Rzeczpospolita a Kozacy. Powstanie Chmielnickiego. podr. s.147 - 154, 159, 213 oprac. RM

mapy - podr., s. 140, 149

Kozacy - ludność przeważnie pochodzenia ruskiego (mogli znaleźć się wśród niej także zbiegowie z innych obszarów Rzeczpospolitej, np. chłopi - uciekinierzy ze wsi objętych poddaństwem osobistym i pańszczyzną) wyznania prawosławnego (dyzunici), osobiście wolna, zamieszkująca południowo- wschodnie kresy Rzeczpospolitej (Zaporoże), zorganizowana wojskowo, uznająca zwierzchnictwo atamana, zajmująca się rolnictwem, łowiectwem, rybołówstwem i rozbojem, (o Kozakach w podr., opis pod il. s. 147)

Kozacy zaporoscy a Kozacy donieccy

Kozacy rejestrowi - czyli wpisani w tzw. rejestr (imienny spis Kozaków pełniących służbę wojskową dla Rzeczpospolitej), pełnili oficjalnie służbę wojskową dla Rzeczpospolitej, w celu obrony jej południowo- wschodnich granic, otrzymywali z tego tytułu żołd i mieli zagwarantowaną wolność osobistą

Rejestr kozacki - imienny spis Kozaków pełniących służbę wojskową dla Rzeczpospolitej, otrzymujących żołd i mających zagwarantowaną wolność osobistą (oznaczało to że, nie można ich było uznać za chłopów zobowiązanych do pańszczyzny)

Ataman - kozacki dowódca wojskowy (dowódca wojskowy Kozaków rejestrowych, polityczny przywódca kozackiej starszyzny)

Zaporoże - obszar nad dolnym Dnieprem (na południe od tzw. porohów - progów skalnych na Dnieprze), południowo - wschodnie kresy Rzeczpospolitej, zamieszkały przez Kozaków (zaporoskich)

Sicz - obozy kozackie zakładane na wyspach na dolnym Dnieprze (np. Sicz na wyspie Chortycy,

będąca siedzibą atamana)

- potocznie nazwa całego rejonu osadnictwa Kozaków zaporoskich (czyli Zaporoże)

„królewięta” - magnaci ze wschodnich obszarów Rzeczpospolitej, posiadający niekiedy wojska prywatne, dążący do narzucenia Kozakom poddaństwa osobistego i pańszczyzny

1. Powstania kozackie przed powstaniem Chmielnickiego (np. powstanie Krzysztofa Kosińskiego 1591 - 1593,

powstanie Semena Nalewajki 1594 - 1596, powstanie Tarasa Fedorowicza 1630) krwawo tłumione

2. Przyczyny powstań kozackich w Rzeczpospolitej (m.in. powstania Chmielnickiego)

• ekspansja ekonomiczna magnaterii polskiej na południowo - wschodnich kresach Rzeczpospolitej (zakładanie i powiększanie latyfundiów magnackich na Ukrainie)

• wyzysk chłopów ukraińskich (ruskich) przez polską lub spolonizowaną szlachtę (zwł. przez magnaterię)

• próby narzucania Kozakom pańszczyzny i poddaństwa osobistego przez szlachtę(zwł. przez magnaterię)

• spór o rejestr między szlachtą a Kozakami (Kozacy dążyli do powiększania rejestru, szlachta do jego ograniczenia), Kozacy wpisani w rejestr mieli zagwarantowaną wolność osobistą, oznaczało to że nie można ich było uznać za chłopów zobowiązanych do pańszczyzny

• dyskryminacja ludności ruskiej wyznania prawosławnego na południowo wschodnich kresach Rzeczpospolitej

▪ konflikt etniczny na południowo - wschodnich kresach Rzeczpospolitej: dyskryminacja ludności ruskiej, dominacja

polskiej lub spolonizowanej szlachty

▪ konflikt wyznaniowy na południowo - wschodnich kresach Rzeczpospolitej: dyskryminacja ludności wyznania

prawosławnego (dyzunitów)

• poczucie krzywdy i osobiste urazy niektórych atamanów kozackich wobec Rzeczpospolitej i jej

urzędników (np. w przypadku Bohdana Chmielnickiego, zob. opis pod il., podr., s. 148)

- niezadowolenie Kozaków spowodowane odrzuceniem przez sejm planów Władysława IV wojny z

Turcją (wojna wiązałaby się z powiększeniem rejestru i wzrostem znaczenia Kozaków)

3. I etap powstania Chmielnickiego (I - X 1648) - bitwy nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem (do

niewoli dostał się hetman wielki koronny Mikołaj Potocki), pod Piławcami, objęcie przez

