Merkantylizm i fizjokratyzm- wyraz tendencji myśli ekonomicznej zmierzającej do kapitalizmu.

Zakończenie epoki Średniowiecza:

• Początek przemian ustrojów społeczno-gospodarczych

• Powolny upadek systemu feudalnego

• Rodzące się stosunki kapitalistyczne

• Zmiana układów sił społecznych, ukształtowanych w Średniowieczu (między ziemiaństwem, duchowieństwem, mieszczaństwem i chłopstwem)

• Znaczenia nabiera instytucja państwa narodowego i polityka

• W wieku XVI-XVIII nastąpił wzrost działalności gospodarczej

• Feudalizm ze swoją własnością ziemską ustępował rosnącej wymianie towarowej

• Powstawały miasta

• Umacniały się państwa narodowościowe

• Zmalały wpływy Kościoła

• Produkcja dóbr na rynek nabierała znaczenia

• Ziemia, praca i kapitał były przedmiotem kupna i sprzedaży

Położyło to fundamenty pod rewolucję przemysłową.

Ekonomiczne myślenie rozwinęło się w tym okresie z gospodarstw domowych i producentów w bardziej skomplikowany obraz gospodarki jako systemu mającego swoje własne prawa i współzależności.

Okres ten dzielimy na dwie główne części: Merkantylizm oraz Fizjokratyzm.

System merkantylizmu

Myśl ekonomiczna merkantylizmu

• Merkantylizm- kupiec (łac. mercali- handlować)

• Pierwszy zwarty zespół poglądów ekonomicznych rozwijających się pomiędzy XVI-XVIIw. głównie w Anglii i Francji

• Wywołany zmianami gospodarczymi:

• odkryciami geograficznymi oraz

• rozwojem gospodarki rynkowej

• Wielkie odkrycia, które zrewolucjonizowały ówczesny świat to:

• wynalezienie prochu (koniec dominacji warstwy rycerstwa),

• kompasu (ekspansja państw Europy na nowych kontynentach),

• druku (złamany monopol kościoła, możliwość druku książek).

Przesłanki ekonomiczne

Dokonania Kolumba i innych odkrywców wywołały:

• ekonomiczną eksploatację zdobytych terenów,

• odkrycia zdynamizowały handel, który miała charakter dalekomorski i międzykontynentalny,

• wzrost znaczenia nowej warstwy kupieckiej

• międzykontynentalne wyprawy podejmowane przez wielkie kompanie kupieckie, przy silnym wsparciu i protekcji państwa,

• w Europie- pojawiło się zjawisko dotychczas nieznane- inflacja,

• wzrost cen, który z jednej strony pogarszał sytuację wierzycieli i ludzi pobierających stałe dochody,

• z drugiej strony poprawiało się położenie producentów i dłużników,

• oznaczało to osłabienie ziemiaństwa czerpiącego dochody z ziemi,

• podniósł się poziom majątkowy kupców, rzemieślników, którzy zaciągając kredyty, zwracali te same kwoty,

„Wszystkie te zjawiska wywołały zainteresowanie procesami ekonomicznymi, podstawowe pytanie - w jaki sposób się bogacić?”

• Nastąpił również ogromny rozwój portów państw europejskich (Wielkiej Brytanii, Holandii, Hiszpanii, Francji, Portugalii)

• Polityka ekonomiczna tych krajów polegała na ekonomiczno-militarnym wykorzystaniu zdobytych terenów,

• Nastąpił proces centralizacji i jednoczenia się małych państewek w nowe silne państwa narodowe, które byłyby w stanie popierać ryzykowne i kosztowne wyprawy,

• Merkantylizm cechowała więc polityka gospodarcza nastawiona na wsparcie ze strony państwa, co było szczególnie widoczne w państwach mających dostęp do morza i silną flotę,

• Głównym celem tej polityki był wzrost gospodarczy kraju, więc rozwój państwa, pojmowany jako zwiększanie się dochodów. Zakładano, że wzrost ten jest uwarunkowany ilością kruszców zgromadzonych w danym kraju (wczesny merkantylizm),

• Późniejsza forma merkantylizmu ( tzw. właściwego) głosiła przekonanie o konieczności rozwoju przemysłu manufakturowego, nastawionego na eksport.

