inflacja; popyt na pieniądza; kredyt (towarowy, pieniężny, obrotowy, inwestycyjny, dewizowy); rodzaje banków; niebankowe instytucje finansowe; rynek (finansowy, pieniężny, kapitałowy, pierwotny, wtórny); giełda
Pieniądz - towar, który jest powszechnie akceptowany jako środek zapłaty za dobra, usługi oraz spłaty długów; dzięki istnieniu pieniądza społeczeństwo zaoszczędza czas i wysiłek związany z wymianą barterową, proces wymiany się upraszcza i staje się bardziej efektywny
Siła nabywcza pieniądza - ilość dóbr, która można przeciętnie nabyć za określoną kwotę pieniądza
Funkcje pieniądza:
środek wymiany (środek płatniczy) - jako środek, za którego pośrednictwem ludzie dokonują wymiany dóbr i usług; w gospodarce bezpieniężnej (barterowej) nie występuje środek wymiany czyli pieniądz - wymiana ma charakter bezpośredni, co oznacza, że jedne dobra są wymieniane na inne, musi również występować podwójna zbieżność zapotrzebowania, ponieważ w tej gospodarce każda ze stron jest równocześnie sprzedawcą i nabywcą - sprzedawca i nabywca muszą potrzebować czegoś, co druga strona ma właśnie do zaoferowania
jednostka rozrachunkowa (jednostka rozliczeniowa, miernik wartości) - jako jednostka, w której są wyrażone ceny i są prowadzone rozliczenia
środek przechowywania wartości (środek tezauryzacji) - ponieważ można go wykorzystać do dokonania zakupów w przyszłości; kiedy inflacja jest wysoka, pieniądz traci tą funkcję na rzecz dóbr materialnych
miernik odroczonych płatności
Cechy pieniądza:
trwałość i jednorodność
rzadkość - zapewnia wysoką wartość wymienną pieniądza, co umożliwia zawieranie większości transakcji za pomocą małej ilości pieniądza, zmniejsza koszty transportu, utrudnia fałszowanie
dobra podzielność
Rodzaje pieniądza:
towarowy - występuje, gdy pieniądz jest dobrem o zastosowaniu przemysłowym (np. złoto) bądź konsumpcyjnym (np. papierosy) i spełnia równolegle funkcję środka wymiany; jego jednostka jest warta wtedy tyle, ile jest wart materiał, z którego została wykonana
symboliczny - środek płatniczy, którego wartość (siła nabywcza) znaczenie przewyższa koszt jego wytworzenia lub wartość jako towaru w innych niż pieniądz zastosowaniach; dzięki tego rodzaju pieniądza społeczeństwo może zaoszczędzić rzadkie zasoby, nie tracąc ich na wytworzenie pieniądza towarowego; warunkiem utrzymania pieniądza symbolicznego jako środka wymiany jest ograniczenie podmiotów upoważnionych do jego wytwarzania
bezgotówkowy (żyrowy, wkładowy, depozytowy, bankowy) - środek wymiany, którego podstawą jest wierzytelność przedsiębiorstwa prywatnego lub osoby fizycznej (np. czek)
Czek - pisemne polecenie wypłaty danej sumy pieniędzy z rachunku bankowego wskazanej osobie lub okazicielowi, skierowanym do banku przez właściciela rachunku; rozróżnia się czeki gotówkowe (umożliwiają wypłacenie gotówki) i rozrachunkowe (powodują przepływ pieniądza z rachunku na rachunek)
Ewolucja banków:
Początkowo funkcję pieniądza spełniały sztabki złota, których właściciele pragnęli je zabezpieczyć; w tym celu przekazywali złoto w depozyt rzemieślnikom-złotnikom, którzy mogli je zabezpieczyć w skarbcach
Następnie zorientowano się, że zamiast wyciągać złoto od złotników i przekazywać sprzedawcy można równie dobrze przekazywać dokument przekazujący własność złota przechowywanego u złotnika (bankiera); znacznie usprawniło to system płatności
Złoto bezużytecznie przechowywane w skarbcach stało się przedmiotem pożyczek dla przedsiębiorców, przez co mógł uzyskiwać zyski z procentów; powstają rezerwy czyli ilość złota pozwalająca dokonać natychmiastowych wypłat na żądanie właścicieli wkładów, stosunek rezerw do wkładów nazywa się stopą rezerw; udzielając większej ilości pożyczek (zmniejszając stopę rezerw) bankier podejmuje ryzyko niewypłacalności: ryzyko, na jakie może sobie pozwolić zależy od ewentualności wycofania przez deponentów wkładów oraz od zdolności do spłacenia kredytów przez pożyczkobiorców, ryzyko jakie podejmuje zależy głównie od stopy procentowej pożyczek czyli przewidywanych zysków
