Franciszek Ksawery Dmochowski

• 1762 - 1808

• Pijar; z drobnej szlachty podlaskiej

• Podręcznik etyki O cnotach towarzyskich i występkach im przeciwnych laicka, oświeceniowa koncepcja „nauki moralnej”; równość ludzi pod względem moralnym

• Tłumaczy:

Younga Sąd Ostateczny - można dopatrywać się antyklasycystycznego manifestu; podkreśla (wbrew oryginałowi) znikomość spraw ludzkich wobec śmierci, wartości społeczne czynów wybitnych jednostek; dodaje nazwiska polskich „sławnych mężów” - Tarnowski, Zamoyski, Czarniecki, Chodkiewicz, Sobieski

fragmenty Raju utraconego Miltona

Milton i Young popularni w niektórych kręgach kościelnych (do walki z deizmem)

• Doradca literacki: ADAM NARUSZEWICZ - wyrastał z baroku, zainteresowanie klimatem Younga

Sztuka rymotwórcza

• 1788

• Poradnik dla „rymotwórców” i miłośników poezji

• Nawiązuje do Listu do Pizonów Horacego, renesansowej poetyki V idt;

• podstawowym wzorem była Art poétique Boileau (1674), Sztuka rymotwórcza to jego adaptacja

• bardziej interesująca wersja polskiego klasycyzmu niż podręcznik Golańskiego

• PIERWSZY W POLSCE POEMAT DYDAKTYCZNY OBEJMUJĄCY PEŁNY PRZEGLĄD PROBLEMATYKI SZTUKI POETYCKIEJ

• Pieśni:

I - Powszechne prawidła poezji

II - omówienie mniejszych gatunków poetyckich

III - tragedia, epopeja, komedia

IV - Uwagi wzlędem poezji i poetów

• Rozważania tylko o poezji; omija retorykę i prozę akcentuje odrębność poezji

• GUST - zgodnie z klasycystycznymi poglądami, najważniejsze kryterium estetyczne

• DOWCIP - walory intelektualne, dyspozycje kreatorskie wyobraźni

• GENIUSZ - liberalny stosunek do reguł, podporządkowany intelektowi

• TALENT - podstawowy warunek uprawiania poezji

• NATURA - nieprecyzyjnie sformułowane; raz wg klasycyzmu „porządek moralny”, czasem dotyczy przyrody, czasem oświeceniowa koncepcja prostoty

• Przyjmuje podział gatunkowy z Boileau (z zmianami), bo w XVIII wieku ulega przekształceniu

- nie przypisywanie określonym gatunkom odpowiednich typów bohaterów

- usuwanie mniejszych form poetyckich na rzecz nowych (brak sonetu, madrygału, ronda, ballady)

- formy z tradycji staropolskiej: fraszka (odmiana epigramatu), bajka

- relistyczny typ sielanki (Szymonowica), wzór konwencjonalno - alegoryczny, niżej stawia rokokową wyżej sentymentalną Karpińskiego

- elegia - powołuje się na Treny Kochanowskiego, poszerza jej zakres o tematykę bliską Youngowi - „nędze, którym ludzkie życie ustawicznie pada”

- oda i satyra zgodne z praktyką literacką, jak u Naruszewicza, Trembeckiego, Krasickiego

DO NAJJAŚNIEJSZEGO MIŁOŚCIWEGO PANA

STANISŁAWA AUGUSTA

KRÓLA POLSKIEGO

WIELKIEGO KSIĘCIA LITEWSKIEGO

ETC. ETC.