Chmielnickiego zasięgiem powstania ogromnych obszarów południowo - wschodniej

Rzeczpospolitej (ponad jedna trzecia terytorium państwa), wsparcie militarne Chanatu Krymskiego

dla Chmielnickiego

4. Śmierć króla Władysława IV w 1648 r. (już po rozpoczęciu powstania Chmielnickiego), wolna

elekcja i wybór nowego króla -Jana Kazimierza

5. Dwie opcje polityczne w Rzeczpospolitej wobec powstania Chmielnickiego

• zwolennicy ugody z Chmielnickim: kanclerz Jerzy Ossoliński, wojewoda bracławski Adam Kisiel

• przeciwnicy ugody z Chmielnickim, zwolennicy stłumienia powstania „ogniem i mieczem”: wojewoda kijowski Jeremi Wiśniowiecki (o Jeremim Wisniowieckim, podr., s. 150)

6. II etap powstania Chmielnickiego (1649 - 1652)

• oblężenie Zbaraża przez wojska Chmielnickiego wspierane przez Chanat Krymski, obrona Zbaraża przez Jeremiego Wiśniowieckiego, odsiecz Zbaraża przez króla Jana Kazimierza (1649)

• ugoda zborowska (1649): wyodrębnienie trzech ukraińskich województw (kijowskiego, czernihowskiego, bracławskiego) mających pozostać pod władzą Chmielnickiego, urzędy i godności na tym obszarze maja należeć do starszyzny kozackiej oraz szlachty ruskiej wyznania prawosławnego, zwiększenie rejestru kozackiego do 40 tys. tytuł hetmana dla Chmielnickiego, dostęp do senatu prawosławnego metropolity kijowskiego, ugoda zborowska nie weszła w życie, gdyby weszła w życie doszłoby do powstania Rzeczpospolitej Trojga Narodów

• bitwa pod Beresteczkiem w 1651 r. 28 - 30 VI: zwycięstwo wojsk królewskich Jana Kazimierza nad wojskami Chmielnickiego (największa bitwa lądowa w Europie XVII w.), podr.,s.149 - 150

• ugoda w Białej Cerkwi w 1651r. : zmniejszenie rejestru do 20 tys., zmniejszenie obszaru kontrolowanego przez Chmielnickiego do województwa kijowskiego, nie weszła w życie

• bitwa pod Batohem w 1652 r.: zwycięstwo wojsk Chmielnickiego nad wojskami Rzeczpospolitej

7. Rozruchy chłopskie na Podhalu (pod wpływem powstania Chmielnickiego) w 1651 r.: powstanie chłopskie

(górali) pod przywództwem pułkownika Stanisława Kostki Napierskiego

8. III etap powstania Chmielnickiego (1652 - 1658)

• bitwa pod Batohem w 1652 r.

• ugoda perejasławska w 1654 r.: B. Chmielnicki wraz z Kozakami uznał zwierzchnictwo cara Rosji Aleksego Michajłowicza

• wojna Rzeczpospolitej z Rosją 1654 - 1656, zajęcie przez wojska carskie Smoleńska, Mińska, Wilna, Grodna, rozejm w Niemierzy w 1656 r.

• traktat w Radnot w 1656 : sojusz z Chmielnickiego z królem Szwecji Karolem X Gustawem i księciem Siedmiogrodu Jerzym Rakoczym, elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem i księciem Bogusławem Radziwiłłem w sprawie rozbioru Rzeczpospolitej

• śmierć Chmielnickiego w 1657 r.

• ugoda w Hadziaczu w 1658 r.: porozumienie Rzeczpospolitej z nowym kozackim hetmanem Janem Wyhowskim - zwolennikiem ugody z Rzeczpospolitą (tekst źródłowy w podr., s. 154), ugoda w Hadziaczu „przewidywała utworzenie Księstwa Ruskiego z województw kijowskiego, czernihowskiego i bracławskiego, z własnymi urzędnikami, prawosławną hierarchią kościelną i wolnościami szlacheckimi dla starszyzny kozackiej” (podr.,151), nawiązywała zatem w pewnym stopniu do ugody zborowskiej, nie weszła w życie z powodu obalenia przez Kozaków hetmana Wyhowskiego, gdyby ugoda w Hadziaczu weszła w życie, doszłoby do powstania Rzeczpospolitej Trojga Narodów

9. Skutki i znaczenie Powstania Chmielnickiego

• pogłębienie antagonizmu polsko - ruskiego (ukraińskiego)

• polityczne osłabienie Rzeczpospolitej, którego skutkiem będzie np. potop szwedzki

• polityczne osłabienie Rzeczpospolitej wobec Rosji

• utrata przez Rzeczpospolitą znacznego obszaru ziem ruskich (w tym większości obszaru zamieszkałego przez Kozaków)