Podaż pieniądza - całkowita wartość znajdujących się w obiegu zasobów pieniądza, występującego w roli środka wymiany, jest równa pieniądzowi w obiegu i pieniądzowi zdeponowanemu w banku (zasób pieniądza) oraz kredytom udzielonym przez bank; wynika z tego, że kredyty udzielane przez banki zwiększają zasób pieniądza w gospodarce oraz że podaż pieniądza jest tym większa, im więcej kredytów udzielają banki
Popyt na pieniądz - popyt na zasób pieniądza w ujęciu realnym (ponieważ ceni się go ze względu na jego zdolność do nabywania dóbr); jest zależny od stopy procentowej (spada w miarę jej wzrostu), poziomu cen oraz realnego dochodu (rośnie w miarę jego wzrostu przy każdym poziomie stopy procentowej); popyt na pieniądz kształtują takie motywy konsumentów jak: motyw transakcyjny, motyw przezorności, motyw portfelowy
Inflacja - wzrost przeciętnego poziomu cen i dóbr w jakimś okresie
Stopa procentowa - wyrażony w procentach stosunek wynagrodzenia za udzielenie pożyczki do wysokości tej pożyczki
realna - jest to stopa procentowa wyrażona w pieniądzu o sile nabywczej z okresu udzielenia pożyczki, skorygowana o inflację
nominalna - występuje gdy wynagrodzenie jest wyrażone w pieniądzu o sile nabywczej z momentu, w którym następuje zwrot pożyczki (nie uwzględnia się zmiany wartości pieniądza spowodowanej inflacją); jest miarą ponoszonego przez ludzi kosztu trzymania zasobu środka płatniczego
Miary zasobów pieniądza:
zasób realny - zasób nominalny skorygowany o zmiany poziomu cen
zasób nominalny - ilość pieniądza w cenach bieżących
Miary podaży pieniądza:
baza monetarna (zasób pieniądza wielkiej mocy) czyli monety i banknoty w obiegu poza bankiem centralnym (M0)
ilość pieniądza spełniającego funkcje środka wymiany czyli monety i banknoty posiadane przez sektor pozabankowy oraz wkłady w bankach i podobnych instytucjach (np. kasy budowlane), których właściciele mogą posługiwać się czekami (M1)
baza monetarna i wysoce płynne aktywa finansowe (M2)
M2 powiększone o pozostałe wkłady terminowe sektora prywatnego, denominowane w walucie krajowej (M3)
Rodzaje banków:
centralne - instytucja, która w imieniu państwa prowadzi politykę pieniężna, pomaga innym bankom i nadzoruje ich działalność, a także jest bankiem państwa
komercyjne - pośrednicy finansowi (instytucja, która stanowi ogniwo ułatwiające kontakty między kredytodawcami i kredytobiorcami), którym państwo udzieliło licencji na działalność polegającą na udzielaniu kredytów i przyjmowaniu depozytów, włączając w to wkłady, w których ciężar mogą być wystawione czeki
Funkcje banków:
ekonomiczna - banki wykorzystują swoja wyspecjalizowaną wiedzę i doświadczenie i pomagają deponentom podjąć optymalną decyzję o alokacji środków pieniężnych między różne możliwe rodzaje kredytów i inwestycji finansowych na co deponenci samodzielnie nie mieliby wiedzy ani czasu
kreacja pieniądza - wielkość kreacji pieniądza przez banki obrazuje mnożnik kreacji pieniądza czyli iloraz podaży pieniądza i bazy monetarnej (suma ilości gotówki w obiegu i rezerw gotówkowych banków), który jest tym wyższy im niższa jest planowana stopa rezerw gotówkowych banków i im niższy jest zamierzony stosunek gotówki w obiegu do wkładów sektora prywatnego; kreacja pieniądza dokonuje się kiedy bank komercyjny udziela kredytu na sumę przekraczającą zgromadzone w nim oszczędności
Funkcje banku centralnego:
wpływanie na ilość pieniądza w gospodarce, kontrola podaży pieniądza