• W jego tronie mają schronienie nauki

• Chce oddać szczery obraz sztuki

• wszędzie obowiązują jakieś zasady, podobnie jest w sztuce pisarskiej

• będzie się trzymał toru mistrzów: Horacego, Wida, Popa, Despra

• mu oddaje to dzieło

PIEŚŃ PIERWSZA

Powszechne prawidła poezji

• Będzie pisał o tym, co jest cechą dobrego poety, co ma on zrobić, by osiągnąć sukces

• Gust ma kierować piórem

• Kto nie posiada daru od Nieba, próżno będzie pisał

• Trzeba uważać, by rymy nie były przesadne - im więcej będziemy nad nim pracować, tym będzie lepszy

Rym to największa ozdoba wiersza

Satyryczny Opaliński zadowala nasz rozum, ale nie ucho brak rymów

Rym tworzyć do myśli, nie odwrotnie

Odradza rymy gramatyczne

• Wiersz nie lubi musu, ani próżności

• Wątek ma być warty postawy i odwrotnie

• Równy blask myśli jak i słowa

• Natura - „wszystkie poezji rodzaje są naśladowaniem natury” (Arystoteles) - MIMESIS

• Zmyślenie - żywioł i dusza poety

• Jedno to wybrać odpowiednio przedmiot wiersza, a druga to go utrzymać; Nie porzucać przedmiotu wiersza, póki go nie wyczerpiemy w pełni

• Rozum - mistrzem, nie widzimisię

• Każda rzecz ma być obfita sama z siebie

• Kto źle wybrał dzieło, źle zaczął to dobrze nie skończy

• Dzieło musi mieć swój porządek

• Nie rozwodzić się zbyt długo - nie nadto bogato i nudno - zwięzłość

• Trzeba znać „przystojne ściśnienie się sztuki”

• Trzeba być ostrożnym, bo czasami chcemy dobrze a wychodzi gorzej - bez przesadyzmu

• Nie używać wszędzie tego samego tonu - różnorodność tonu - pokochają go wieki, uwielbia go bóg, stanie się nieśmiertelny

• Unikać „podłego” stylu - unikać nadętych wyrazów, dziko powiązanych słów itd.

• Źródłem pięknego stylu jest szlachetność, która chodzi w parze z rozsądkiem

• Nadętość uwodzi ślepe tłumy, bo widzą wielkość obrazu choć jest niezgrabnej ręki

• Myśl jest matką wielkości

• Wyrazy stosowne do rzeczy

• Dobrze dobrane wyrazy, głoska przy głosce ma brzmieć dobrze; Wiersz jest nic nie wart, jeśli razi ucho

• Czystość i zgoda języka

• Malować rzeczy strasznie, jak trzeba przyjemnie

• Zdolność z pracą czynią cuda

• Pochwała Bajek i przypowieści Krasickiego - zwięzłość, jasność, stosowność

• Boga Rodzica - pierwszy wiersz polski; wiersz stary nie znał porządku, bez liczby, bez miary, bez rymów

Później pisano łaciną; dopiero Jan Kochanowski w swoich nieśmiertelnych rymach otworzył oczy narodowi

Kochowski, Twardowski, Chruściński, Bardziński, Otwinowski, Zimorowic, Szymonowic, Gawiński - pochwała

Potem styl się popsuł

Teraz pod mądrym berłem Stanisława, „Muz polskich powróciła sława”

• Niebezpieczeństwo - pojawiło się zbyt wielu poetów

• Przekleństwem jest zazdrość - radzić się trzeba tylko prawego geniuszu

• Najważniejsze zdanie Krasickiego i Naruszewicza; kto za nimi idą zasługują na chwałę

• Jasność - pierwszy przymiot wiersza

• Czytać i rozumieć dawne języki, ale najpierw znać ojczysty i nie popełniać w nim błędów

• Można tworzyć nowe słowa, ale dopiero wtedy kiedy naprawdę brakuje starych

• Pracować w ciszy i samotności

• Nie pisać dla chwały i sławy

• Nie spieszyć się

• Spójne dzieło - początek ma się zgadzać ze środkiem itd. Horacy?

