prosty i ukośny Jana Januszowskiego. To obyty człowiek, doskonale orientujący się w typografii europejskiej swoich czasów. Januszowski miał świadomość, że isntieje potrzeba stworzenia pisma odpowiedniej dla specyfiki języka polskiego. Drukuje się Kochanowskiego, Reja, tłumaczy się obce teksty na polski, więc wypada, by i Polska miała swój własny krój - zastępując szwabachę. Jan Januszowski w fazie projektowej wzorem innych drukarzy, szukał wzorca. Uznał, ze powinna to być kancelaryjna kursywa królewska. Tworząc krój, opierał się na rękopiśmiennym wzorze - i stąd chyba wynika niedoskonałość tego pisma i brak popularności. Januszowski popełnił błąd - nie oparł się na obecnym popularnym piśmie drukowanym (jak antykwa).

Karakter ukośny oparł Januszowski na istniejącym piśmie w druku (istniejącej kursywie). Stąd pewnie lepiej się przyjął, ma bardziej spójny charakter. Działania Januszowskiego ograniczały się tylko do kształtu liter, choć filologia uznaje go za twórcę projektu nowej ortografii.

Do prac nad polską antykwą wrócono dopiero na początku XX w.

Czynniki wpływające na rozwój pisma:

W16 [17.11.2009] - papiernictwo i filigrany; drukarstwo w XVI w.

Papier, papiernictwo, filigrany

Już Wacław Potocki (1621-1696) dostrzegł znaczenie pisma: „Próżna ufność w marmurze, próżna i w żelezie - to trwa do skonu świata, co na papier wlezie”. Papier jest znaczącym wynalazkiem - w końcu to podstawowy materiał do pisania do dnia dzisiejszego. Wynalezienie papieru przypisuje się Tsai Lun-owi, chińskiemu ministrowi, 105 r. n.e. Technologia przedostała się z Chin za pośrednictwem jeńców, zabranych w VII w. przez arabów. Arabowie udoskonalili proces produkcji papieru i znany był on arabom, a gdy dotarli do Hiszpanii, powstawać zaczęły młyny papiernicze - papiernie. Mamy terminy arabskie - jak rizmar to ryza papieru. Powstawały papiernie w kolejnych krajach: w Hiszpanii pierwsza papiernia w 1150 r., następnie przedostała się do Włoch: 1276 r., do Francji dotarła w 1345 r., do Niemiec w 1390, do Czech, Anglii - na przełomie XV w. W Polce pierwsza papiernia postała w 1493, w Rosji i Holandii - dopiero w XVI w. W Stanach Zjednoczonych pojawiła się pierwsza papiernia pod koniec XVII w. w Filadelfii.

Papier wykonywano ręcznie ze szmat lnianych. Musiało być bardzo dużo szmat lnianych, które sortowano, czyszczono, rozdrabniano (za pomocą rąk lub siły wodnej). Później dodawano wapna, bielono. Powstawała miazga, którą czerpano z kadzi za pomocą drucianego sita (o kratce 2cm x 1mm) w kształcie prostokąta. Czeladni, potrząsając sitem, gładził, kredował, dodawał kleju zwierzęcego (w zależności od gatunku i przeznaczenia). Powstawała masa, którą przykrywano filcową podkładziną, którą potem suszono. Wielkość arkusza zależna była od wielkości sita. Resztę wody wyciskano prasą, następowało klejenie i suszenie. Używano kleju zwierzęcego a w początkach XVII w. zmieniono go na klej roślinny. Gotowy papier gładzono (najpierw ręcznie kamieniem do polerowania, następnie maszynowo). Charakterystyczna cecha czerpanego papieru to nierówne, postrzępione brzegi, które zostają po sicie. Dziś zabytkowy papier powstaje w papierni w Dusznikach z XVII w.

Na dnie sita przytwierdzano filigran - znak wodny. Wzięto to z praktyki złotniczej - tam nazywa się to filum i granum (?). Takie sito obdarzano przylutowanym znakiem drukarni z drucików. Miał być znakiem fabrycznym a później oznaczał gatunek papieru. Używano symboli ryb, kwiatów, głowy osób, znak IHS i wiele innych (np. Album Mojżesza Briquet'a od 1282 do 1600, zawierający ponad 16 tysięcy reprodukcji, pierwsze wydanie w 1907 w Genewie).

Zwyczaj znaczenia papieru znano poprzez specjalne znaki: marki ochronne - nie można zastosować identycznego znaku, bo nie ma takiej precyzji... Są dziesiątki wariantów bo cienkie druciki filigranów nie wytrzymywały więcej niż 2 lata. Papiernia czyli młyn papierniczy zbudowany musiał być na rzece, grobli, przy zbiorniku retencyjnym. Musiała być duża przestrzeń na suszenie papieru. Pierwsza maszyna papiernicza przybyła do Polski w 1834 roku - pracowała już mechanicznie, dużo większą miała wydajność.

Po raz pierwszy zastosowano filigran w 1282 roku. Filigranistyka jest jedną z nauk pomocniczych historii i księgoznawstwa. Dziś nazywamy ją filigranologią. Obejmuje też dzieje papieru i papiernictwa. Emil Lavarr dzieli filigrany:

Cechą charakterystyczną polskich filigranów są herby szlachty i miast.

Filigrany i sita wytrzymywały najwyżej 2 lata. Sam papier zalega najwyżej 10 lat. Stąd na podstawie filigranów można ustalić czas powstania dokumentów. Nie ma obecnie lepszej metody datowania dzieł niedatowanych (na podstawie cech paleograficznych datuje się z dokładnością do 50 lat). Do czego służą filigrany?:

Filigran przerysowuje się przez podświetlanie od dołu. Ważne znaczenie ma metoda selekcji znaków wodnych - wybiera się do przerysowania te filigrany, których data nie wzbudza wątpliwości. Z tego bowiem znaku mamy potem korzystać przy datowaniu innych dokumentów niedatowanych. Niegdyś datowano z cezurą 25 lat, dziś - z dokładnością do 10 lat. Za pomocą techniki komputerowej może będzie dało się ograniczyć datę powstania dokumentu do 1-2 lat.

Papier bada się również metodą oglądową - zwracać należy na przezrocze papieru - czyste przezrocze świadczy o czystym surowcu. Bez badań fizykochemicznych nie możemy ocenić papieru za dobry czy zły, dlatego oglądowo oceniamy przezrocze. Był bowiem różny papier jak turecki, stosowany do okładania książek. Papierem zajmował się Lelewel, jednak szukał znaków wodnych. W papierach drukowych filigran jest mniej widoczny, gdyż pismo drukarskie przeszkadza w przerysowaniu filigranu.

Rękodzieło papiernicze. Kompendium wiedzy o papierze i filigranach. Wydany z okazji 500-lecia papiernictwa polskiego. Dziś ośrodkiem badawczym jest Politechnika Łódzka. Instytut celulozowo-papierniczy, powstaje wiele prac także w instytutach bibliotekoznawstwa. Historia papiernictwa poruszana jest na łamach Przeglądu Papierniczego.

WIEK XVI

Profesor Różycki mówi „Przyniosę państwu książkę... z XVIII w”. A kiedyś tak będzie, że wykładowca powie do studentów „Przyniosę państwu książkę”... I to dopiero będzie atrakcja...

Książka zmienia swój kształt. Dodaje się inicjały, floraturę, rubrykowanie, ilustracje... Pojawia się sygnet drukarski (marka wydawnicza) - to znak firmowy.

NIEMCY

Nowa epoka rozpoczyna się w Niemczech - tu pojawia się Chronica Mundi z ponad 1000 ilustracjami. Do ilustracji książki niemieckiej przyczynił się działający w Norymberdze Albrecht Dürer - na przełomie XV i XVI w. Pojawiła się Apokalipsa Św. Jana - stanowi to kamień milowy w technice drzeworytniczej. Dzięki grze świateł i cieni wydobył piękne grafiki. Dürer przedstawił życie Panny Marii, mękę Chrystusa. Prócz drzeworytu zajmował się miedzią - był miedziorytnikiem - Pasja 1509 r. Drzeworytnictwo rozwija się w Strassburgu, Augsburgu, Bazylei.

W Strassburgu powstaje psałterz dwukolorowy Masserschmidta. Kolorowe ilustracje.

Pismo Mamuncjusza - kursywa, antykwa Jansona (francuza, pracującego we Włoszech). Pisma te powstawały z kodeksów rękopiśmienniczych. Z pisma gotyckiego wyrosła fraktura (łac. łamać), szwabacha - czcionka druków reformacyjnych Rottera (on przyczynił się do rozpowszechnienia). Istnieje miasto Szwabach, ale trudno stwierdzić, skąd ta nazwa się wzięła. W Niemczech obecna była też antykwa, która przedostała się tu z Włoch. Ma cechy okrąłe z wpływem pism gotyckich. Antykwę stosowano do pism łacińskich (oprócz ksiąg liturgicznych), gotycka była przeznaczona dla druków w językach narodowych (niemiecki, czeski, polski).

Zdobnictwo książki niemieckiej - sporo uczniów Dürera uczestniczyło przy zdobnictwie - Hortulus Animae (Duszny raj).

Kolonia. Niemieckie drukarstwo XVI w. istnieje w 140 miejscowościach. Do połowy XVI w. Shefferowie w Moguncji, Gotfried Hitrto w Kolonii, Frankfurt, Lipsk. W Kolonii ukazuje się Atlas miast świata Brauna i Hochenberga. Są tu miasta Polski - Piecza, Grodna. Jest to kolorowy miedzioryt, zawiera ilustracje architektury miast.

Wittenberga to centrum druków luterańskich. Jan Grunnenberg był ich pierwszym drukarzem. Melchior Loter wydał Nowy Testament Lutra, Lutra wydawał też Luft. W 1517, gdy wystąpił Luter, pojawiło się nowe zjawisko - druki ulotne, grające rolę polemiki z katolikami. Było sporo druków anonimowych. Powstają Biblie w języku narodowym - 1522 w Wittenberdze w nakładzie 5000 w języku niemieckim (Reformacja mocno odbiła się na skali wydawniczej państwa niemieckiego). Nazywa się September Bible. Pojawia się w tym samym roku (1522) December Bible - te dwa dzieła Lutra drukował Luft, drukujący też ilustrację Kranachów.

Ausburg. Drukuje tu Ratdolft, ale i Schelsperger, drukarz cesarza Maksymiliana: Gebetbuch 1513 (modlitewnik na pergaminie). Ukazuje się epos Teuerdamkn. Pergaminowe dzieła z kolorowymi drzeworytami.

Norymberga - Kobergerowie wydają dzieła Kopernika - pierwsze wydanie O obrotach sfer niebieskich 1543.

We Franfurcie powstają spisy rękodzieł, w Bazylei (Szwajcaria) powstawały druki istotne dla kultury polskiej. Najsłynniejsi to Episkopius, Jan Frober, Henry Petri. Wydaje się tu 11-tomowe wydanie dzieł Jana Augustyna, później dzieła Erazma z Rotterdamu. Frober stworzył schematy wykonywania druków, które usprawniały prace drukarzy. Drukarnia Oppolinusa wydaje Kromera, Modrzewskiego, Lackiego a także Kopernika 1566.