nadzór nad bankami przez np. kontrolę przestrzegania prawa przez banki komercyjne czy wyrażanie zgody na działalność banków zagranicznych na terenie kraju; bank centralny bywa kredytodawcą ostatniej instancji czyli pożycza gotówkę bankom, które utraciły płynność; przeciwdziałanie panikom finansowym
finansowanie deficytu budżetowego
Instrumenty oddziaływania banku centralnego na podaż pieniądza:
rezerwy obowiązkowe - minimalna relacja rezerw gotówkowych do wkładów, jaką muszą utrzymywać banki komercyjne na mocy decyzji banku centralnego; jeśli bank centralny wymaga utrzymywania rezerw obowiązkowych ponad poziom jaki normalnie chciałyby utrzymywać banki wówczas powstaje efekt polegający na ograniczeniu kreacji wkładów, obniżeniu wartości mnożnika kreacji pieniądza oraz zmniejszenia podaży pieniądza przy każdym danym poziomie bazy monetarnej; jedną z form rezerw obowiązkowych są depozyty specjalne czyli pewna część rezerw gotówkowych banków komercyjnych utrzymywana na specjalnym rachunku banku centralnego i która nie może być wliczona do ich rezerw obowiązkowych
stopa dyskontowa - stopa procentowa stosowana przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym; bank centralny ustalając stopę dyskontową (stopa procentowa pożyczek udzielanych bankom komercyjnym) na wyższym poziomie niż przeciętny poziom stóp procentowych może skłonić banki komercyjne do dobrowolnego utrzymywania dodatkowej rezerwy gotówkowej w obawie przed przymusem zaciągnięcia pożyczek w banku centralnym w przypadku przekroczenia minimalnej stopy rezerwy; powoduje to zmniejszenie podaży pieniądza
operacje otwartego rynku - występują gdy bank centralny zmienia wielkość bazy monetarnej, kupując lub sprzedając papiery wartościowe na otwartym rynku; gdy bank centralny dokona zakupu na rynku papierów wartościowych dzięki nowo wydrukowanym pieniądzom, zwiększy tym samym bazę monetarną, zwiększy rezerwy gotówkowe banków i umożliwi im prowadzenie szerszej działalności kredytowej - zwiększy się tym samym podaż pieniądza
Polityka banku centralnego:
restryktywna - polega na zmniejszaniu ilości środka płatniczego w gospodarce w celu ochrony jego wartości (hamowanie inflacji); bank centralny prowadzi ją przez:
ekspansywna - polega na zwiększaniu środka płatniczego w gospodarce w celu zwiększenia produkcji w gospodarce i spadek bezrobocia
Płynność - szybkość i pewność, z jaką dana pozycja aktywów może być z powrotem zamieniona na pieniądz w dowolnym momencie, w którym zażyczą sobie tego jej posiadacze
Inflacja - wzrost przeciętnego poziomu cen i dóbr w jakimś okresie; inflacja czysta ma miejsce kiedy wszystkie ceny dóbr i czynników produkcji wzrastają w tym samym tempie
Wzrost gospodarczy - podstawowym miernikiem wzrostu gospodarczego jest procentowy przyrost PKB w ciągu roku per capita - nie uwzględnia czasu wolnego (jego uwzględnienie zwiększyłoby jego rozmiary, ale zmniejszyłoby tempo jego wzrostu) ani efektów zewnętrznych (ich uwzględnienie zmniejszyłoby tempo wzrostu PKB i jego wartość) oraz dóbr i usług nie objętych rejestrowanym obrotem handlowym; trudno oszacować jego zmianę spowodowaną wprowadzeniem na rynek nowych produktów; pod względem zadowolenia społecznego nie pokazuje wzrostu dobrobytu zróżnicowanych grup społecznych ani nie uwzględnia pozaekonomicznych przesłanek zadowolenia społecznego; czynnikami wzrostu gospodarczego (wzrost produkcji na jednego mieszkańca) są:
Nakłady czynników produkcji:
kapitał - przy wzroście jego rozmiarów na jednego pracownika (techniczne uzbrojenie pracy - ilość kapitału produkcyjnego przypadająca na jednego pracownika; jego wzrost prowadzi do zwiększenia wydajności pracy - wielkość produkcji na jednego pracownika) wzrasta wydajność pracy (ilość dóbr wytwarzanych przez pracownika w jednostce czasu) i dochód na jednego mieszkańca; również zwiększenie kapitału ludzkiego (wiedza i umiejętności ludzi)