• Trzeba być dla samego siebie surowym krytykiem; przyjmować uczciwą krytykę przyjaciół, szukać w niej oświecenia (a nie w pochlebstwach)

PIEŚŃ DRUGA

O sielankach

• SIELANKA: piękna w toku, w okrasie niewinna; kazi ją nadętość i górny styl; prosta; niezbyt „zdobna”; opiewa piękno natury i pasterstwa; szlachetna ale bez przesady; Lindora - imię jak w Cyruliku Sewilskim;
  naśladować Teokryta, Marona, Szymonowica

O elegii, po naszemu: o trenach

• ELEGIA: smutny ton; przenika serce i wzrusza; raz się gniewa, raz pochlebia; nie wystarczy mieć talent rymotwórczy, trzeba mieć czułą duszę i tkliwe serce; trzeba oddawać uczucie, którego się osobiście doświadczyło;
  wzór to Kochanowski, Tybullus, Edward Jung, Kniaźnin (Żale Orfeusza po śmierci Eurydyki stawia obok Trenów)

Aprobata elementów sentymentalnych w sielance i elegii.

O odach albo pieśniach

• ODA: o bogach; bogata w myśli; pełna ognistego ducha; głosi chwałę zwycięzców i zasłużonych (August, Achilles); maluje żarty a potem nagle bierze wysoki ton; bez polityki;

Psalmy dawidowe - przekład Kochanowskiego i Karpińskiego
Anakreont, Pindar, Naruszewicz

O epigrammatach

• EPIGRAMAT: zwięźle wyłożone myśli (Marcyjalis); dowcipne rymy, lecz niezbyt wytworne; zachować przystojność przy fraszkach i żartach

Od Potockiego bolą uszy; wiek panowało bezguście

O satyrach

• SATYRA: mówi prawdę; wytyka błędy ludzi, lecz nie obraża jednostek; w przyjaźni z cnotą; delikatniejsza niż kiedyś; przystojna; ostrożna; mowa niewiązana

Horacy - dodał drwiny; Persjusz - więcej myśli niż słów; Juwenalis - uszczypliwy do granic

Kochanowski (o królu Auguście w Satyrze, Zgoda - karci duchownych), Opaliński (o kobietach), Krasicki(na pijaństwo, wiek, szulerów…), Naruszewicz - ostrzejsze pióro; Piotrowski - był niedbały w rymopistwie

O bajkach

• BAJKA: cel moralny; prosta; zwierzęta przykładem ludzkiego zachowania; iść za naturą w ślady niżej wymienonych

Ezop, Fedr, Fontem, Jakubowski, Krasicki

PIEŚŃ TRZECIA

O tragedii

• na I miejscu stawia dramat

• borni niektórych zasad dramaturgii klasycystycznej, jednocześnie domaga się narodowej odmiany tragedii

• Pisać prawdę (źródło - natura), oddawać rzeczywistość

• „Co w naturze zdaje się nam być okropne, to w naśladowaniu jest miłe” (Arystoteles Poetyka)

• cechy: wzruszenia, niebezpieczeństwa, pokazuje ludzi jakimi rzadko bywali, a komedia jakimi zawsze byli; tragedia jest obrazem historii, a komedia codzienności (Golański O wymowie poezji)

• ma pobudzić słuchacza, ma się podobać i wzruszać

• ciekawa, nieprzewidywalna

• jednoczesność miejsca, czasu i akcji - doba (nie to, co Lopes de Vega - bohaterowie rodzą się w pierwszym akcie, a w ostatnim są w wieku podeszłym)

• prawdopodobieństwo

• przy odmianie rzeczy - odmiana miejsca (scenografii)

• brak krwawych scen

• im bliżej końca tym bardziej wartka akcja

• akty różnej długości

• scena nigdy nie powinna być pusta

• historia tragedii:

Grecy:

Tespis

Eschil - wprowadził stroje, maski, obuwie, teatr z drewna

Sofokles i Eurypides - konkurowali ze sobą; jeden zadziwiał umysły drugi serca; dali moc akcji, okazałość scenie

Nigdy nie mogli im dorównać Rzymianie:

Seneka, Owidiusz

Upadek teatru

Powstanie wraz z Szekspirem, Molierem, Wolterem

• w Polsce przez długie lata teatr był ubogi

misteria - śmieszne

Kochanowski Odprawa posłów greckich - kiepska, napisana na życzenie, więc jest usprawiedliwiony

Morsztyn Cyd

Tłumaczenia Woltera, Kornela - ks. Stanisław Konarski

Bohomolec - gdyby więcej poprawił niż śmieszył byłby lepszy

W sztuce tragicznej jesteśmy słabi, lepiej nam idzie z komediami. Brać przykład z tragedii Wybickiego i Rzewuskiego.