Przesłanki filozoficzne

• Upowszechnienie druku spowodowało złamanie monopolu duchowieństwa na pisanie i korzystanie z książek.

• Konsekwencją tego było pojawienie się rozpraw ludzi świeckich, związanych z polityką gospodarczą.

• Ogromny wpływ na metodologię nauki ekonomicznej miała twórczość Kartezjusza, stworzył oryginalny system naukowy, w ramach którego mogły rozwijać się nowe dziedziny wiedzy.

• Kartezjusz doszedł do wniosku, że badania naukowe można prowadzić jedynie pod warunkiem wcześniejszego znalezienia nowej metody.

• Na myśl ekonomiczną epoki Renesansu wpływ wywarły nauki przyrodnicze, w których Kopernik wykazał możliwość rozwiązywania wielu zagadek przez doświadczenie.

Ewolucja myśli ekonomicznej merkantylizmu

• Podstawowym założeniem merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zgromadzone zasoby kruszców ( srebra i złota).

• Jest to potęga trwała, w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych, które są nietrwałe.

• Kruszce nie umacniały gospodarki, lecz „wyciekały” z kraju na zakup dóbr konsumpcyjnych,

• później uznano, że celem państwa powinno być uzyskiwanie dodatniego bilansu w handlu zagranicznym, aby pieniądz kruszcowy ściągać do kraju.

Za środki osiągnięcia tego celu uznano:

1. protekcjonizm celny, w celu ochrony interesów własnych producentów,

2. popieranie rozwoju produkcji krajowej, o charakterze antyimportowym,

3. dążenie do samowystarczalności (autarkia gospodarcza),

4. popieranie polityki kolonialnej,

5. popieranie wzrostu liczby ludności pełne wykorzystanie siły roboczej,

6. aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń konsumpcyjnych ludności ( nakaz noszenia odzieży wełnianej - wzrost popytu na wełnę)

• miała miejsce polityka unifikacyjna,

• wewnętrzne komory celne,

• wprowadzenie jednolitych miar i wag,

• ujednolicanie systemu podatkowego.

• w celu prowadzenia handlu:

• budowano system dróg lądowych i kanałów żeglownych,

• organizowano łączność i komunikację pocztową.

Wcześni merkantyliści przekonywali o konieczności gromadzenia metali szlachetnych, późniejsi merkantyliści popierali rolę pieniądza w gospodarce.

Zależność pomiędzy ilością pieniądza a ogólnym poziomem cen została rozpoznana już w 1569 roku przez Francuza Jeana Bodina.

Rozwój teorii merkantylistycznej nastąpił w latach 1660-1776, główną cechą merkantylizmu był przekonanie o znaczącej roli czynników pieniężnych w kształtowaniu gospodarki.

Poglądy merkantylistyczne zostały zweryfikowane przez twórcę ekonomii klasycznej, Adama Smitha.

Wielcy merkantyliści i ich poglądy:

• Hiszpania - pierwszym z nich był w XVI w. Juan de Mariana.

• Jerome de Ustariz stwierdził, że państwo powinno przede wszystkim utrzymywać dodatni bilans handlowy w celu powstrzymania odpływu kruszców z kraju.

• XVIIIw., Hiszpan Bernardo de Ulloa. Położył nacisk na konieczność szybkiego i szerokiego rozwoju produkcji przemysłowej w Hiszpanii.

• Włoch Antonio Serra, szeroko analizował możliwość pozyskania przez państwo zysku pieniężnego w postaci dodatniego bilansu handlowego.

• Francuz Jean Bodin (XVI w.)- oryginalne poglądy na temat ilościowej teorii pieniądza,

• Barthelemy de Laffemas- postulujący ograniczenie importu i ożywienie przemysłu,

• Antoine de Monchretien, XVII- uważał, że zysk powstaje w efekcie wymiany polegający na tym, że jedna strona zyskuje, a druga traci. Pisarz ten jest autorem Traktatu ekonomii politycznej, zostając pierwszym autorem podkreślającym nierozłączność polityki i gospodarki.

• Anglik Thomas Mun ( przełom XVI i XVII w.) dyrektor kompanii Wschodnioindyjskiej. Był zwolennikiem potencjału ekonomiczno-militarnego kraju.