praca - zwiększenie produkcji potencjalnej powoduje albo wzrost liczby zatrudnionych (albo przez wzrost liczby ludności albo przez zwiększenie udziału zatrudnionych w ogólnej liczbie ludności) albo zwiększenie czasu pracy;
ziemia - wzrost jej podaży powoduje wzrost produkcji, choć nie odgrywa ona już wielkiej roli w rozwiniętych gospodarkach
surowce
Przychody ze skali produkcji spowodowane zwiększeniem nakładu wszystkich czynników produkcji
Postęp techniczny dokonujący się przez wynalazki (odkrycie nowej wiedzy) i innowacje (zastosowanie nowej wiedzy w produkcji); aby uczynić badania, prowadzące do postępu, opłacalnymi państwo zapewnia monopol na określony czas na wykorzystanie przez przedsiębiorstwo, które zainwestowało w badania wynalazku (patenty) oraz samo wspiera działalność badawczą ośrodków akademickich
Zmiana struktury zatrudnienia - transfer nakładów pracy z gałęzi produkcji gdzie produkcyjność jest względnie niska do sektorów o wysokiej produkcyjności
Inne - np. prawo, system polityczny, struktura społeczeństwa, religia, bogactwa naturalne
Wzrost produkcyjności pracy przez postęp techniczny, zwiększenie technicznego uzbrojenia pracy, korzyści skali, zmiany struktury zatrudnienia czy zwiększenie kapitału ludzkiego
Wg teorii Solowa tempo wzrostu gospodarczego w długim okresie zależy od tempa przyrostu demograficznego oraz od tempa postępu technicznego. Wg teorii wzrostu endogenicznego Romera wzrost gospodarczy zależy także od efektów zewnętrznych związanych z akumulacją kapitału - inwestycje dokonywane w jednym przedsiębiorstwie stymulują rozwój w innych
Stan wzrostu zrównoważonego (stan stacjonarny) - produkcja, kapitał i siła robocza wzrastają w jednakowym tempie, równym tempu wzrostu liczby ludności; wielkość produkcji i kapitału na 1 zatrudnionego jest stały
Funkcja produkcji - obrazuje maksymalne rozmiary produkcji jakie można osiągnąć dzięki wykorzystaniu określonych nakładów wytwórczych, przy danym poziomie wiedzy technicznej; obrazuje produkcję potencjalną (przy pełnym zatrudnieniu i równowadze na wszystkich rynkach), która rośnie wraz z zwiększeniem nakładów czynników produkcji lub z postępem technicznym; zgodnie z hipotezą konwergencji kraje o wysokim poziomie technicznego uzbrojenia pracy rozwijają się wolniej (duży koszt ekstensywnego zwiększania aparatu wytwórczego) od krajów o niskim jego poziomie (koszt ekstensywnego zwiększania aparatu wytwórczego jest niski co pozwala na przeznaczenie środków na intensywne zwiększanie aparatu wytwórczego); również to, że wydatki na rozwój techniczny ponoszą głównie kraje wysoko rozwinięte tłumaczy hipotezę konwergencji (efekty nakładów szybko się rozprzestrzeniają)
Współczynnik kapitałochłonności - stosunek kapitału do dochodu narodowego; charakteryzuje on technikę produkcji od strony dokonywanych nakładów - tę samą wielkość produkcji można bowiem uzyskać za pomocą różnej kombinacji nakładów kapitału i pracy
Cykl koniunkturalny - krótkookresowe odchylenia produkcji realnej od jej trendu, produkcji potencjalnej (ścieżka obrazująca rozwój produkcji w długim okresie po wyeliminowaniu krótkookresowych wahań); okresy spadku produkcji i wydajności pracy to depresja (kryzys, dno, dolny punkt zwrotny), okresy ich wzrostu - poprawa (ożywienie, ekspansja), moment największego wzrostu - rozkwit (szczyt, górny punkt zwrotny), okres spadku (spowolnienia) - recesja; teorie wahań cyklicznych (wskazują, który składnik globalnego popytu jest nośnikiem cykliczności i określa przyczyny jego fluktuacji):