W17 [24.11.2009]

[Karta tytułowa mogła być w formie frontyspisu (całościowo wyrzeźbiona karta metodą graficzną - np. cała karta wyryta z jednej blachy). Metoda typograficzna pozwala nam określić konkretny warsztat drukarski]

Francja

W XVI w. krajem, w którym tworzono nowe czcionki była Francja. Robert Granjon był twórcą tzw. narodowej kursywy francuskiej. Był to introligator i odlewacz czcionek (giser). Stworzył charakter (karakter) civilite - czcionka powstała w oparciu o kursywę kancelaryjną. Innym twórcą był Claudiusz Garamond (zm. 1605). W XV w. był jeszcze w Wenecji Jenson - twórca antykwy (dawny, starożytny - nawiązujące do pisma łacińskiego). Królewski drukarz Gotfryd Teory był rytownikiem, odlewał czcionki, dzięki niemu antykwa przeżywała we Francji swój rozkwit. Tak przejęty był twórczością, że zostawił swoją posadę profesora w Burguncji. Był teoretykiem typografii. Pierwszymi książkami, które tworzył Teory, były Hore (Godzinki) - pięknie ilustrowane miniaturami, bordiurami (obramowaniami). Najsławniejsze dzieło, powstałe w 1520 to Shans Fleri (dorównywało Hypnerotomachii, najpiękniej ilustrowanej książki)

Największymi ośrodkami był Paryż i Lyon. Francuzi późno się zapoznali z renesansem - na przełomie XV i XVI w. Najwybitniejszym przedstawicielem renesansu był Franciszek I (zm. 1547). Francja silnie związana była z Włochami(?) (zresztą to tu powstało pismo gotyckie). Powstaje antykwa Teory. Książka francuska wyzwala się spod obcych wpływów w XVI w., ale drukarstwo francuskie podupada w czasie wojen domowych i religijnych. Na początku XVI w. we Francji działał Jodocus Badius Ascentius (zm. 1535), reprezentował wysoki poziom sztuki drukarskiej. Była to cała drukarnia z wydawnictwem, potrzebująca fachowców, profesorów. Najbardziej znaną rodziną we Francji była rodzina Estienne'ów (podpisywał się tożsamo jako Stephanus - latynizacja). Najbardziej znany był Henryk, drukował w Paryżu, a także Robert, drukował w Paryżu i Genewie, i Henryk II, drukował w Genewie. Najstarszy Henryk prowadził firmę od 1504. Jego syn był humanistą, filologiem i drukarzem, drukował druki hebrajskie i łacińskie a także greckie. Otrzymał w 1539 tytuł drukarza królewskiego. Oznaczało to, że miał monopol na druk pewnych tytułów. W przywilejach tych wymienione były często wszystkie tytuły książek, na które miał pozwolenie by ochraniać monopol drukarza. W czasie reformacji drukarz Robert I opowiedział się za reformacją. Był zatem w konflikcie z Sorboną (pełniącej funkcję cenzora), więc wyprowadził się z Francji i wyemigrował do Genewy. Wybitnym jego dizęłem jest Słownik języka łacińskiego 1531-1532 - popularny mimo wysokiej ceny. Oficyna stała na wysokim poziomie ze względu na różne typy czcionek (miał czcionki hebrajskie i greckie), zatem musiał zatrudniać specjalistów z różnych języków. Pod względem estetycznym i naukowym także stał na wysokim poziomie. Jego sygnetem było drzewo oliwne.

[Francuskie oficyny drukarskie produkowały druki gotyckie, rzadko stosowano antykwę. Francuskie warsztaty skupiały się w Paryżu. Panuncjusz(?) - najlepszy poziom druków europejskich - 700 dzieł. Opatrywał dzieła w karty tytułowe. Rodzina Esteinów działała w spółce z innymi drukarzami, od początku XVI w. prowadzi drukarnię dość wszechstronną. Lyon był drugim centrum drukarstwa francuskiego. Granio, Bernard Salomon - to drzeworytnicy, tworzący na małym formacie, Granio próbował stworzyć czcionkę francuską]

Niderlandy

Znajdowali się tu Bracia Wspólnego Życia - stosowali okrągłą, szeroką czcionkę. Najbardziej znanym drukarzem i wydawcą był Krzysztof Plantin (Antwerpia; zm. 1589, przeniósł się z Francji). Wydał w ciągu 30 lat pracy 1500 dzieł w różnych językach. W 1583 przeniósł się do Leidy, później drukarnię przejął Franciszek Rafelengiusz. Następnie Plantin wrócił do Antwerpii, gdzie pracował z Moretiusem. Stosował czcionki stojące na wysokim poziomie (Garamond np.), wprowadził ilustracje miedziorytowe. Korektorami byli znani humaniści europejscy - tacy jak Justus Lipsius (prawnik), Abraham Ortelius, Alias Montanus. Najważniejsze osiągnięcie to Biblia Polyglotta - (biblia wielojęzyczna: 8 tomów w 5 językach) zwana też Plantiniana albo Biblia Regia (drukowana na zamówienie króla hiszpańskiego Filipa II. Ukazała się w nakładzie 1200 egzemplarzy, a 13 ukazało się na pergaminie. Każdy tom posiadał kartę tytułową w miedziorycie. Języki: hebrajski, aramejski, syryjski, grecki, łaciński (septuaginta). Oficyna ta zajmowała się księgarstwem - istniała księgarnia przy oficynie, która prowadziła sprzedaż książek. Po śmierci Plantina drukarnię jego prowadził Morretus, oficyna istnieje jako Officina Plantiniana. W 1876 została sprzedana miastu i powstało muzeum drukarstwa niderlandzkiego: drukarnia z całą dokumentacją, czcionkami.

Hiszpania

Hiszpania. 1517: wielojęzyczna Biblia. Różnojęzyczny tekst pisma świętego. Drukowano druki hebrajskie, liturgiczne. Najwyższy poziom w XVI w. (podobnie było w Portugalii). Drukował tu Stanisław Polak, drukujący wcześniej we Włoszech. Biblia Kompluteńska związana jest z miejscowością Alkala del Henares - 1514-1517, 6 tomów. Zwraca się uwagę na ośrodki, podejmujące inicjatywę drukarską tak obszernego druku wielojęzycznego.

Anglia

Przede wszystkim Londyn, potem Oxford, Cambridge. W II połowie XVI w. działał John Day (zm. 1584). W 1557 zostałą wydana karta przywilejów cechu drukarzy, jej celem było zorganizowanie centralnej kontroli państwowej nad wydawnictwem - wydawać można było tylko w tych 3 powyższych ośrodkach. Cech był nie tylko organizacją zawodową, ale i organizacją wręcz religijną - składki, msze, działalność charytatywna, wspomożenie wdów po mistrzach drukarskich itp.

Włochy - sławna drukarnia Manuncjuszów. Stworzono kursywę, nowoczesną, lekką oprawę.

W18 [01.12.2009] - drukarstwo polskie XVI w.

Największy rozkwit sztuki polskiej to okres XVI w. - renesans i złoty wiek kultury polskiej. Kraków jest wówczas miastem handlowym, stolicą życia umysłowego pod wpływem prądów z Włoch. Zasilają go studenci ze Śląska, z zachodu, rozwija się sztuka drukarska.

Pierwszym z ważniejszych właścicieli drukarń był Jan Haller (zm. 1525). Zapisał się na uniwersytet Jagielloński, ale nie ukończył go. Był kupcem, handlował miedzią, winem, piwem, zajmował się sprzedażą domów. Ot - biznesmen. Ze względu na bogaty ożenek powołał do życia ogromne przedsiębiorstwo książkowe - drukarnię, księgarnię, papiernię i garbarnię (to do pergaminu). Zaczął swoją działalność od wydawniczej działalności - finansował druki na zachodzie, głównie księgi liturgiczne. Księgi liturgiczne, mszały miały zawsze pełen zbyt - każdy kościół musiał je posiadać, stąd zwykle drukarze nie byli na tym stratni. Odbiorcami było duchowieństwo i Uniwersytet Jagielloński. W tym czasie Kościół ujednolicał liturgię - zapewniało to tym bardziej zbyt książek. Pod koniec lat 90 XV w. zorganizował wydawnictwa, wydawał mszały krakowskie, fryderykowskie (przywilej biskupa Fryderyka Jagiellończyka).

W 1503-1505 tłoczył książki dla Hallera Hochfeder, od 1505 miał własną oficynę drukarską. Przywileje od króla na pewne tytuły spowodowały konflikt z innymi drukarzami krakowskimi - nikt bowiem nie miał prawa drukować całej listy książek prócz Hallera. Monopol Hallera trwał do 1517 i hamował rozwój drukarstwa krakowskiego. 260 pozycji wyszło spod pras Hallera - pierwszy druk to Agenda 1505, mówiąca o czynnościach kościelnych. Najważniejsze dzieło to Statut Łaskiego. Kanclerz Łaski (kanclerz to trzecia osoba po królu i prymasie). W statucie tym został zamieszczony polski tekst pieśni Bogurodzica. Legenda o papieżu Urbanie w Agendzie Krakowskiej; były też inne polskie druki - nieduże, samodzielne, ale nie dotrwały do naszych czasów przez zaczytanie. Książki takie szczególnie interesowały społeczność i przeznaczone były dla rzemieślników, studentów. Przed 1508 ukazała się Historia Umęczenia Pana Naszego Jezusa Chrystusa w języku polskim, jednak dziś nie mamy żadnego egzemplarza tego dzieła.

Warto zwrócić uwagę na ilustrację - drzeworyty Hallera stały na wysokim poziomie, jeden z drzeworytów przedstawia obrady sejmu polskiego. Inne przedstawiają postacie króla Aleksandra i kanclerza Jana Łaskiego. W sejmie zasiadano według pewnej hierarchii, stąd takie właśnie ilustracje.

Pierwszą książką drukowaną całkowicie po polsku był Raj duszny Biernata z Lublina 1513. To inaczej raj duszy. Florian Ungler pochodzący z Bawarii, drukował w Krakowie w latach 1510-1536. Wydrukował około 250 druków. Najważniejsze to te w języku polskim i książki naukowe. W 1513 ukazał się właśnie Raj duszny - modlitewnik przetłumaczony przez Biernata z Lublina. Wydał też Ortografię Stanisława Zaborowskiego. Drukował też druki kartograficzne - jak te autorstwa Barnarda Wapowskiego 1526, cenione za granicą. Cennym był też zielnik Stefana Falinirza - O ziołach i mocy ich 1534. Herbarz ten był siłą rzeczy bogato ilustrowany, wszystko to były drzeworyty. W roku 1522 wydał Świętego Bonawentury w przeróbce Opecia Żywot Pana Jezu Krysta. Po śmierci Unglera oficynę prowadziła jego żona - Helena - ostatnią książkę, jaką wydrukowała, była Kronika wszystkiego świata 1551.

Sprzęt typograficzny został sprzedany rodzinie Szarfenbergów - znanej rodzinie krakowskiej i śląskiej. Jeden z Szarfenbergów przemianował nazwisko na Szarfenbergera (Ostrogórski). Najbardziej znani to Marek i Maciek. Marek był właścielem papierni, wydawał książki, ale zakład drukarski założył w 1543 - zmarł w 1545. Stanisław i Mikołaj to jego dziedzice, stąd nazwa: Oficyna dziedziców Marka Szarfenberga. Najwybitniejszy był Stanistław i Mikołaj, którzy razem wydrukowali Biblię szarfenbergerowska 1561. Było to pierwsze tłumaczenie katolickie Biblii na język polski (nazywa się ją Biblią Leopolity - lwowianin, ponieważ twórca jej, Jan Kasprowicz Nycz, pochodził ze Lwowa. Po 1565 przedsiębiorstwo zostało podzielone - Stanisław drukował literaturę popularną, Mikołaj drukował na usługach Akademii Krakowskiej oraz dworu królewskiego - drukował druki urzędowe. Mikołaj zorganizował drukarnię latającą - do dyspozycji króla Stefana Batorego. Prowadził ten warsztat Wincenty Łapka (Łapczyński po nobilitacji - czarna sztuka była jednak sztuką szlachetną). Było wiele drobniejszych druków, które trzeba było drukować tam, gdzie aktualnie znajdował się król i dwór - także podczas wojen z Moskwą. Drukarnia była w 1577 w Malborku, w 78 we Lwowie, potem w Warszawie. Wtedy ukazał się Odprawa posłów greckich Kochanowskiego właśnie w tej drukarni.