• wciągnięcie Rzeczpospolitej do kolejnych wojen z Rosją w latach 1654 - 1655 i 1660 - 1667, a w konsekwencji utrata na rzecz Rosji (na mocy rozejmu w Andruszowie w 1667 r.) znacznego obszaru ziem ruskich (w tym większości obszaru zamieszkałego przez Kozaków - Ukrainy Zadnieprzańskiej i Zaporoża)

• powstanie Chmielnickiego w tradycji historycznej Ukraińców jest powstaniem narodowo- wyzwoleńczym , zaś Bohdan Chmielnicki ukraińskim bohaterem narodowym

• powstanie Chmielnickiego jako historyczny kontekst pierwszej części Trylogii H. Sienkiewicza

(powieści Ogniem i mieczem)

10. Wojna Rzeczpospolitej z Rosją w latach 1660 - 1667 i znaczenie rozejmu w Andruszowie w

1667 r.

• zwycięstwa hetmana Jerzego Lubomirskiego nad wojskami rosyjskimi w bitwach pod Połonką i Cudnowem w 1660 (odzyskanie przez Rzeczpospolitą na krótko prawie całego obszaru Zaporoża i obszarów woj. kijowskiego i czernihowskiego)

• rozejm Rzeczpospolitej z Rosją w Andruszowie w 1667: utrata przez Rzeczpospolitą ziemi smoleńskiej, czernihowsko - siewierskiej oraz Ukrainy Zadnieprzańskiej (Zadnieprze - Ukraina lewobrzeżna) wraz z Kijowem i większością Zaporoża

znaczenie rozejmu w Andruszowie z 1667 r.

▪ większość obszaru zamieszkałego przez kozaków zaporoskich (Ukraina lewobrzeżna) weszła

w skład państwa rosyjskiego (większość Kozaków stała się poddanymi cara Rosji, do czasów

Katarzyny II będą posiadali autonomię w Rosji)

▪ Rzeczpospolita utraciła na rzecz Rosji znaczącą część ziem wschodnich

▪ granica między Rzeczpospolitą a Rosją wytyczona na mocy rozejmu w Andruszowie (1667)

przetrwała aż do I rozbioru Polski w 1772 r.

▪ postanowienia rozejmu w Andruszowie zostały potwierdzone w traktacie pokojowym w 1686 r

(zwanym pokojem Grzymułtowskiego).

11. Uznanie zwierzchnictwa Turcji przez kozackiego hetmana prawobrzeżnej Ukrainy Piotra

Doroszenkę (na obszarze, który po rozejmie w Andruszowie pozostał w granicach Rzeczpospolitej - Podole, Bracławszczyzna),

w okresie panowania Michała Korybuta Wisniowieckiego, podr., s. 159

12. Rola hetmana kozackiego Iwana Mazepy w okresie III wojny północnej (1700 - 1721):

w wojnie między carem Rosji Piotrem I Wielkim a królem Szwecji Karolem XII, Iwan Mazepa - dążąc do stworzenia na Ukrainie

niepodległego państwa - stał się sojusznikiem króla Szwecji , podr. s. 213

Najważniejsze bitwy Kozaków z wojskami Rzeczpospolitej w okresie powstania Chmielnickiego.

Miejsce bitwy	Rok	Wynik dla Rzeczpospolitej, zwycięstwo +, klęska -
Żółte Wody	1648	-
Korsuń	1648	-
Piławce	1648	-
Zbaraż	1649	+
Beresteczko	1651	+
Batoh	1652	-

Ugody Kozaków z Rzeczpospolitą

Miejsce zawarcia ugody	Rok zawarcia	Hetman kozacki
Zborów	1649	Bohdan Chmielnicki
Biała Cerkiew	1651	Bohdan Chmielnicki
Hadziacz	1658	Jan Wyhowski

Układy Kozaków z przeciwnikami Rzeczpospolitej

Miejsce zawarcia układu	Rok zawarcia	Z kim i z jakimi państwami Kozacy zwarli ten układ
Ugoda w Perejasławiu	1654	Rosja, car Aleksy Michajłowicz
Traktat w Radnot	1656	król Szwecji Karol X Gustaw, książę Siedmiogrodu Jerzy Rakoczy, elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm, książę Bogusław Radziwiłł

Stosunki Rzeczpospolitej z Rosją w II połowie XVII w.

Rozejm w Niemierzy	1656
Bitwy pod Połonką i Cudnowem, wojskami Rzeczpospolitej dowodził hetman Jerzy Lubomirski	1660
Rozejm w Andruszowie	1667
Pokój Grzymułtowskiego	1686

4