koncepcja politycznego cyklu - początkowo rząd prowadzi restrykcyjną politykę pieniężną i fiskalną doprowadzając do kryzysu a następnie przed wyborami wprowadza politykę ekspansywną doprowadzając do ożywienia w gospodarce
teorie wskazujące na wahania popytu inwestycyjnego:
- neoklasyczne - wskazują na czynniki zewnętrzne (z pozaekonomicznego otoczenia gospodarki) jako te, które zakłócają naturalną równowagę gospodarki; cykl koniunkturalny jest więc zjawiskiem naturalnym, niezależnym od polityki gospodarczej rządu; wymienia się tu: innowacje, dążenie rządu do reelekcji, zjawiska przyrodnicze (plamy na Słońcu), wojny, rewolucje, zmiany demograficzne, odkrycia nowych złóż zasobów
- keynesistowskie (model mnożnika-akceleratora) - wskazują na samą gospodarkę rynkową, mechanizm gry popytu i podaży jako źródło wahań wielkości produkcji
Metody oddziaływania państwa na przebieg cyklu koniunkturalnego - mają na celu złagodzenie skutków cykli koniunkturalnych oraz zmniejszenie amplitudy wahań:
hamowanie koniunktury - narzędzia restryktywnej polityki monetarnej i fiskalnej: sprzedaż papierów wartościowych, podniesienie stopy rezerw minimalnych, podniesienie podatków, podwyższenie stopy dyskontowej
przeciwdziałanie recesji - narzędzie ekspansywnej polityki monetarnej i fiskalnej: kupno papierów wartościowych, obniżenie stopy minimalnych rezerw gotówkowych, obniżenie podatków, obniżenie stopy dyskontowej, wg ekonomistów podażowych mogłoby to być także obniżenie zasiłków dla bezrobotnych, dotowanie inwestycji, ulgi dla inwestorów, dążenie do nadwyżki budżetowej przez ograniczenie wydatków państwowych, wspieranie badań podstawowych i wdrożeniowych
interwencjonizm rozwojowy - ma na celu zapewnienie odpowiednich warunków dla rozwoju gospodarczego w długim okresie, np. oddziaływanie na kierunki badań naukowych, na zmianę struktury gałęzi produkcji na rzecz gałęzi nowoczesnych
Cechy charakterystyczne cykli koniunkturalnych w:
gospodarce nakazowo-rozdzielczej - tutaj wahania stopy wzrostu produkcji znacznie różnią się od tych w gospodarce rynkowej, nazywane są wręcz arytmią gospodarczą; na te odmienności składa się wiele przyczyn: różne są motywacje uczestników życia gospodarczego, różne sygnały i mechanizmy regulacji, odmienna jest rola państwa i niejednakowe są też uwarunkowania społeczno-polityczne; tutaj arytmia oznacza wahania w stopniu niedoborów:
wahania mało regularne
uwarunkowania podażowe
nasilające się niedobory
brak mechanizmów endogenicznych mogących wyprowadzić gospodarkę z kryzysu
bardzo duża rola czynników społeczno-politycznych w wywoływaniu kryzysów i arytmii
gospodarce rynkowej - cykl koniukturalny w gospodarce rynkowej oznacza wahania w stopniu wykorzystania zasobów, w stopniu wykorzystania potencjału produkcyjnego
wahania dość regularne
uwarunkowania popytowe
kryzysy nadprodukcji
mechanizmy endogeniczne są w stanie wyprowadzić gospodarkę z kryzysu
stosunkowo mała rola uwarunkowań społeczno-politycznych w cyklicznym przebiegu gospodarki
Dochód - wynagrodzenie za wkład (w postaci pracy lub majątku) w wytworzenie pewnego dobra lub usługi; wynagrodzenie za udostępnianie swoich zasobów
Podział dochodu - pokazuje proporcje w jakich dochód jest dzielony między różne grupy lub jednostki; dochód jest dzielony między państwo oraz jednostki
funkcjonalny - sposób rozdysponowania całkowitego dochodu w gospodarce między różne czynniki produkcji
podmiotowy - informuje o proporcjach podziału dochodu narodowego między poszczególne osoby, niezależnie od tego, z usług jakich czynników produkcji czerpią swój dochód; podział dochodów między gospodarstwa domowe w wyniku działań państwa (podatki, transfery)
Główne źródła dochodów ludności:
dochody z pracy najemnej - wynagrodzenie pracy: zależy od ilości sprzedawanej pracy oraz jej ceny; cena pracy, płaca zależy od wartości krańcowego przychodu z pracy (zmiana utargu całkowitego spowodowana sprzedażą produkcji wytworzonej przez dodatkową jednostkę zasobu, tu: pracy; stanowi iloczyn krańcowego produktu zasobu i ceny dobra; popyt na zasób zwiększa się aż przychód krańcowy, MRP, zrówna się z ceną zasobu; wysokość zależy od ceny wytwarzanego produktu i krańcowego produktu): mały krańcowy przychód z pracy powoduje mały popyt na prace i w efekcie niskie płace
dochody z kapitału - wynagrodzenie własności: zysk, procent oraz renta (surowcowa i dzierżawna w przypadku ziemi)
Dochód do dyspozycji (rozporządzalny) - suma dochodów z płac oraz część zysków z kapitału pomniejszone o podatek oraz powiększone o płatności transferowe; określa możliwości konsumpcji i oszczędności gospodarstw domowych
Krańcowy przychód z danego czynnika produkcji - zmiana utargu całkowitego spowodowana sprzedażą produkcji wytworzonej dzięki dodatkowej jednostce czynnika produkcji; w warunkach konkurencji doskonałej (tu: wartość krańcowego produktu czynnika produkcji) równa się iloczynowi krańcowego produktu czynnika (zmiana wielkości produkcji dzięki zwiększeniu nakładu czynnika produkcji o jednostkę) i ceny produktu, w warunkach monopsonu - przychód uzyskany ze sprzedaży krańcowego produktu czynnika produkcji
Krańcowy koszt danego czynnika produkcji - zmiana kosztu całkowitego spowodowana zatrudnieniem dodatkowej jednostki czynnika; w warunkach konkurencji doskonałej jest równy cenie czynnika produkcji, w warunkach monopsonu - przewyższa tą cenę i rośnie w miarę wzrostu popytu
Teoria produkcyjności krańcowej - teoria, która zakłada silną korelację między krańcowym przychodem z pracy a popytem na pracę oraz płacami: przy dużym krańcowym przychodzie z pracy popyt na nią jest duży i płace też są wysokie
Argumenty za aktywną rolą państwa w gospodarce:
państwo dba o efektywność gospodarki
ochrona konkurencji, prowadzenie polityki antymonopolowej (np. zwalczanie zmów cenowych producentów mających na celu obniżenie produkcji i przez to obniżenie ceny czy zwalczanie ustalania ceny poniżej kosztów produkcji w celu wyparcia konkurentów z gałęzi, zapobieganie tworzeniu nowych monopoli, dzielenie zbyt dużych przedsiębiorstw, odgórne ustalanie cen)
kontrola efektów zewnętrznych - ma miejsce kiedy koszt społeczny wytworzenia dobra przewyższa koszt prywatny przedsiębiorcy; państwo stosuje to podatki, ustala maksymalny poziom emisji szkodliwych substancji
udostępnianie dóbr publicznych (np. prawo, obrona narodowa, bezpieczeństwo publiczne), w celu rozwiązaniu problemu gapowicza oraz tragedii wspólnego pastwiska
przeciwdziałanie dezinformacji („asymetrycznej informacji”) społeczeństwa (np. przepisy BHP, informacje o szkodliwości danych dóbr umieszczane na opakowaniach, obowiązek udzielania gwarancji, limitowanie czasu pracy)
tworzenie możliwości korzystania a nawet zmuszanie do korzystania z dóbr społecznie pożądanych (oświata, niektóre ubezpieczenia, służba zdrowia) oraz przeciwdziałanie konsumowaniu dóbr społecznie niepożądanych (narkotyki, alkohol, papierosy)
zmiana rynkowego podziału dochodów zgodnie z poczuciem sprawiedliwości społeczeństwa przez podatki i płatności transferowe
Rola państwa w transformacji polskiej gospodarki:
demonopolizacja - dzielenie zbyt dużych przedsiębiorstw przez specjalny organ - Urząd Ochrony Konkurencji oraz karanie praktyk monopolistycznych (zmowy cenowe czy wykorzystywanie pozycji rynkowej)
Państwowa Inspekcja Handlowa - kontrola jakości towarów, prowadzenie poradnictwa konsumenckiego
Makrowielkości gospodarcze - są to: produkcja, zatrudnienie, inwestycje, konsumpcja. Są to równocześnie czynniki determinujące poziom rozwoju gospodarczego.