Po śmierci Mikołaja drukował Jan i w 1616 drukarnia została sprzedana Franciszkowi Cezaremu. Natomiast drukarnia Macieja Szarfenbergera przeszła na rodzinę Siebeneicher'ów. W drukarni Macieja Siebeneicher'a w 1543 Rej wydrukował Krótką rozprawę między Panem, wójtem a plebanem.

We Wrocławiu też drukowali Szarfenbergerowie - byli doskonałymi drukarzami i drzeworytnikami.

Z Lubomierza przybył Hieronim Wietor, wydrukował ponad 550 tytułów. Studiował na Uniwersytecie Krakowskim od 1473 roku. Głównie drukował humanistów europejskich, autorów antycznych. Drukował w Wiedniu od 1510 z Janem Singreniusem. Od 1518 posiadał własną drukarnię. Oficyna stała na wysokim poziomie typograficznym. Jako pierwszy w Polsce stosował renesansową antykwę Jensona, stosował też w swoich drukach kursywę Manucjusza (od jego imienia Aldiny, aldyny - druki Manucjusza, nieduży format, miekkie oprawy, piękne pismo drukarskie). Wietor posiadał kompet czcionek greckich, wykazywał się zdobnictwem ilustracji. Drukował po łacinie i w języku niemieckim a także węgierskim (po węgiersku drukowano wcześniej w Krakowie niż na Węgrzech).

Wietor wydawał sporo literatury plebejskiej, popularnej - jak Rozmowy króla Salomona z Marchołtem. Wydawał też podręczniki do nauki języka polskiego (Polskie książeczki ku uczeniu się polskiego 1636), najistotniejszy to Żywot Pana Jezu Krista Opecia 1522, 1528. Drukował Erazma z Rotterdamu, Reja, Hozjusza, Kromera.

Po śmierci 1546 prowadzi warsztat żona Barbara, następnie Łazarz Anrysowitz ze Strykowa, który ożenił się z wdową. Był pierwszym drukarzem pochodzenia. Wydawał książki o kościele, O naprawie Rzeczypospolitej. Synem Jana i Barbary był Joannes Lasalides Janusivius - Jan Januszowski, nobilitowany (indygenat) i był nazywany „polskim Plantinem”. Januszowskiego odróżnia od drukarzy to, że kształcił się we Włoszech, przebywał w Padwie, był na dworze cesarza Maksymiliana II, był sekretarzem Zygmunta Augusta i Stefana Batorego. Był człowiekiem bardzo wykształconym.

Stosował osiągnięcia drukarstwa europejskiego - np. wzory pism. Próbował wprowadzić czcionkę narodową i ustalić ortografię. Czcionka, czyli inaczej karakter - został nim wydrukowany Nowy Karakter Polski - Kochanowski, Górnicki i Januszowski starają się ustalić ortografię polską. Ówcześnie każdy drukarz ustalał swoją ortografię polskiego języka. Był serwitorem królewskim od 1558 (od łac. servus - sługa). Był to uprzywilejowany rzemieślnik, artysta, który nie podlegał prawu miejskiemu, a podlegał królowi wyjęty spod jurysdykcji miejskiej. Miał tytuł architypografa królewskiego. Takie przywileje były zarezerwowane dla artystów, rzemieślników, introligatorów. Wydawał konstytucje sejmowe (uchwały sejmu). Drukował też statuty i inne akta urzędowe.

Drukował Januszowski przede wszystkim Biblię Wujka 1599, kazania Piotra Skargi, dzieła Kochanowskiego, literaturę mieszczańską. Uporządkował i wydał zbiór praw Statuta, prawa i konstytucje koronne 1600. W oficynie jego ukazało się około 400 pozycji. Wydawał najprzedniejsze dzieła autorów polskich, pomagał w zakładaniu drukarni akademickiej w Zamościu 1593, pomagał Zamoyskiemu. Zamoyski spróbował zbudować od podstaw Zamość - sprowadził architektów Włochów. W 1593 roku założył drukarnię i akademię (trzecią w Polsce - po krakowskiej i wileńskiej). Kanclerz Zamoyski był człowiekiem wysoko wykształconym, wydawał, znał się na sztuce wydawniczej, był rektorem akademii w Padwie. Gromadził w Zamościu książki (w tym rękopisy tatarskie i ormiańskie).

Maciej Wirzbięta (zm. 1605) - mieszczanin krakowski, który pracował prawdopodobnie u Unglerowej. Katolik, potem Kalwin. Drukował Modrzewskiego, Reja (m.in. Postylla, Wizerunek własny człowieka poczciwego, Zwierciadło, Figliki). Drukował też Gwagnin, Łukasz Górnicki (Dworzanin). Razem wydał około 150 pozycji, większość w języku polskim. Inni to Maciej Garwolczyk, Siejnik...

Pod koniec XVI w. w Krakowie było czynnych 8 drukarni w Krakowie, w całym kraju - 17 drukarń. W Poznaniu działał Nehring, drukował literaturę polemiczno-religijną. Tłoczył tu Jan Worlab Starszy. W Gdańsku drukowała wielopokoleniowa rodzina Rhode - wydano tu Kancjonał polski w narzeczu kaszubskim (zbiór pieśni). Drukowano w Toruniu (Melchior Nering z Poznania), Lwowie (tu stacjonowała przez 5 miesięcy - drukował Kochanowskiego, prawników, Zwierciadło saskie (zbiór praw miejskich), prawa miejskie)

Ośrodkiem drukarstwa polskiego, łacińskiego i ruskiego było Wilno. Drukarstwo tu zapoczątkował Franciszek z Koryna (pochodzący z Połocka), uczył się Padwie i Krakowie, drukował w czeskiej Pradze druki liturgiczne. W Wilnie założył swój zakład w latach `20 XVI w. Gdy w Wilnie powstała Akademia Jezuicka w 1578,

Podsumowanie

Haller, Ungler, Wietor przyczynili się do laicyzacji drukarstwa. W tłoczni Hallera literatura świecka stanowiła 78%. W drukarni Unglera - 88%, u Wietora około 88%. Repertuar wydawniczy oficyn z XVI w. był bardzo bogaty - księgi liturgiczne, podręczniki szkolne, pisma polemiczne, dzieła literackie, literatura mieszczańsko-plebejska, kalendarze... Wielkość i siła nie odznaczały się tylko ilością drukarń, ale i liczbą wyszkolonych pracowników, którzy wędrowali z Krakowa dalej i roznosili znajomość sztuki drukarskiej. Z Krakowa emanowała czarna sztuka w Polsce.

Niektórzy polscy drukarze uczyli się sztuki drukarskiej, by roznosić te umiejętności po całej Europie (jak Stanislaus Polonus).

W19 [08.12.2009] - biblioteki okresu renesansu

Przyjmuje się, że renesans to wiek XVI-2 poł. XVII. Renesans, jak wiadomo, różnie przyjął się w różnych krajach. We Włoszech rozpoczął się już w XIV w. Państwa północne - w 2. poł. XV w., a rozkwit to wiek XVI. Idee, nawiązujące do kultury starożytnych Rzymian i Greków, odbiły się też w drukarstwie - choćby w drukach Manuncjusza. Sam fakt druku książek okresu starożytnego świadczy o tym, że dawna kultura żyje nadal. Druki te i książki przechowywano w klasztorach. Zmiany, które nastąpiły w renesansie, miały wpływ na tworzenie samych bibliotek - pojawia się coraz więcej nazwisk starożytnych z kultury śródziemnomorskiej. Biblioteki stają się coraz większe. Średniowieczna literatura ograniczała się do dzieł religijnych i sztuk wyzwolonych (Artes Liberares). W renesansie pojawiły się dzieła filologii greckiej, rzymskiej i hebrajskiej. W księgarniach pojawiały się podręczniki i słowniki do tych języków, jak i inne po moce do nauczania greki, łaciny czy języka hebrajskiego. Te trzy języki były podstawowe dla tego wieku - homo trium litterare (to ktoś, kto zna te trzy języki).

W bibliotekach pojawiają się coraz to nowe nazwiska autorów renesansowych. Trwają poszukiwania rękopisów pierwszych wydań /editio primo, editio princeps/. Edytorstwo tamtych czasów wymagało od wydawców sporej znajomości literatury, poszukiwano dawnych tekstów w bibliotekach klasztornych. Wydawcy odtwarzali teksty oryginalne i odpowiednio je komentowali. By to uczynić, należy mieć kilka tekstów oryginalnych do porównania. W bibliotekach książka rękopiśmienna wypierana jest przez drukowaną. Rozwija się bibliofilstwo - gromadzenie książek i znawstwo jej treści wedle upodobań właścicieli. Powszechnie stosowany jest ekslibris i super-ekslibris (ukazały się już dwie centrurie super-ekslibrisów). Początkowo były drzeworytowe, później miedziorytowe - do dziś tworzone są przez artystów w różnych technikach.

Wprowadza się obowiązek egzemplarza obowiązkowego, będącego podstawą gromadzenia dorobku kulturowego kraju (lub umożliwiającego cenzurę na dużą skalę). Rozszerza się krąg odbiorców książki - już w poł. XVI w. mieszczaństwo tworzy biblioteki. Książka staje się przedmiotem zbieractwa. Odżywa w tym czasie idea biblioteki publicznej. Idea ta spotykana była już w starożytności, obecna była też w krajach Islamu, acz świat ten przekonał się do druku dopiero w XIX w. Zachodnia Europa po tym, jak Islam dotarł do Hiszpanii, dowiedziała się o dawnych tekstach greckich, które dzięki islamskim przekładom, dochowały się do renesansu.

Reformacja miała istotne znaczenie dla drukarstwa. Pojawiają się coraz to nowe tłumaczenia Pisma Świętego - powstają nowe odłamy, nowe tendencje, nowe tłumaczenia. Nie tylko Biblia ukazywała się w językach narodowych. Martin Luter w piśmie Do burmistrzów i rajców wszystkich miast w Niemczech - podkreślił znaczenie budowania szkół chrześcijańskich jak i tworzenia nowych bibliotek z Biblią na czele. Różnowierstwo spowodowało zapotrzebowanie na druki religijne. W okresie renesansu zostały założone pierwsze gimnazja renesansowe, które przechowywały potrzebne księgi i szły z duchem czasu. Kolegia jezuickie, powołane przez Ignacego Loyola, 1534 - zakłady na poziomie średnim, kształcące zarówno katolików, jak i innowierców. We Francji powstało około 500 kolegiów, nauczających języka i wolnych sztuk. Biblioteki takie zaopatrywane były przez kontrreformację - Canisjus mówi „raczej kolegium bez własnego kościoła niż bez własnej biblioteki”. Jezuici nadawali ogromne znaczenie do tworzenia bibliotek przy kolegiach. SJ = Societatis Iesu.