• Bohater: cnota; waleczny, dzielny (Achilles); wyniosły i uparty (Agamemnon) itd. Nie ma dwóch dusz takich samych

Nie mieszać stanów, nie łączyć narodów - grek mówi po grecku, król po królewsku

Charakter jednakowy od początku do końca - może nastąpić zmiana w charakterze, ale musi być do tego wyraźna przyczyna

• Każda namiętność ma swój język; pisarz powinien czerpać inspirację z natury

• Doskonały pisarz - ma dar od muz; swoje uczucia przekazuje słuchaczowi; umie oddać Naturę w postaci; jeżeli zmiesza umysły, nabawi trwogi, wywoła westchnienia - wygrał; musi dużo znać, dobrze myśleć, żywo czuć; szlachetny i skromny

• Nie tylko historie królewskich rodów wyciskają łzy

• Cel tragedii: zachęta do cnoty, wstręt do złego - moralizatorski

O epopei, czyli wierszu bohatyrskim

• epopeja w XVIII wieku przeżywa zmierzch; autor nawiązuje do tradycji rodzimej, epiki historycznej, bohaterów narodowych

• epos starożytny - opiera się na Iliadzie Homera (potem ją przełoży) a nie jak Boileau na Eneidzie;

• zmyślenie i przenośnia

• pierwszy autor to Homer, potem Wergiliusz, Tass, Milton, Krasicki

• każda cnota ma nazwisko bóstwa Neptun - rozsądny; Minewra - roztropność; Wenera - piękność itd.

• I dawnych pisarzy całą akcję napędzały bóstwa

• porusza spór o „machinę” bogów

„nowożytnicy” chcą zerwać w epopei z cudownością pogańską i bogami mającymi wpływ na ludzkie działanie, chcą wprowadzić postaci chrześcijańskie popiera ich Krasicki w „Monitorze”, Dmochowski zajmuje stanowisko kompromisowe

Mówi, że my mamy inne wyobrażenie Boga (nieskończenie mądry, nie ma granic etc.) i przez poważanie nie można go umieszczać na scenie. Cnota i ufność w Boga czynią wielkiego bohatera, nie jego fizyczna obecność. Nie wolno też mieszać Religi chrześcijańskiej z obrządkiem pogańskim - popularne u włoskich pisarzy (Sannazaryjusz)

• można cnoty i występki przekształcić w osoby (Nędza, Sprawiedliwość, Gniew) zamiast wprowadzać mitycznych bogów, z który każdy był uosobieniem jakiejś cnoty czy występku (Atena - mądrość; Mars - wojna)

• winna opiewać dzieje wielkiego bohatera, cnotliwego, dzielnego, sprawiedliwego, który bywa czasem słaby, ale w słabościach jest niepospolity (np. Achilles); Tass zaszkodził sobie uczyniwszy małego bohatera

• związać wątek, by wszystko płynęło z jednego początku (np. gniewu Achillesa)

• opisy wspaniałe i poważne, bez podłych okoliczności

• dziwy - okoliczności godne podziwu, ale nierealne; jeżeli epopeja opiera się na samej prawdzie - bliska historii, na samych dziwach - imaginacji; więc zachować umiar

• gdy piękne części dzieła, piękna i całość; prosty i skromny powinien być początek - lepszy jest ten, kto mało obiecuje a wiele dotrzyma

• każdy bohater powinien mieć właściwy charakter (jak u Homera)

• najprzedniejsze poematy ich polskie tłumaczenia:

Iliada i Odyseja Homera Nagurczewski

Eneida Wergiliusza Andrzej Kochanowski

Jeruzalem wyzwolona Tassa Piotr Kochanowski

Raj utracony Miltona Dmochowski

Henryjada Woltera Chomentowski

O komedyi

• komedia grecka dzieli się na:

dawną - Eupol, Kratyn, Arystofan na wszystko sobie pozwalała, szyderstwo, ośmieszenie (nawet Sokratesa) zakazana prawem

średnią karciła obyczaje, ale nie obrażała konkretnych osób

nową - Meander pospolite przypadki ludzkiego życia, szanowała cnoty

• następstwo czasu człowiek inny z wiekiem

- każdy ma mówić stosownie do swego wieku, stanu itd.