Mierniki poziomu rozwoju:
majątek narodowy - zasób trwałych dóbr kapitałowych i konsumpcyjnych; miernik ma tą wadę, że nie charakteryzuje bieżącego stanu gospodarki ponieważ odzwierciedla zasoby nagromadzone przez wcześniejsze pokolenia, ponadto zasób (wartość majątku narodowego w określonym czasie) nie obejmuje usług
poziom produkcji dóbr i usług w danym okresie - nie bierze w nim udział wielkość produkcji surowców, ponieważ miernikiem rozwoju jest tylko produkt finalny, konieczne jest uwzględnienie cen produktów
Płatności transferowe - wypłaty, za które nie są świadczone żadne bezpośrednie usługi; nieodpłatne świadczenia państwowe występujące w formie świadczenia rzeczowego (np. bony żywnościowe) lub pieniężnego; np. zasiłki dla bezrobotnych, emerytura, ubezpieczenia społeczne
Sposoby pomiaru działalności gospodarczej:
suma wartości wytworzonych dóbr
poziom dochodów czynników produkcji, który reprezentuje wartość dostarczonych przez nie usług
suma wartości wydatków na dobra i usługi
Mierniki dobrobytu:
PKB - miara wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem; wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych w gospodarce w danym okresie; oblicza się go albo przez dodanie wartości dodanej wszystkich finalnych dóbr i usług, albo przez dodanie wszystkich wydatków na dobra i usługi, albo przez dodanie wartości dochodów czynników wytwórczych
PKB = wydatki na dobra: finalne konsumpcyjne zakupione przez konsumentów, finalne kapitałowe zakupione przez przedsiębiorstwa czyli inwestycje (razem z zapasami), zakupione przez państwo plus export netto (export minus import)
PNB - miernik całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji; wartość przychodów wszystkich mieszkańców kraju, bez patrzenia się gdzie zyskują oni swoje przychody; jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą
PNN (w cenach rynkowych) - różnica między PNB a amortyzacją kapitału czyli zużyciem kapitału trwałego
Dochód narodowy (PNN w cenach czynników produkcji) - jest obliczany przez odjęcie od PNN podatków pośrednich; jest równy sumie wynagrodzeń właścicieli czynników produkcji
Wady mierników:
poziom PNB zależy od cen przyjętych w obliczeniach - aby ustalić rzeczywistą wielkość zmiany PNB należy posłużyć się wielkościami realnymi
odnoszą się one do różnej wielkości społeczeństw, lepszym miernikiem jest PKB per capita
nie oddaje różnic cen
nie uwzględniają zróżnicowania dochodów w społeczeństwie
nie uwzględniają szarej strefy
nie uwzględniają efektów zewnętrznych
Deflator - wskaźnik wyrażający stosunek nominalnego PNB do PNB w cenach realnych; informuje o wielkości zmiany cen wszystkich dóbr wliczanych do PNB
Wartość realna produkcji - wartość produkcji skorygowana o skutki inflacji i wyrażona w cenach istniejących w pewnym okresie bazowym
Wartość nominalna produkcji - wartość produkcji wyrażona w cenach bieżących
Czynniki determinujące poziom dochodu narodowego:
nakłady pracy
nakłady kapitału
technika produkcji charakteryzowana przez wydajność pracy (wielkość produkcji na jednego zatrudnionego) oraz kapitałochłonność (relacja kapitału do produkcji)
Czynniki wzrostu gospodarczego:
-wydajność pracy
-zatrudnienie
Subsydia - wydatki państwa na określone gałęzie produkcji w celu wsparcia ich jako mało konkurencyjnych na rynku