W 1559 ukazuje się Indeks ksiąg zakazanych - Index librorum prohibitorum. Indeks obowiązywał katolika, jakich książek nie wolno było mu czytać. Oczywiście były zezwolenia, ale nie dla przeciętnych obywateli. Sam król Jan Sobieski posiadał zezwolenie od papieża na czytanie ksiąg zakazanych. Nihi obstat - to hasło cenzora: „Nic nie stoi na przeszkodzie”, „wolno czytać”. Łacina pełniła ciągle jeszcze rolę głównego języka w Europie - jeszcze w XVIII w. większość książek naukowych drukowanych jest w języku łacińskim. W kościele łaciny używa się go do dziś.

W okresie renesansu odchodzi się od catenacji (przywiązywania książek łańcuchami). Lepiej opracowuje się już księgozbiory, pojawiają się inwentarze. Biblioteki mają układ rzeczowy lub proweniencyjny, acz stosuje się też inne kryteria - np. układ językowy czy układ według formatów (folio, czwórki, osemki). Regały oznacza się literowo na działy, potem cyfry rzymskie i arabskie.

Powoli się formuje zawód bibliotekarza. Biblioteki projektowane są jeszcze według starych zasad (czyli jedna sala to czytelnia i magazyn. Pojawiają się teksty teoretyczne dotyczące bibliotek. Najwięcej renesansowych dzieł znajduje się oczywiście we Włoszech. Upada Konstantynopol i Cesarstwo Wschodniorzymskie, a w państwie bizantyjskim pojawia się sporo literatury autorów greckich. Przywozi się z Grecji książki, wydawane we Włoszech. Bessarion, Jan Laskalis...

W renesansie kultura zamożnych witała na dworach królewskich. Księgi dawne stanowiły wzorzec dla ruchu wydawniczego. Prócz dworów królewskich pojawiają się księgozbiory u szlachty. Gromadzono różne dziedziny, ale w myśl humanizmu na czele była literatura starożytna. Były też zbiory fachowe z prawa; a skromniejsze były księgozbiory z medycyny oraz nauk ścisłych.

U schyłku średniowiecza księgozbiory były zaniedbane, acz w renesansie bibliofilstwo stało się popularne. Biblioteki włoskie mają swoje początki we wzorcach klasycznych. Księgozbiory gromadzili humaniści.

To przede wszystkim Fransesco Petrarca, Poggio Bracciolini, rodzina Medyceuszów. Franciszek Petrarka (zm. 1474) wyszukiwał i gromadził jeszcze w średniowieczu. Odszukiwał Cycerona i Wergiliusza. Dla swojej biblioteki kopiował rękopisy, dbał o szatę przepisywanych pism, dbał o poprawne pismo i poprawność tekstu. Petrarka odkrył we Francji w Lyege dwie mowy Cycerona a w Bibliotece Kapitulnej we Włoszech odnalazł kodeks z listami Cycerona do Attyka (wydawcy pism Cycerona). Petrarka w mniejszym stopniu interesował się Grecją, za wyjątkiem Platona i Homera - ze względu na słabą znajomość języka greckiego. Petrarka miał książki przekazać Wenecji z zamiarem utworzenia biblioteki publicznej. Nie doszła jednak do skutku, a księgozbiór się rozproszył. Nie pozostał żaden egzemplarz. Natomiast w Paryżu znajduje się fragment księgozbioru Petrarki. Przemieszczenia księgozbiorów związany jest z wojnami. Napoleon grabił księgozbiory i zawoził do Paryża. Jan Wokatio w rok po śmierci Petrarki odkrył w Monte Cassino kodeks Tacyta. Niccolo Nicoli przeznaczył odziedziczony majątek na zakup księgozbioru. Rękopisy greckie i łacińskie sam kopiował. Księgozbiór ten powiększył Kuźma Medyceusz. Zbiory te zostały przeznaczone w 1464 do użytku publicznego.

We Włoszech założono 2 biblioteki (Marcjana w Wenecji i Leurencjana), twórcą pierwszej 1441 był Kuźma Medyceusz. Była to pierwsza biblioteka publiczna we Florencji. W drugiej połowie XV w. Wawrzyniec Medyceusz Wspaniały (Laurentius, Il Magnifico zm. 1492) powiększył zbiory Wawrzyńca przy końcu XVI w. Nowy renesansowy budynek został wybudowany w 1508, na jakiś czas przeniesiono ją do Rzymu, ale wróciła do Florencji. Na początku XIX w. te dwie połączono w Bibliotheca Mediceo-Laurentiana.

Najciekawsza jest chyba Bibliotheca Palatina czyli Bibliotheca Vaticana - otoczona od początków chrześcijaństwa opieką papieża. Mikołaj 5 był inicjatorem sprowadzenia z Grecji i wschodu wielu cennych indeksów. W końcu XV w. zyskała światową sławę. Za czasów papieża Sykstusa IV zm. 1484 posiadała już cenne zbiory. Była porządkowana i podzielona na 4 działy (w tym papieski i tajny). W połowie XV w. biblioteka ta miała około 1200 woluminów. Sykstus IV powiększył zbiór do 3500.

Biblioteki obecne były w Mediolanie, Ferrarze... Powstawały w innych krajach - np. Biblioteka Króla Macieja Korwina (zm. 1490) na Węgrzech (Bibliotheca Corviniana) (2 poł. XV w.). Był to piękny księgozbiór ksiąg iluminowanych i rękopisów. Na zlecenie Macieja Korwina kupowano książki we Włoszech. Oprawiano książki w skórę, aksamit, jedwab, były ozdabiane herbem króla. Mamy też biblioteki prywatne - np. bibliotekę Erazma z Rotterdamu. Erazm z Rotterdamu zawarł układ z Janem Łaskim. Część księgozbioru przywiózł do Polski Andrzej Frycz Modrzewski. Znane są już biblioteki rodów panujących, arystokracji - we Francji, w Italii. Wojny mają fatalne skutki dla księgozbiorów - biblioteki się grabi - np. na przełomie XIV/XV Ludwik XII przywiózł z Włoch bibliotekę Viscontich. Biblioteki posiadali królowie i małżonki królów. Prawdziwi renesansowi zbieracze gromadzili wokół siebie uczonych. Tam gdzie król - tam i stolica, i księgozbiory.

Następcą Franciszka I był Henryk II, którego księgozbiór znany jest z pięknych opraw. Litera „H” na oprawach przeplatała się z „C” lub „D”. Henryk III oprawiał u Mikołaja Ewe. W 2 poł. XVI w. przeniesiono ją do Paryża. Nie tylko królowie, ale i inni dygnitacze (jak skarbnicy - np. Jan Groljer) posiadali zbiory książek złożone nawet z 3 tysięcy tomów. Oprawy jego były pod wpływem m.in. opraw Manuncjusza. Z jego biblioteki zachowało się prawie 600 opraw. Na oprawach Jan Groljer kazał wybić „Groljeri et Amicorum” (Groljera i przyjaciół) - oznacza to, że książki te wypożyczane były przez krąg przyjaciół i znajomych. Na dolnej okładzinie Groljer umieszczał dewizę „Panie, niech cząstka moja pozostanie wśród żywych na ziemi”.

Tomasz Majoli (włoch) był ministrem skarbu królowy Katarzyny Medycejkiej. Posiadał książki z super-ekslibris słowny „Im gratis sevire nefas” (nie trzeba służyć niewdzięcznym).

W20 [15.12.2009] - drukarstwo europejskie w XVII w.

W XVII w. zaszły istotne zjawiska. Na rozwój rozpowszechniania książki miały wpływ 1618-1648 - wojna trzydziestoletnia. Wojna ta spowodowała ogromne zniszczenia.

Punkt ciężkości przenosi się do Niderlandów. W czasach tych powstaje Królewskie Towarzystwo Naukowe, 1700 Akademia Nauk w Berlinie. Zwiększała się liczba książek na rynku, acz było to związane z obniżeniem poziomu produkcji drukarskiej (głównie literatura popularna, na ktrórą wzrasta zapotrzebowanie). Drukuje się wtedy kalendarze, literatura panegiryczna, literatura podręcznikowa. Literaturę dla szerszego czytelnika wydawana była tandetnie.

Jedynie książki naukowe i specjalistyczne drukuje się starannie. Stosuje się midzioryty, frontydpisy (ozdobna karta tytułowa). Powstają poważne wydawnictwa kartograficzne - mapy i atlasy, odbijane z płyt miedziorytniczych - nie są odbijane ze składu. Popularna jest książka emblematyczna - alegoryczne obrazy postaci. Jedno z ważnych wydań to Emblemata Secularia Jana Teodora Bry. Książki bogato ilustrowane z racji na samą dziedzinę to zielniki (np. Falimirza), herbarze, dzieła botaniczne. Zmienia się estetyka książki, forma, zdobnictwo; ilustracje stają się bardziej finezyjne.

Pod koniec XVII barok wchodzi w epokę rokoka. Projetowaniem ilustracji zajmowali się wybitni mistrzowie - jak Rubens. Rytownik na podstawie szkiców rytował miedzioryt.

Francja XVII znana jest z absolutyzmu Ludwików. Za ich czasów panowała cenzura, ale i kwitła sztuka i literatura. Powstały salony literackie. Wiek XVII jest okresem pisarzy takich jak Molier i uczonyh jak Pascal. Władcy Francji byli uczeni - zajmowali się też drukarstwem. Pprzez cenzurę wiele dzieł ukazuje się poza granicami Francji - dzieła ukazują się np. w Niderlandach. Miejsce publikacji nie zawsze więc odpowiada rzeczywistości. Cenzurowano książki polityczne, heretystyczne, ukazujące rodzinę królewską w złym świetle, sprzeczne z kanonami i obyczajami.

Drukarnia królewska w 1640 pozwalała samym królom drukować książki. Pismo to najczęściej nowa antykwa lub kursywa zaprojektowana przez Jannona. Drukarnia królewska drukowała też po grecku i hebrajsku. Wydrukowano tu Biblię Poliglotta 167x. Ukazał się tu też Słownik Akademii Francuskiej, 29 tomów, dzieła historyków bizantyjskich. Ukazywały się również gramatyki i słowniki językowe.

Warto podkreślić, że w drukarni tej ukazywały się teksty do użytku szkolnego - tzw. Ad usum Delphini - dla następcy tronu królewskiego. Teksty te musiały być specjalnie przygotowane dla dzieci - okrojone, z komentarzami. Ukazywały się od 1671 w liczbie 64 tomów w 4-ce. Znani są rytownicy francuscy, stosujący technikę akwafortę - najwybitniejszy z nich to Jakub Callot (akwaforta to wielokrotne zacinanie i trawienie kwasem płyty miedzianej - rysunku na płycie pokrytej werniksem. Części, które nie są pokryte werniksem, są trawione). Sebastian L'Eclerk. Francuska sztuka jest wzorcem dla innych mistrzów europejskich.

Niemcy XVII. Drukarstwo niemieckiego obszaru językowego rozwija się silnie we Wiedniu. Jest tu około 40 drukarzy, w tym 2 Polaków - Stanisław Kocmyrzowski (Cosmerovius) drukuje od 1640 i wytłoczył ponad 300 pozycji. Franciszek Meninski był znawcą języków i wydawcą słowników. Dosyć rzadki słownik - Słownik języków wschodnich - thesaurus lingwarum orientarum.

Innym większym ośrodkiem jest Norymberga - pracuje tu Joachim Za~Rad (zm. 1688) wraz z giserami / odlewaczami czcionek. Jako miedziorytnik był autorem ilustracji Biblii Weimarskiej.