• Josiah Child - przedstawiciel dojrzałego merkantylizmu w drugiej połowie XVII w. Postulował ideę znacznej swobody w prowadzeniu handlu zagranicznego odejście od koncepcji „silnej ręki państwa”.

• John Low- XVII-XVIII w. , prezes banku Anglii. Lansował wizję wzbogacenia kraju przez odpowiednią politykę monetarną. Stworzył oryginalną koncepcję waluty kierowanej i koncepcję zastosowania polityki monetarnej do zarządzania gospodarką narodową. Głosił potrzebę odejścia od pieniądza kruszcowego, na rzecz pieniądza papierowego. Nad emisją miał czuwać bank centralny a trwałość pieniądza miała zapewnić jego wymienność na ziemię stanowiącą własność banku. Law powołał do życia bank emisyjny i założył akcyjną Kompanię Zachodnią.

• James Steuart- XVIII w. postmerkantylista. Autor „Badań nad zasadami ekonomii politycznej“ - oddziela on siłę roboczą od środków produkcji. Wprowadza element socjologiczny- zwraca uwagę, że w miarę rozwoju kapitalizmu następuje duże rozwarstwienie (polaryzacja) - duża grupa bezrobotnych i robotników i zdeklasowanej szlachty oraz drobni producenci, którzy padają wykończeni dużym przemysłem. Chciał, aby ludność wiejska bez ziemi została zatrudniona do rozwoju manufaktur. Wg niego pieniądz jest jednostką obrachunkową, w której będzie wyrażana wartość towarów, pracy i surowców. Niedopuszczalne jest doprowadzanie do obniżki wartości pieniądza. Dlatego też parytetem pieniądza powinna być wartość masy towarowej znajdującej się na rynku.

Począwszy od XVI w. Polska zaczęła tracić dystans do państw Europy Zachodniej.

Polscy merkantyliści to przede wszystkim Andrzej Frycz Modrzewski, uważający pracę za godne zajęcie dla szlachcica, Jan Kochanowski postulujący konieczność rozwoju rolnictwa i handlu, Anzelm Gostomski (1508-1588) postulował bezwzględne wykorzystanie pracy chłopa, oraz Stanisław Zaremba, Krzysztof Opaliński, Andrzej M. Fredro.

Fizjokratyzm- reakcja na merkantylizm i jego schyłek

• System ekonomiczny fizjokratów

Fizjokratyczny gmach porządku społecznego

• Fizjokratyzm był kierunkiem krótkotrwałym, powstałym około 1750 roku; jego idee były głoszone przez okres około 30 lat, głosił kapitalistyczne postulaty odnoszące się do rolnictwa.

• Wbrew merkantylistom zakładano, że nie handel i produkcja przemysłowa, lecz wyłącznie produkcja rolnicza tworzy właściwe bogactwo kraju.

• Fizjokraci utrzymywali, że funkcjonowaniem gospodarki rządzą prawa natury oraz, że mimo iż prawa te są niezależne od woli ludzkiej, ludzie mogą je odkrywać w sposób obiektywny, tak samo jak w przypadku nauk przyrodniczych.

• Podstawowa teza głosiła, że tylko w produkcji rolnej powstaje nadwyżka ponad koszty produkcji, powstaje produkt dodatkowy zwany produktem czystym. Podstawowym zaś źródłem dochodu czystego jest praca w rolnictwie.

• Dochód ujmują fizjokraci w sposób rzeczowy-jako sumę dóbr, zaniedbując ujęcie wartościowe. To techniczne ujęcie dochodu czystego prowadzi do uznania wyłącznej produkcyjności ziemi. Jedynie ziemia i gospodarowanie na niej tworzą nowe dobra- produkt czysty.

• Wszelkie inne zajęcia (przemysł, rzemiosło, czy handel) przetwarzają tylko dobra wytworzone w rolnictwie nie tworząc nic nowego, a więc są nieprodukcyjne. W działach pozarolniczych występuje jedynie proces dodawania wartości, w rolnictwie natomiast zachodzi proces pomnażania wartości.

Francois Quesnay (1694-1774)-główny przedstawiciel fizjokratycyzmu.

• Wg F. Q. Człowiek działa zgodnie z prawami natury- jego głównym motywem działania jest interes osobisty.

• Jednostka ma prawo i obowiązek działać na rzecz osobistego interesu gospodarczego pod warunkiem, że nie robi tego kosztem osób drugich i trzecich.