- trzeba znać znaki narodowe charakterów (Francuz - lekki; Hiszpan - leniwy itd.)

- nie należy przekładać obyczajów francuskich na polskie

• powinna bawić i uczyć

• autor powinien pisać, jakby nie było słuchacza - nie ulegać wpływom

• różne bywają w ludziach charaktery, ale rzadko przeciwne

• umieć wyśmiać wady, a pochwalić cnoty

• powołuje się na Terencjusza

• bardzo ważne: DOBRE ZAKOŃCZENIE (w sensie pozytywne )

• czcić obyczaje i przystojność dzieło pożyteczne

• dydaktyczna funkcja komedii, nie popiera komizmu; komedia płaczliwa - „Śmiech prędko niknie - czułość wskroś serca przenika”, komedia poważna, drama szlachecka

PIEŚŃ CZWARTA

Uwagi względem poezji i poetów

• każdy zawód poza byciem poeta można wykonywać średnio; nie godzi się być miernym rymotwórcą

• jeden błąd może zepsuć całe dzieło

• bez talentu, nawet ciężka praca nic nie da

• talent bez warsztatu też jest bez znaczenia

• nie trzymać się sztywno prawideł sztuki - można tworzyć nowe rodzaje

• dawni autorzy - wzory dla nas

• wszystkie dzieła są godne pochwały jeśli tylko zgodne z naturą

• prostota = cnota

• różnorodność, bogactwo myśli

• trzeba się uczyć od poprzedników, czerpać od nich wiedzę o czasach, obyczajach, sprawiedliwości i patriotyzmie

• prawo poetów: „w przyprawnym kąsku dawać nauki zbawienne”

• nie dać się zwieść pochwałą, a uznawać TYLKO mądre krytyki, tych, którzy sami coś napisali

• nie szukać sławy poniżając innych

• nie stawiać na ilość lecz jakość napisanych dzieł

• wszystko Trembeckiego zyskuje szacunek

• bywa, że pisarze są niedoceniani za życia, żyją w nędzy i cierpią niesłuszną krytykę Homer - Zoil, Wergiliusz - Bawijusz i Mewijusz

• potomni są sprawiedliwi; to, czego odmawia nam współczesność odda nam przyszłość

• wieś matką dobrych myśli

• natura - źródło prawdy

• jeżeli ktoś nie umie sam tworzyć, może próbować przekładać obce dzieła dobrego tłumacza trudno znaleźć jak dobrego pisarza

• krzepić winna nadzieja na wieczną chwałę

• rozsądny czytelnik wybacza drobne błędy w dziele; wady - człowiek, piękność - autor (nawet Homer się mylił)

• historia z Bokkalina: krytyk wybrał wszystkie błędy z cudzego dzieła i przedstawił Febowi, ten chcąc go „wynagrodzić” kazał mu oddzielić ziarno od plew i zabrać plewy

• ogromne znaczenie lutni „Wywiodłaś od początku skutki wszystkich rzeczy,/ Skąd poszedł rodzaj zwierząt i rodzaj człowieczy.” To ona natchnęła Homera, Wergliusza, Tyrteusza, Hezjoda, Pindara. Polska też ją pielęgnuje.

• Cnota i prawda sprzyja sztukom wyzwolonym

• Wiersze nie powinny być wiecznym rzemiosłem - należy pamiętać o obowiązkach, przyjaźni, „bycie dobrym człowiekiem - to zaszczyt najpierwszy”

• Pisarze - wychowańcy Muz

• Tym dziełem chciał chociaż młodzieży wskazać drogę

---