Czołowe miejsce zajmują Niderlandy. Wraz z bogactwem przychodzi rozwój przemysłu i rzemiosła drukarskiego. Rozwija się ten kraj jako imperium morskie, nie stosuje ograniczeń cechowych w rzemiośle. Przyciągani są więc drukarze do Holandii, zamawia się u nich z innych państw (np. z Francji). Warto zwrócić uwagę na dynastie drukarską Elzewirów. Podobnie jak Manuncjusze na przełomie XV i XVI w. we Włoszech, podobnie tu mamy do czynienia z rodziną i firmą z tradycjami. Od nazwiska pochodzi nazwa książek - to Elzewiry.

Założycielem tej dynastii był Ludwik Elzewir (zm 1617) - najpierw Leidzie był księgarzem, był nakładcą kilku książek. Od tego doszedł do dużego przedsiębiorstwa z filiami w Londynie i Kopenhadze. Ludwik Elzewir jako pierwszy w handlu książką wprowadził formy aukcyjne. Do dziś dnia biblioteki naukowe licytują książki na aukcjach. Pierwsza aukcja odbyła się w Niderlandach w 1604. Ludwik nie miał własnej drukarni - dopiero jego wnuk Izaak ją uruchomił - również w Amsterdamie. Dorobek tych oficyn to około 2200 książek, ale oprócz tego 3000 dysertacji doktorskich uniwersyteckich (kilkuarkuszowe druki, które omawiały główne tezy prac).

Aldyny drukowane były w 4-ce. Elzewiry to wąska książka w 12-ce o skromnym, zdobnictwie, drobnym, acz wyraźnym piśmie. Elzewiry były popularne w Europie - szczególnie seria Małe republiki, składająca się z 35 tomików w 12-ce. Był to encyklopedyczny opis poszczególnych krajów - jest i Polska. Wysokie nakłady, częste druki.

W Amsterdamie ukazują się wydawnictwa kartograficzne - atlasy, globusy, mapy - dziś BLAEU, założona 1559 przez astronoma. Wydawtnictwo Nowy Atlas i Większy Atlas to atlasy w różnych wersjach językowych.

Ilustracje książki w Niemczech - kwitnie miedziorytnictwo oriwntalistyczne, roślinne. Działa w Niemczech rodzina sztycharzy (grafików) de Bry z Niderlandów. Teodor de Bry i Jan Teodor de Bry. Powstają tu sztychy do dzieła Potrety sławnych ludzi - bogato ilustrowane dzieła z obrazami takimi jak Teatre Vitae Humanae. W 21 tomach Teatr Europejski opisano powszechną historię Europy. Warsztat przejmują Merianowie i publikują Topografię - plany krajów i miast. Marcin Callzei wydał dzieło o 31 tomach wydawanych w latach 1641-1672.

Warto zwrócić uwagę na rozpowszechnianie książki - Targi Książki we Frankfurcie nad Menem w XVI w. W XVII słynne się stają targi lipskie - zaczynają być coraz bardziej popuarne. Rozpowszechnianie książki poprzez targi - czasem w hurtowych ilościach. Księgarstwo krakowskie przedtawia, że przywożono książki, ale i papier - w beczkach, zabzpieczonych smołą przed wilgocią. Sprzedawano książki w arkuszach niefalcowanych (niezbroszurowane książki). Formy sprzedaży książki - głównie oddawano w komis: hurtownik oddawał książki detaliście. Księgarze krakowscy rozwozili książki do Lublina, Warszawy. Tam sprzedawali detalistom. Jeśli księgarz nie sprzedał książki, to ją zwracał. Księgarz zarabiał do 30% na książce. Czy księgarze byli uczciwi? No niekoniecznie. Drukarze usuwali karty tytułowe, wstawiali nową z nową datą i już mamy nową książkę, którą można komuś opchnąć. Nielegalne były też poddruki - np. dzieł Kochanowskiego

W21 [12.01.2010] - drukarstwo w XVII i XVIII w.

XVII w. to panowanie m.in. Zygmunta III, Jana Kazimierza, Jana III Sobieskiego. Gospodarka w Polsce dopiero polepsza się za Sobieskiego ze względu na liczne wojny. Poziom drukarstwa się obniżył nie tylko ze względu na wojny, ale i ze względu na epidemie nękające Europę. Głównie drukowano druki okolicznościowe, kazania, relacje, dysertacje doktorskie, podręczniki, literatura mieszczańska.

KRAKÓW

W 1. poł. XVII w. był największym ośrodkiem drukarstwa - 7 drukarń, w tym. Franciszka Cezarego i Schedel'ów. Drukuje Andrzej Piotrkowczyk (jako architypograf królewski) - przejął druk konstytucji sejmowej po Januszowskim. Drukowano tu też kazania Piotra Skargi (Na niedziele i święta i Roczne dzieje), kazania Wirkowskiego, poezje Kochanowskiego, Dworzanina Górnickiego. Drukarnia istniała do lat 80 XVII w. Po śmierci właścicieli przekazana jako dar dla Akademii Krakowskie. Acz początek drukarnii akademii to 1674.

Franciszek Cezary (zm. 1671) wydał około 500 pozycji - m.in. Piotr Kochanowski: Jerozolima wyzwolona; Słownik łac-pol. Knapskiego. Nagrobki i sielanki Siemorowica. Później także nabyta dla Akademii Krakowskiej.

Schedlowie założyli drukarnie w 1660 roku.

W Dobromilu drukarz Szeliga (drukujący wcześniej w Krakowie) wydał dzieła Kadłubka, Długosza (Roczniki - 6 ksiąg do cenzury) i Orzechowskiego. Dzieło Jana Długosza miało trochę aluzji co do rodziny królewskiej - stąd cenzura.

W Warszawie Jan Rossowski drukował druki urzędowe. Piotr Ellert.

W XVII w. kwitnie drukarstwo w Zakonach - Bazylianie drukują druki religijne. Najwięcej jest panegiryków - druki nieduże, pochwalne, często z herbem osoby, komu były dedykowane. W 1593 powołano do życia Kancelarie Koronną. Szczątki biblioteki Akademii Zamoyskich - z drukarnią. Niektóre z druków filologicznych starano się sprzedać na Zachodzie, ale ze względu na niski poziom techniczny nie zostały przyjęte.

Gdask: Förster wydaje druki polskie. Poziom graficzny jest w XVII w. niedościgniony w Polsce

XVIII w.

FRANCJA

Francja ma przodującą pozycję gospodarczą w XVIII w. Rozwija się nauka, ukazuje się Wielka Encyklopedia Francuska 1751-1772 - 35 tomów. Przygotowanie do wydania encyklopedii to wielkie przedsięwzięcie. Wielu specjalistów musiało przygotować hasła - świadczy o ogromnej mobililacji świata naukowego. Powstają almanachy, książki dla dzieci (już się przerabia Robinsona). W 1704 we Francji było 204 drukarń. W Paryżu działało 51 drukarń. W Lyon - 29, Bordeaux, 11, Tuluza - 14. Książka francuska nastawiona była na eksport ze względu na dużą popularność języka francuskiego. Szata edytorsko-techniczna stała na wysokim poziomie.

Szczególne miejsce zajmowała w Paryżu Drukarnia Królewska - do 1823 pod opieką rodziny Anisson. Nawet królowie odtłaczali sobie druczki dla rozrywki. Ukazywały się dzieła dla następcy tronu. W XVIII w. pojawiła się tu Historia Naturalna Georga Diffona. W 1793 drukarnia zatrudniała 166 osób (a nasze drukarnie miały mistrza, czeladnika, 2 uczniów i jedną prasę). Ogromne przedsiębiorstwo stworzyła rodzina Didotów - posiadali prócz drukarni gisernie i papiernie. Cała dynastia Didotów stworzyła kapitalistyczne przedsiębiorstwo. Franciszek Ambroży był projektantem antykwy Didotów. Pismo to (okrągłe) - wprowadzono system metryczny Furniera. W jednym metrze mieści się 2660 punktów. Jeden punkt to 0,375 mm. Ukazała się seria autorów greckich i rzymskich na użytek delfina. Syn Franciszka Ambrożego wynalazł także stereotypię, co przyśpieszyło druk książek w dużych nakładach. Stereotypia - gotowy skład drukarski jest zalewany gipsem, uzyskuje się matrycę. Matrycę zalewa się stopem i uzyskuje się odlew karty (stereotypia). Syn Piotr był znany z niskonakładowych edycji dzieł klasycznych (Addision de Luvre).

NIEMCY

W Niemczech mamy słabą jakość techniczna druków. Handel książki po połowie XVIII przenosi się do Lipska. Podkreślić trzeba zasługi oficyny Breitkopf'ów. Do dziś istnieje Breitkopf&Herter. Wśród rodziny był teoretyk drukarstwa Gothkopf(?). Jego biblioteka liczyła 20 tysięcy dzieł - składała się z dzieł z historii książki w szerszym znaczeniu. Stosował twarde stopy metali do odlewania czcionek, wprowadził ruchomą czcionkę do nut. Przyczynił się do polepszenia druku map. /Niewodniczański. Mapy/

Pracujący w Berlinie Ungler (zm. 1804) był teoretykie i praktykiem w dziedzinie drzeworytnictwa. Ungler był twórcą nowej niemieckiej fraktury, która stała się wzorem.

W Sztutgardzie pracował Cotty.

AUSTRIA

XVIII w. to rozwój drukarstwa, poprzedzona rozwojem kulturalnym.

WŁOCHY

Ośrodki to przede wszystkim Wenecja i Parma - tu działał Bodoni (zm. 1813) był kierownikiem drukarni Księcia Parmy, później - właścicielem własnej firmy. Udoskonalił kunszt drukarski dzięki rozmieszczeniu kolumn i zmianie proporcji kolumn. Rozpoczął karierę w drukarnii Kongregacji Propagady Wiary. Był twórcą czcionek greckiej, orientalnej, ale i własnej - antykwa Bodoniego 1789). Wydrukował 1147 dokumnetów. Nie dbał o korektę, dbał o papier, ilustrację, estetykę. Wydrukował „Ojcze nasz” w 155 językach. Bodoni wydrukował Iliadę w 3 tomach.

HOLANDIA

HISZPANIA

PORTUGALIA

ANGLIA

Nadal 3 miasta głównie drukują: Londyn, Oxford, Cambridge. W sumie 20 drukarń. W innych miastach też jest kilka. John Buscerville (zm. 1785) - twórca kolejnej antykwy.

Rewolucja francuska 1789 rok i jej skutki w drukarstwie

Spowodowała ogromne przemieszczenia książek (nie tak może jak przewrót bolszewicki, ale zawsze). 2 listopada 1789 roku zarządzono konfiskatę majątków kościelnych, zatem i majątków bibliotek. 1792-1793 straciły też na tym biblioteki uniwersyteckie, spalono książki przeciwników rewolucji. Księgozbiory miały stać się dobrem publicznym. Zamierzenia te doprowadziły do wielkich strat w zasobach wielkich bibliotek. Konfiskowane księgozbiory były umieszczane w magazynach. Mieściły się przeważnie w budynkach kościelnych - w Paryżu i na prowincji. Ta ogromna liczba druków skoncentrowanych wynosiła 12 milionów woluminów. Ogromną masę książek chciano uporządkować - powstało biuro bibliograficzne, ale opracowano lekko ponad 10% książek, ale zaniechano pracę. Rozważano nawet sprzedaż.