• Celem człowieka jest osiąganie największych korzyści kosztem najmniejszych nakładów.

• Głosił on hasło liberalizmu gospodarczego, oparte o prawo własności-własność jest podstawowym prawem człowieka.

• Przez pojęcie wolności gospodarczej rozumie on: wolność osobistą, poruszania się, produkowania, zawierania umów, wolność handlu.

• Quesnay mówi, że produkt czysty jest to nadwyżka nowo powstałej produkcji ponad to co wydatkowano na jej wytworzenie (koszty własne).

• Fizjokraci uważali, że wielkość produktu czystego zależy od poziomu kosztów własnych produkcji. W związku z tym, że koszty te w rolnictwie są najniższe, to produkt czysty jest najwyższy (natura wytwarza bogactwo). Rolnictwo jest najbardziej efektywną działalnością gospodarki.

• Quesnay traktował pieniądz jako bezpłodne bogactwo jest to narzędzie wymiany towarowej. Za najefektywniejszy kapitał uważa on kapitał wkładany w rolnictwo.

• Quesnay wprowadził pojęcie realnego kapitału. Realny kapitał to kapitał włożony w rolnictwie, ponieważ jest maksymalnie efektywny. Kapitałem jałowym natomiast kapitał zainwestowany w przemysł

Quesnay wyróżnił w obiegu kapitału 3 aspekty:

• pomnażanie bogactwa - stan który występuje w rolnictwie gdzie pracuje przyroda

• zwiększanie bogactwa - jest wynikiem pracy ludzkiej

• dodawanie sumy bogactwa - czyli pomnażanie i zwiększanie bogactwa

• Quesnay stworzył tzw. tablice ekonomiczne, w których pokazał jak przebiega proces krążenia kapitału i produktu w gospodarce oraz pokazał jaki mechanizm powoduje wytwarzanie się produktu czystego

Tablica ekonomiczna F. Quesnaya

• Mówił on, że w procesie wytwarzania biorą udział trzy klasy:

• klasa właścicieli (szlachta),

• klasa produkcyjna (farmerzy),

• klasa jałowa (pracownicy fabryk, rzemieślnicy).

Anne Robert Jacques Turgot (1727-1781). Uczeń Quesnay'a. Minister finansów, handlu i robót publicznych na dworze Ludwika XIV. Wydał szereg edyktów (rozporządzeń ministerialnych) dot. np. zniesienia pańszczyzny, zniesienia opłat rogatkowych, likwidacji cechów. Rozwijał naukę o klasach i warstwach społecznych. Jako pierwszy wymienia 2 nowe klasy społeczne:

• robotniczą

• kapitalistów.

Turgot zakwestionował ideę porządku naturalnego, twierdził, że to egoizm- a nie interes osobisty zrodził własność prywatną, nierówność majątkową i zdynamizował wydajność pracy.

Wprowadza do ekonomii wątek społeczny. Zauważył, że w miarę rozwoju cywilizacji następuje powiększenie nierówności między ludźmi, powstają antagonizmy i sprzeczności interesów.

Wg Turgot'a zysk musi być duży, ponieważ z inwestowaniem wiąże się ryzyko, tak więc zysk musi być rekompensatą za poniesione ryzyko.

Jest on twórcą teorii kapitału gdzie punktem wyjścia jest teza, że „można być bogatym żyjąc z dochodu od kapitału, albo z procentu od wypożyczonych pieniędzy”. Twierdzi, że nakłady kapitału są potrzebne nie tylko w rolnictwie, ale też w przemyśle- co oznacza że wszystkie gałęzie gospodarki narodowej są produkcyjne. Uważa, że akumulacja kapitału jest potrzebna ze względu na wzrost gospodarczy. Ostatecznie przez kapitał Turgot rozumiał wszelkie wartości stanowiące nadwyżkę z dochodów gruntowych, płacy zarobkowej i zysku, oszczędzoną myślą o odpowiednim jej wykorzystaniu w przyszłości.