Wartość dodana - różnica między wartością produkcji przedsiębiorstwa a wartością zużytych surowców; przyrost wartości dóbr w wyniku określonego procesu produkcji obliczany przez odjęcie od wartości dóbr wyprodukowanych w przedsiębiorstwie sumy kosztów rzeczowych czynników wytwórczych zużytych do produkcji tych dóbr
Dobra finalne - dobra nabyte przez ostatecznego użytkownika - albo dobra konsumpcyjne zakupione przez gospodarstwa domowe albo inwestycyjne (kapitałowe) nabywane przez przedsiębiorstwa
Dobra pośrednie - dobra częściowo przetworzone, które stanowią nakład w procesie produkcji w innych przedsiębiorstwach, gdzie są zużywane
Podatki - przymusowe płatności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw na rzecz państwa:
pośrednie - podatki nakładane na wydatki, wliczane w skład ceny
- VAT (value addend tax) - opodatkowana jest wartość dodana sprzedaży; obciąża konsumentów co sprzyja rozwojowi gospodarczemu oraz jest dużym źródłem dochodów budżetu
- akcyza - zawiera się w cenie takich dóbr jak alkohol, tytoń, paliwo oraz dóbr uznanych za luksusowe
bezpośrednie - podatki obciążające dochody wprost:
- PIT (personal income tax) - podatek dochodowy od osób fizycznych obciążający dochody netto czyli przychody pomniejszone o koszty ich uzyskania (np. o wartość zużytych surowców, o wydatki na reklamę) oraz o inne wydatki (np. o wydatki na cele mieszkaniowe)
- CIT (corporate income tax) - podatek dochodowy od osób prawnych obciążający przychody przedsiębiorstw pomniejszone o koszty ich uzyskania; płacą go także jednostki nie posiadające osobowości prawnej jak szkoły, szpitale, stowarzyszenia; nie płacą go spółki cywilne, jawne i komandytowe
- tzw. podatki gminne (w przeciwieństwie do CIT i PIT - podatków centralnych) - od spadków i darowizn, leśny, rolny, od nieruchomości, od środków transportu, od posiadania psów
Obciążenia kosztów pracy - składki płacone przez przedsiębiorców na m.in. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych czy Fundusz Pracy
Ewolucja pieniądza:
Początkowo funkcję pieniądza (powszechnego ekwiwalentu dóbr) spełniały dobra naturalne takie jak bydło, skóry, sól czy zboże; te towary były jednak mało podzielne, trudne w transporcie, niejednorodne, nietrwałe trudne do przechowywania
Następnie funkcję pieniądza przejęły metale, zarówno ich stopy (brąz, spiż) jak i czyste kruszce; niejednolite kawałki kruszców zostały zastąpione przez monety ponieważ każdorazowe ważenie i sprawdzanie jakości monet było kłopotliwe; teraz to emitent (władca) zaręczał o jakości monety z jego wizerunkiem
Zapanował bimetalizm czyli system pieniądza dwukruszcowego, od którego zaczęto odstępować w XIX wieku
System pieniądza złotego załamał się po I wojnie światowej, wraz z odejściem od wymienialności złota na banknoty państwo powierzyło monopol emisji banknotów bankowi centralnemu czyniąc je prawnym środkiem płatności
Zasoby pieniądza:
M0 - banknoty i monety znajdujące się w obiegu, gotówka w kasach banków oraz rezerwy gotówkowe w banku centralnym
M1 - gotówka w obiegu oraz wkłady na żądanie
M2 - tylko część wkładów terminowych (handlowe)
M3 - gotówka w obiegu, wkłady na żądanie i wkłady terminowe sektora prywatnego i całość wkładów sektora publicznego
Postęp techniczny - zmiany w sposobie produkcji, które prowadza do wzrostu wydajności pracy bez zmiany poziomu kapitałochłonności, ucieleśniony i nieucieleśniony
7