Powstała Biblioteka Narodowa 1792 - przeobrażona z Biblioteki Królewskiej, którą naprzód zamierzano zniszczyć. Z magazynów do Biblioteki Narodowej przekazano około 300 tysięcy tomów. Biblioteka francuska posiada drukowany katalog składający się z kilkuset tomów.

Drukarstwo polskie XVIII w.

WARSZAWA

Największy ośrodek wydawniczo-drukarski XVIII w. Już dawno stolicę przeniesiono na nowe miejsce. Istnieje Drukarnia Mitzlera de Kolofa. Był to Niemiec z Wirtenbergi, lekarz z zawodu, muzykolog, nakładca, księgarz. Oficyna działała 1756-1768, przekazana potem do Korpusu Kadetów w Warszawie (nazywała się wtedy „Drukarnia mitzlerowska Korpusu Kadetów” - w Pałacu Kazimierzowskim). Mitzler zaczął swą działalność od wydawnictwa, związany był z różnymi osobistościami warszawskiego świata dworskiego - Poniatowski, Czartoryski; powiązany był z bibliotekami, ukazującymi się czasopismami takimi jak Acta Literraria Regni Poloniae, efemerydami, promującymi naukę i technikę, także o tematach społecznych. Np. Nowe wiadomości ekonomiczne i społeczne 1758-1761, Patriota polski, a zwłaszcza Monitor, ukazujący się od 1775. Mitzler wydawał wybitne dzieła literatury polskiej - pisarze baroku i renesansu - Skarga, Zimorowic, wydawał autorów starożytnych jak Persjusz czy Horacy, autorów francuskich. Warszawa wydawała dzieła francuskie w oryginale. Drukował także współczesnych autorów polskich. Drukował dzieła teatralne, urzędowe, kalendarze, dzieła okolicznościowe, teologiczne. Mitzler wiele dzieł wydał własnm nakładem. 1765-1775 wydrukował 12 dzieł nakładem Wydawnictwa Literatów. Ruch wydawniczy w stolicy był napędzany przez prenumeraty. Mitzler założył własną gisernię.

Karol Michał Gröll. Drukarz, księgarz i nakładca, pochodził z Norymbergii, studiował w Lipsku, po przeniesieniu do Warszawy był królewskim komisantem - dla biblioteki Stanisława Augusta Poniatowskiego kupował książki do ogromnej biblioteki króla. Królowie mieli swoje własne biblioteki i nie były zwykle dziedziczone od króla do króla. Trafiła do biblioteki Krzemienieckiej. Król Staś był znawcą książek - w chorobie czytano mu dzieła.

Gröll naprzód zajmował się księgarstwem, posiadał filie księgarskie. Jego książki docierały na Kresy i rynki zachodnie. Był w Warszawie założycielem pierwszej publicznej czytelni i wypożyczalni książek. W 1778 uruchomił własną drukarnię - jedna z najlepiej wyposażonych drukarń w kraju. 4 prasy i 20 pracowników. W tłoczni ukazało się 500 książek i 1000 druków ulotnych. Drukowano tu dzieła Woltera, Rosseau, Krasicki, Kniazin, Naruszewicz, Trembecki, Zabłocki (Fircyk w zalotach). Wydawał też 9 czasopism, w tym Zabawy przyjemne i polityczne, Gazeta Warszawska (po niemiecku). Wprowadził recenzję. Drukował w innych drukarniach, ale też na Zachodzie - w Lipsku u Breitkopfa i w Dreźnie. Pod względem typograficznym osiągnięto wysoki poziom. 1788-1792. Zzostał tu wytłoczony tekst Konstytucji III maja.

W22 [19.01.2010]

Piotr Dufour (francuz) działał w Warszawie w 1775-1797, drukarz i nakładca. Do Warszawy sprowadził go książę Czartoryski. W latach 80 był pod opieką Stanisława Augusta. 1784-1794 kierował Drukarnią Korpusu Kadetów. Wydał około 2000 druków - w tym

W wieku XVII rozwija się drukarstwo zakonne.

Zakony Jezuitów wraz z drukarniami (?) skasowane zostały w 1773. Pod zaborami zostały zlikwidowane akademie i uniwersytety.

Prof. dr hab. D. Sieradzka

W23 [17.02.2010] - wykład organizacyjny, książka śląska

Egzamin kierunkowy i bez ulg (nie będzie książki arabskiej). Tematyka rzecz jasna obszerna. Egzamin ustny wyciągane karteczki, są wolne tematy to szykować sobie gotowca. Egzamin pod koniec sesji.

Przykłady:

  1. wymienić biblioteki starożytne, któtko scharakteryzować

  2. pismo i jego dzieje (rozwój pisma)

  3. książka na terenie cesarstwa rzymskiego, wczesne średniowiecze

  4. rola uniwersytetów w dziejach książki

  5. przykłady różnych firm wydawniczych w Europie

  6. budowa książki w różnych epokach - np. co to są elzewiry

  7. rola książki na ziemiach polskich - początki piśmiennictwa na ziemiach polskich (np. Psałterz Floriański)

  8. początki drukarstwa polskiego i europejskiego. Pierwsi drukarze, pierwsze dzieła ich oficyn.

  9. biblioteki króla Poniatowskiego

  10. rewolucja przemysłowa w odniesieniu do drukarstwa, rynek poligraficzny, nowinki z XIX w. (książka staje się towarem)

  11. losy książki polskiej pod zaborami (poszczególne zabory - jak na ich terenie rozwijało się życie przemysłowe i kulturalne)

  12. zagadnienia śląskie - dzieje i rozwój książki

  13. odbudowa państwa polskiego - rola i nowe funkcje książki od 1918. Radiofonia (Warszawa 1925), biblioteki międzywojnia, rola i zadania Stefana Dembego, Biblioteka Narodowa 1928.

  14. II WŚ - książka w obozach jenieckich. Zadanie i rola książki. Straty wojenne w książkach polskich

  15. książka w PRL-u. Powstanie nowych bibliotek, nowych wydawnictw. Pierwszy i drugi obieg książki

  16. Czasy współczesne - nowa rola książki po 1989 - gospodarka rynkowa a książka. Firmy i przekształcenia

  17. Książka drukowana a książka elektroniczna

Bienikowska: Książka na przestrzeni dziejów

Książka śląska

Nigdy nie było Śląska pod zaborem pruskim - Śląsk nie uczestniczył w zaborach, gdyż Śląsk odpadł od Polski w 1 poł. XIV w. W 1795, gdy Polska zniknęła z mapy Europy - w skłąd zaboru pruskiego wchodziła Wielkopolska i Pomorze, dokoptowano do tego Śląsk. I był to Śląsk pod panowaniem pruskim (a nie pod pruskim zaborem).

W 1 poł. XIV w. była bardzo niekorzystna sytuacja - ostatni z Piastów, Kazimierz Wielki, prowadził liczne wojny z sąsiadami. Walczył o zjednoczenie ziem polskim po rozbiciu dzielnicowym. Przeciwnikami byli Krzyżacy oraz Luksemburgowie z tronu czeskiego. Kazimierz Wielki pragnąc odciągnąć stronę luksemburską, postanowił chwilowo przekazać dzielnicę śląską Luksemburgom. Pod koniec życia szykował się zbrojnie do odebrania Śląska, tak się jednak nie stało przez śmierć króla. Stąd już w XIV w. Śląsk nie był już pod polskimi granicami.

W XV w. za czasów Kazimierza Jagiellończyka Śląsk znajdował się krótko w rękach jagiellońskich. Czechy i Węgry były wówczas pod panowaniem Jagiellonów. Czesi i Węgrzy postanowili wybrać Ludwika Jagiellończyka w 1471 na tron. Został on też królem Węgier.

W XVI za czesów Zygmunta I Starego dochodzi do ugody w 1515 pomiędzy Jagiellończykami a Hagzburgami. Na mocy postanowień traktatu wiedeńskiego stwierdzono, że jeśli Ludwik Jagiellończyk zginie bez męskiego potomka, tron czeski i węgierski przejdzie w ręce Hagzburgów. W 1526 roku Ludwik Jagiellończyk ginie w wojnie z Turkami pod Mochaczem. Tron przechodzi w ręce Hagzburskie, przechodzi w ich ręce także czeski Śląsk.

W 1 poł. XVIII w. Austrią rządzi Maria Teresa. Dochodzi do wojny austryjacjo-pruskiej. Maria Teresa została pokonana przez prusaków, przez co ustalono, że Śląsk cieszyński pozostanie po stronie austryjackiej. Górny Śląsk przechodzi w ręce pruskich Hochenzollerów w latach ~1740. Nie było jeszcze wtedy mowy o rozbiorach Polski. W czasie zaborów więc Śląsk był pod zaborem pruskim. Śląsk powraca do Polski w 1922 roku.

W24 [24.02.2010] - mechanizacja procesu wytwarzania książki XIX/XX w.

Wiek XIX okazał się złotym wiekiem poligrafii. Dokonano daleko idących zmian w każdej dziedzinie, co pozwoliło postawić wysoko poligrafię. Tło historyczne to Kongres Wiedeński, ustanawiający nowy ład w całej Europie. Polska nie zyskała wiele w tych czasach, a w dodatku straciła niepodległość. Bardzo istotne, że wiek XIX nazywany jest wiekiem pary i elektryczności, mówi się o rewolucji przemysłowej. W okresie tym nastąpiły zmiany takie jak lokomotywy i statki parowe, wprowadzenie samochodów (lata `70/'80), zastosowanie maszyn w przemyśle, zastosowanie w szerszym stopniu coraz doskonalsze sposoby oświetlenia, co wydłużyło możliwość pracy fabryk, radykalne przyśpieszenie: telegram, telefon, mikrofon. W postępie przoduje Anglia, Stany Zjednoczone, potem Niemcy i Francja. Wytworzyła się wtedy praca robotnicza i najemna. Zatrudnienie w miastach wzrosto dzięki migracjom ze wsi do miast. Praca w mieście wymusiła zdobywanie nowych umiejętności - rozwój czytelnictwa, zapotrzebowanie na czasopisma, gazety i książki - wytwór słowa drukowanego.

Przyjmuje się, że rok 1800 jest okresem rozgraniczenia druków starych (starodruków) i nowych - wprowadza się bowiem wtedy mechanizację procesu produkcji książki. Postęp przemysłowy objął wszystkie etapy: produkcja papieru, edycja, skład, druk, oprawa. Jedna wielka rewolucja

Wynalazki i odkrywcy

Twórca stereotypii, Franciszek Genoux. Morgen Taller w 1886 wprowadził linotyp. W 1897 Thomas Lanston wprowadził monotyp. Przyśpieszenie poprzez prasę żelazną 1800 Christopher Stanhoup. Franciszek Kröning wprowadza prasę pośpieszną - po raz pierwszy miała zastosowanie w The Times w 1814. 1846 - maszyna rotacyjna w Ameryce, miała duże zastosowanie w druku gazet i czasopism o dużym nakładzie i przy dużej produkcji książek. Proces zmian objął też techniki druku. Stosowano dotąd druk wypukły i wklęsły, a w 1898? Alfred Senefelder wynalazł druk płaski, litografię, stosowaną do ilustracji książek i czasopism. Nowoczesne: rotograwiura, offset, światłodruk. W 1839 zastosowano w książkach pierwsze fotografie. Zaczęto wprowadzać papier kredowy, offsetowy i inny.

Kolej, telefon i telegraf przyczyniły się do rozwoju książki. Ówczesny slogan to „Więcej, szybciej, taniej”. Książka staje się towarem - staje się coraz bardziej masowa i dostępna. Upowszechniono rozwój szkolnictwa podstawowego, co przyczyniło się do rozwoju czytelnictwa. Książka była produkowana masowo na tanim papierze z ubogą szatą graficzną - istotą procesu był zysk: zarobek na książce - nie liczyła się oprawa, a jedynie to, by sprzedać nakład. Anglia i Stany działały przede wszystkim z takimi zasadami. Thomas Morris w Anglii stworzył własne drukarstwo, które opowiedziało się przeciwko niechlujstwu ówczesnych wydawców. Starał się pozyskać dobrego klienta, a nie umasowionego przez rewolucję. Jasne, że nie wszyscy występowali po stronie masowych wydawnictw. Były wyjątki.

Jest to szczególny rozwój gazet i czasopism. Drukowano w odcinkach powieści dostosowane do przeciętnego czytelnika (opowiastki, romanse i powieści przygodowe) - zbijały kapitał, bo nie było właściwie wyrobionego czytelnika. Jest to okres, kiedy masowo tworzone są biblioteki o charakterze narodowym. W Stanach Zjednoczonych kształtowały się koncerny, dyktujące przemysł wydawniczy. Wprowadzono czasopisma dla kobiet, mężczyzn, dzieci. Następuje specjalizacja drukarń i wydawnictw (jedne drukują częściej beletrystykę, inne - książki dla dzieci). Stosowano marketing: starano się dopasować książkę do potrzeb i oczekiwań klienta. To już nie jest czas pojedynczych drukarń, a wielkich przedsiębiorstw, narzucających, co trzeba czytać.

Coraz więcej książek trafia do bibliotek. Jest to okres szerokiego dostępu do oświaty - interesują się nią nie tylko robotnicy, ale wszelkie inne warstwy. Tworzone są centra edukacyjne, decydujące o tym, co powinno być przedmiotem nauczania w poszczególnych typach placówek. Stąd zapotrzebowanie na książki. Ministerstwa Edukacji: Rosja, 1802, Prusy 1847, Anglia 1902. A w Polsce Komisja Edukacji Narodowej powstała w 1773. Postęp w rozwoju szkolnictwa i oświaty pozaszkolnej. Dbano o rozwój szczebla podstawowego (acz wyższe też były, no jasne).

Co czytano? Pierwsze miejsce miała beletrystyka. Przez wieki gloryfikowano lirykę i dramat. Powieść i nowela pozosawały na marginesie, acz w XIX w. zaczynają się przebijać. Istotną rolę w XIX ma też romans i powiastka. To okres poetów, pisarzy, wieszczów. Byron, Goethe, Heine, Puszkin, Lermontoff, Dickens, Tołstoj i inni - ich dzieła bardzo często były wznawiane i osiągały wielotysięczne nakłady.

Obok książki istotną rolę odgrywała ówczesna prasa i czasopisma. Na niespotykaną skalę mówić można o kolportażu, usprawniono pracę korespondentów prasowych. Dzienniki amerykańskie przekraczały liczbę miliona egzemplarzy.

Popularność zyskały też biblioteki wędrowne (Stany).

Szczególny charakter miała literatura dla ludu - odbiorcy mało wykształceni, nieoczytani, czasem analfabeci. Stosowano dla nich mało tekstu a dużo ilustracji.

Wobec szpetoty produkcji wiele organizacji występowało przeciw nowym trendom. Odżywa drzeworyt, pojawia się fotografia, nawet fotografia wielobarwna (druga połowa XIX w.). To nowa sztuka. Dominował modernizm, impresjonizm i secesja. Elementy tych nurtów przeszły do produkcji książki. Weźmy choćby Wyspiańskiego, który dekorował wiele książki. Nowy typ książki: książka dekoracyjna, finezyjna, ekspresyjna.

W książkach wprowadzano często ekslibris typograficzny bądź drukarski.

W okresie tym obserwujemy ogromny rozwój czytelnictwa. Wiele z czasopism trafia do bibliotek, które się upaństwawiają. Księgozbiory dawnych bibliotek przechodzą na własność państwa. Każdy obywatel miał prawo do bezpłatnego korzystania z książek - skala tego zjawiska była jak dotąd niespotykana. Wprowadzano nowe rozwiązania innowacyjne. Ówczesne biblioteki miały halową strukturę. Mówimy o bibliotekach państwowych, miejskich, samorządowych, politycznych, parafialnych. Zawiązywały się pierwsze stowarzyszenia zawodowe jak American Library Association ALA, inne angielskie i niemieckie.

Elementy polskie

Książka polska pod zaborami. 1775 unicestwił państwo polskie, wykreślono ją z map, ale nie wykreślono poslkiego społeczeństwa. Tworzone były organizacje i stowarzyszenia, zbierające pamiątek po minionej epoce. Istotne klasy to ziemiaństwo, zakład Ossolińskich. Biblioteki miały udokumentować aktywność kulturalną Polski minionej - bibliotheca patria. Raczyńscy, Czapscy. Obok ziemiaństwa można mówić o polskiej inteligencji, nierównomiernie rozłożonej w zaborach. Mamy inteligencję nauczycieli, wydawców, duchowieństwo. Te grupy podtrzymywały ducha poslkiego, świadomość narodową. Chłopstwo i klasa robotnicza także - w zależności od możliwości - decydowały się na zakup czasopism.

Najlepiejszy dostęp do kultury miało polskie społeczeństwo na terenie zaboru austryjackiego. Autonomia doprowadziła do rozwoju stowarzyszeń kulturalnych. Na tym obszarze był Uniwersytet Jagielloński, promieniujący na sąsiednie tereny. Obecna była germanizacja, ale nie miała tak mocnego charakteru jak w zaborze pruskim. Zabór pruski cieszył się (w odróżnieniu od rosyjskiego) pomimo Kulturkampfu polską kulturę. Nie było na tym obszarze analfabetów dzięki odgórnemu obowiązku szkół niemieckich. W zaborze rosyjskim analfabetyzm jest na dużo wyższym poziomie. Po 1918 dało to o sobie znać podczas Kongresówki. Miały miejsce powstania - listopadowe i styczniowe - spowodowały istotne represje polskiego społeczeństwa. Kontrybucja otrzymana od Francji przekazywana była na rozwój przemysłu na Śląsku. Istniały ośrodki i wydawcy, przyczyniający się do rozwoju słowa drukowanego.

W25 [10.03.2010] - Książka polska w okresie zaborów - życie kulturalne, drukarstwo, wydawcy, biblioteki, bibliofilstwo

W przypadku polskiego społeczeństwa, które nie przypuszczało, że niepodległość utracona zostanie na 200 lat, można mówić o daleko idących zastojach i zacofaniu na polu ekonomiczno-kulturowym. Po 1778 można mówić o chwilowym ożywieniu życia kulturalnego: Księstwo Warszawskie 1807-1814/1815. Upadek Napoleona przyczynił się do upadku tej jednostki politycznej. Można mówić o krótkim rozwoju nauki i kultury. Kongres Wiedeński wprowadził nowy ład i porządek. Powstanie listopadowe i styczniowe przyczyniło się jeszcze bardziej do rusyfikacji i zacofania społeczeństwa polskiego. Nie rozwijało się w zaborze rosyjskim życie kulturalne. W przypadku powstań listopadowego i styczniowego stosowano wymiany niebezpiecznych osób, związanych z caratem. Wszystkie te elementy nie przyczyniły się do rozwoju kulturalnego, ale zmianie uległą postawa poszczególnych warstw społecznych, zachowujących wszelkie pamiątki po byłej Rzeczypospolitej.

Na terenach ziem zaborczych rozwijała się jednak kultura. Wielka Emigracja doprowadziła jednak do rozwoju kultury polskiej we Francji i innych krajach. Uczestniczono w realizacji swoich zadań, wydawali książki polskie - to przecież Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Norwid, Szopen, Lelewel, geolog Ignacy Domejko, Maria Skłodowska Curiee, Ignacy Paderewski i wiele innych osób. W kraju w tym czasie możemy też wymienić osobistości, które tworzyły w trudnych warunkach: to w końcu pisarze, poeci - jak Julian Ursyn Niemcewicz, Orzeszkowa, Konopnicka, Prus, Sienkiewicz, Reymont, Śniadecki, Staszic, Linde, Karol Estreicher, Matejko, Grodger, Kossak, Wyspiański i wielu innych. Był to okres dużego upokorzenia polskiego społeczeństwa w zakresie kultury, pojawiają się wybitne osoby, które zachęcały do czytelnictwa. Pojawiają się różne towarzystwa o charakterze naukowym: warszawskie, krakowskie (z AU w Krakowie), płockie, poznańskie, we Lwowie. Towarzystwo Oświaty Ludowej związane z Krakowem, Towarzystwo Czytelni Ludowej w zaborze pruskim. Polska Macierz Szkolna funkcjonowała we wszystkich zaborach. Były to organizacje prawicowe i lewicowe.

W okresie zniewolenia na książki spadł ciężar i odpowiedzialność za kultywowanie polskiego słowa i kultury, uchwalanie chwalebnych wzorców; kształcenie młodego pokolenia u pokrzepieniu serc. Słowo drukowane miało odbicie w szerokich warstwach społeczeństwa, nasilił się kult języka polskiego. Największa strata to nie tylko grabież księgozbiorów i bibliotek. To też grabież jednostek muzealnych, prowadzonych przez zaborców. Zagarnęli sporo Rosjanie, tylko trochę mniej Austryjacy i Prusacy.

Znalazły się wtedy jednostki wybitne, które swoim majątkiem chciały odtworzyć i bogacić księgozbiory, związane z dawną Rzeczypospolitą. Wprowadzano nowe edycje, kultywujące dawny okres. Jedną z takich osób był Józef Maksymilian Ossoliński. Mówił „Ze wszystkich stron chce się nas zniszczyć; pracujmy więc nad zbieraniem pomników ze świetlnej przeszłości - to jedyny sposób walki który nam pozostawiono. W 1817 zakład Ossolińskich powstaje w Wiedniu, przeniesiono go do Lwowa. Była to biblioteka, archiwum i muzeum. Gromadzono pamiątki - monety, obrazy, włosy po zmarłych wodzach; nie tylko książki... Instytucja zasłużyła sobie na miano Biblioteki Narodowej. Inni pozostali reprezentanci stanu ziemiańskiego też pomnażali dziedzictwo polskie. Dzięki książkom - jak Samuel Linde, Edward Raczyński (fundator Biblioteki Raczyńskich), Adam Tytus Działyński i syn Jan Kanty (Biblioteka Kórnicka), Włodzimierz Dzieduszycki (rodowe księgozbiory do Lwowa, muzeum Dzieduszyckich). Był to mecenat indywidualny (ale zbiorowy - różne stowarzyszenia postanowiły wspierać finansowo rozliczne akcje, mające za zadanie oddtworzenie dawnej świetności państwa polskiego). Na barki polskiej inteligencji i ziemiaństwa legło pilnowanie spraw polskich.

W okresie tym było wielu wybitnych wydawców, przyczyniających się do polskiego dorobku kuturalnego =- beletrystyka, podręczniki, piśmiennictwo naukowe, książki religijne. Publikacje dzieł słownikowych i encyklopedycznych: Encyklopedia Olgenbrandta, publikacje Zawadzkiego, Michał Arct, Gebettner i Wolf; Altenbergowie.

Rozwój czasopiśmiennictwa datuje się na 2. poł. XVIII w. Zabory przyczyniły się do chwilowej zapaści, acz rozwijały się - choć głównie w austryjackim. Tygodnik Polski i Zagraniczny, Gazeta Olsztyńska, Czas (Kraków). Na ziemiach polskich przyjęła się szeroko litografia (1818 - pierwszy zakład). Dużą popularnością cieszył się drzeworyt (Kłosy, Tygodnik Ilustrowany). Najpopularniejsi ilustratorzy: Franciszek Kostrzewski, graficy: Michał Andriolli (dzieła Mickiewicza, Kraszewskiego), Wincenty Smokowski, Juliusz Kossak (kierownik art. Tygodnika Ilustowanego). Nowe techniki stosowano też w książkach.

Wraz z rozwojem wydawnictw wzrastała liczba księgarń. Z biegiem czasu księgarstwo rozwijało się. Od początku XIX w. wyodrębniały się coraz bardziej antykwariaty. W 1826 w Warszawie było tylko 10 księgarń i 18 drukarń. 1900 - 30 księgarń; 1913 - 100 księgarń i drukarń. Najnowocześniejszym zakładem była firma Gebettner i Wolf założona w 1857, wydająca dzieła naukowe i literaturę popularną.

W zaborze austryjackim największym ośrodkiem był Kraków z Uniwersytetem na czele. Drugim ośrodkiem był Lwów. Rozwijały się wydawnictwa naukowe - Czas albo Życie. Największe zakłady: Gubrynowicza i Szchmidta, Wydawnictwo Altenbergów. Popularyzowały kulturę towarzystwa literacko-kulturalne. Austrowęgry cieszyły się autonomią polską. Stąd mnogość stowarzyszeń.

Zabór pruski - Walenty Stefański zajmował się literaturą społęczno-polityczną. Drukarnia założona przez Jana Konstantego Żupańskiego - inwestycja rodzinna, nie zajmująca się zyskiem, a raczej doborem dzieł patriotycznych i wysokim poziomie wydawniczym. Działał również Napoleon Kamieński w 1842 uruchomił drukarnie i księgarnię. Mieczysłąw Laiught-Gebber miał drukarnię i księgarnię. W Mikołowie konglomerat swój założył Karol Miarka - wydawnictwo, drukarnia, introligatornia.

Bibliofilstwo. Tu także obserwujemy podział na emigrację i kraj. Na zachodzie Europy i w Polsce odtwarzano dawne zbiory - kolekcje wielkoziemiańskie tworzone na wzór biblioteki Załuskich z myślą o społecznym pożytku. Działał więc Ossoliński i inni:

Biblioteka największa to Biblioteka Jagiellońskich. Przeżywała swój renesans dopiero za czasów Estraichera, który przyczynił się do pomnażania księgozbiorów polskich. Politechnika Warszawska, Wyższa Szkoła Handlowa i inne - także zbierały księgozbiory polskie.

Zbiory zagraniczne zbierała Biblioteka Polska w Paryżu - dziś przechodząca kryzys. Biblitoeka powtała w 1838 roku założona była przez uczestników Wielkiej Emigracji - Niemcewicza, Mickiewicza, Adama Czartoryskiego. Stała się ta placówka centrum archiwum księgozbioru uchodźstwa. Biblioteka Batiniolska z 1842 r. powstała przy Szkole Polskiej w Paryżu. Biblioteka Raperswilska powstała w 1889 założona przez Władysława Platera z myślą o zabezpieczeniu polskich zbiorów historycznych.

Był to okres osób wybitnych - wybitnych dzieł. Rozwijały się biblioteki i bibliofilstwo. Powstał Związek Bibliotekarzy Polskich, który mógł się rozwijać dopiero w okresie II RP.

W26 [17.03.2010] - Biblioteki w II RP

Omawiając okres II RP trzeba powiedzieć, że po prawie 200 latach niewoli pwstała odrodzona RP. W latach 1918-1939 działo się dużo, choć zdania są podzielone. Nie wzniesiono może kultury na bardzo wysokie poziom, ale i tak stało się wiele. Duże sukcesy były na polu bibliotek. Pewne elementy rzutowały na całokształt:

Te elementy trzeba mieć w pamięci, oceniając całokształt kultury, książki, wydawnictw i bibliotek.

Rynek czytelniczy prasy i książki

W rozważaniach na ten temat zwraca się uwagę, że funkcjonujący w Polsce analfabetyzm nie przyczynił się do nagłego wzrostu czytelnictwa - pierwszy okres to właśnie walka z analfabetyzmem. Polsa po zaborach była podzielona na Polskę A - rozwiniętą - oraz Polskę B - nierozwinięte kresy z mniejszościami narodowymi. II RP nie miała jednolitej struktury narodowej. 30% to mniejszości narodowe - Ukraińcy, Białorusini, Niemcy, Żydzi, Słowacy, Litwini - narodowości te na mocy konstytucji z 1921 uzyskały dostęp do swoich dóbr kulturalnych - mogły się kształcić i uprawiać działalność oświatową, posiadać własną prasę i szkolnictwo.

Badanie nie są zbyt wymierne... Wskaźnik zużycia papieru na jednego mieszkańca w Polsce w 1928-1936 był 6-krotnie niższy niż w Anglii, Szwecji czy w Niemczech. Zużycie papieru gazetowego też było niskie, dopiero w latach niepodległości się podniosło - w 1930 - 0,8kg, w 1938 - 1kg. Najgorzej sytuowane były rodziny chłopskie i robotnicze - niskie wydatki na kulturę, zwykle związane ze szkołą. Z badań ankietowych wynika, że wydatki na prasę codzienną i książki (i pocztę) wynosiły rocznie 5,2zł (1928-1929), spadły do 1,6zł (1930). Kwestia ta była bardzo zróżnicowana między Polską A i Polską B. Największe czytelnictwo było w ośrodkach przemysłowych - Warszawa, Łódź, Zagłębie Dąbrowskie. 1927: około 25% rodzin robotniczych w ogóle nie kupowało gazet i książek, 40% ograniczało się do 1zł na miesiąc (1kg cukru kosztował 1zł, było to dużo, najtańsza gazeta - 10gr, Tygodnik społeczno-kulturalny 40gr, najtańsza powieść gazetowa 90gr-1zł, książki - kilka zł, czasem więcej).

W okresie międzywojennym książka i prasa była bardzo dostępna - funkcjonowało bardzo wiele bibliotek. Nie chodzi o biblioteki szkolne. Tak jak i dziś książka była droga, ale funkcjonowały biblioteki. Organizacje zawodowe, oświatowo-kulturalne za cel działalności przjmowały tworzenie bibliotek. Istniały systemy bibliotek wędrownych - np. na Śląsku trudnili się tym kolejarze.

Biblioteki w okresie II RP

Po ustaniu działań wojennych rozpoczęto porządkowanie bibliotek. Rozpoczęto od inwentaryzacji mienia - akcji tej patronowało Ministerstwo Akcji Religijnych i Oświecenia Publicznego. Ogłaszało dane statystyczne - np. w Przeglądzie Bibliotecznym. Różne typy bibliotek - w danych statystycznych dochodziło do pomyłek, gdyż biblioteki oświatowe liczono dwukrotnie:

Biblioteki naukowe

Wyniki ankiet informacji zbieranych przez ministerstwo ogłaszane były w Nauce Polskiej, Roczniku Statystycznym. Pierwsze dane o bibliotekach opracowała W 1928 Jadwiga Bornsztajnowa. Według jej obliczeń w 1928 było 451 bibliotek naukowych - stamtąd najszybciej wpływały informacje. W ramach bibliotek naukowych wyróżniamy:

Najwięcej tomów naukowych było w Warszawie, Lwowie, Krakowie i Wilnie. Ten podział utrwalił się w Międzywojniu. Istotne były Biblioteki fundacyjne, towarzystw oraz miejskie o charakterze naukowym. W 1928 powstała Biblioteka Narodowa (Rozporządzenia prezydenta RP) - głównym zadaniem było gromadzenie i przechowywanie całokształtu produkcji umysłowej w Polsce, wyrażonej pismem, drukiem itp. Inicjatorem był Stefan Bem(?). Biblioteka taka nie powstała po 1918 z powodu trudności na różnych polach. Chodzi o powstanie instytucji Biblioteki Narodowej - nie było w Międzywojniu budynku BN - było to kilkanaście budynków w samej Warszawie. Utworzono w 1928 Instytut Bibliograficzny, opracowujący bibliografię narodową, wydawano Urzędowy wykaz druków i statystykę wydawnictw.

Istotną rolę odgrywały biblioteki uniwersyteckie. W 1918 istniała jedynie biblioteka politechniki Lwowskiej i Warszawskiej, Biblioteka Akademii Medycyny weterynaryjne, Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Powstała też Biblioteka Akademii Górniczej w Krakowie. W 1918 istniały jeszcze 3 biblioteki - Jagiellońska, Uniwersytetu Lwowskiego i Warszawskiego. We Lwowie biblioteka nie mogła podjąć normalnej działalności przez działania wojenne.

Książnice powstające w instytucjach państwowych i ministerstwach - należały do nich Centralna Biblioteki Wojskowa 1919, Biblioteka GUS 1918, Biblioteka Sejmu i Senatu, Biblioteka Ministerstwa i komunikacji 1919, Biblioteki Sejmu Śląskiego w Katowicach 1920.

Biblioteki fundacyjne - im. Ossolińskich we Lwowie, Kórnicka, Zamoyskich w Warszawie. Biblioteki te przechodzą na własność państwa, gdyż osoby prywatne nie były w stanie zapewnić nowych nabytków i

Miejskie biblioteki publiczne o charakterze naukowym: Bbilioteka miejska w Toruniu, Bydgoszczy, w Łodzi (1917). Większe miasta II RP posiadały biblioteki miejskie o charakterze naukowym. Największą była biblioteka Warszawy - przed wybuchem wojny 250 tysięcy woluminów

Biblioteki oświatowe

1929-1930 przeprowadzono II spis. W 1930 było 8526 bibliotek oświatowych. 60% we wsi, 40% w miastach. Np. Verband Deutscher Büchereien in Polen. Wołyń, Łódź, Pomorze, część Śląska.

S


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Historia filozofii, Historia filozofii notatki z wykładów
Historia kultury notatki z wykładów
HISTORIA DYPLOMACJI notatki z wykładów 2
historia książki notatki z ćwiczeń
Historia wychowania notatki z wykladow
zachomikowane notatki i wyklady, Estetyka i historia sztuki - PRZEŻYCIE ESTETYCZNE, PRZEŻYCIE ESTETY
zachomikowane notatki i wyklady, Estetyka i historia sztuki - AWANGARDA W LITERATURZE I SZTUCE, Awan
Ekonomika turystki i rekreacji, notatki z wykładów, EKONOMIA WOBEC TURYSTYKI - RYS HISTORYCZNY
zachomikowane notatki i wyklady, Estetyka i historia sztuki - NOWOŻYTNOŚĆ, ESTETYKA I SZTUKA NOWOŻYT
Prawo rzymskie notatki z wykładów historia
Historia Administracji dobre notatki z wykładów
Historia literatury staropolskiej i oświeceniowej – notatki z wykładów (HLS, HLO)
Historia literatury staropolskiej i oświeceniowej – notatki z wykładów
Historia książki 4
Historia książki
Psychologia ogólna Historia psychologii Sotwin wykład 7 Historia myśli psychologicznej w Polsce
Prawo cywilne notatki z wykładów prof Ziemianin
prof łaszczyca przwo administracyjne notatki z wykładów5
Filozofia Notatki z wykładów Zdrenka

więcej podobnych podstron