Tworzenie kapitału. Prawo Turgota

W gospodarce występują dwa sektory: prywatny i publiczny, czyli państwo. Podstawowymi podmiotami prywatnymi są gospodarstwa domowe. Każdy człowiek musi do jakiegoś gospodarstwa należeć. Gospodarstwa domowe przejmują cały produkt Q, który następnie podlega podziałowi. Część jest przekazywana państwu w postaci podatków T, część konsumowana C, a reszta S oszczędzana

Transformacja oszczędności w wydatki

oszczędności oszczędności

dobrowolne przymusowe

-podatki

inwestycje wydatki

rządowe

W gospodarce występują dwojakiego rodzaju oszczędności. Pierwsze mają charakter przymusowy, a ich źródłem są podatki. Podatki są przeznaczane na wydatki publiczne (rządowe) G, które powinny przyczyniać się do wzrostu produktu:

Oszczędności dobrowolne, będące podażą kapitału, przekształcają się w inwestycje I, za pomocą których - przez przedsiębiorców z sektora prywatnego gospodarki - jest tworzony kapitał K. Celem inwestora w skali makroekonomicznej jest wzrost produktu:

Oszczędności w gospodarce rynkowej mają formę pieniężną, przy czym między oszczędzającymi a inwestującymi przedsiębiorstwami znajduje się grupa pośredników finansowych, z których głównymi są banki i giełdy. Miejscem, na którym oszczędzający i inwestujący się spotykają, jest rynek kapitału.

Celem każdego człowieka jest jak największa konsumpcja. Oszczędności oznaczają wyrzeczenie się części wyżej cenionej konsumpcji bieżącej na rzecz konsumpcji przyszłej, które musi być wynagrodzone w formie procentu. Oszczędności są funkcją stopy procentowej r, która określa stopień rekompensaty bieżącego wyrzeczenia:

S = f(r).

Nassau Senior nazwał procent kosztem abstynencji (cost of waiting). Koszt ten dotyczy obu grup uczestników rynku kapitału. Ci, którzy oferują oszczędności, rezygnują z części konsumpcji bieżącej w momencie t₀ na rzecz powiększonej konsumpcji przyszłej w momencie t₁:

S(t₀)
C(t₁) : C (t₁) = S (t₀) (1+r).

Oczekują oni wynagrodzenia w postaci procentu, który jest równy iloczynowi stopy procentowej i oszczędności:

wynagrodzenie za abstynencję =rS.

Im dłuższy okres oszczędzania, tym wynagrodzenie musi być większe, a zatem oszczędności są rosnącą funkcją stopy procentowej:

.

Inwestowanie ma sens jedynie wtedy, gdy dostarcza dodatkowego produktu. Na szczeblu mikroekonomicznym oznacza to, że inwestycje przynoszą zysk, a więc są funkcją oczekiwanej stopy zysku. W ostateczności inwestycje są finansowane z kredytu, gdyż zawsze jakieś gospodarstwo domowe jest właścicielem przedsiębiorstwa i to ono oszczędza, pożycza i inwestuje. Inwestycje są więc również funkcją stopy procentowej. Inwestycje są jednocześnie funkcją oczekiwanej stopy zysku
_ocz i stopy procentowej:

I = f (
_ocz , r),

przy czym względem stopy zysku są rosnące,

_ocz
I
,

a względem stopy procentowej malejące:

W wariancie końcowym można przyjąć, że stopa zysku jest równa stopie procentowej będącej wynagrodzeniem za wyrzeczenie się części konsumpcji bieżącej na rzecz konsumpcji przyszłej, skoro i tak gospodarstwa domowe są właścicielem całego kapitału (czyli przedsiębiorstw, w których jest on angażowany):

_ocz = r.

W rzeczywistości jednak stopa zysku musi być w takiej wysokości, aby gwarantowała dodatkowo wynagrodzenie pośredników finansowych z rynku kapitału oraz przedsiębiorstw za ponoszone ryzyko. Powinna zatem przewyższyć stopę procentową:

_ocz >r.

Wynagrodzeniem inwestorów jest zysk
, stanowiący wynagrodzenie za ponoszone ryzyko, pozostający w ich rękach po wypłaceniu procentu oszczędzającym:

wynagrodzenie za ryzyko =

W zakresie oszczędzania i inwestowania obowiązuje prawo sformułowane w 1766 r. przez Roberta de Turgota . Wytworzone dobra Q^S dzielą się na konsumpcyjne Q_kon i inwestycyjne Q_inw. Rzeczowy charakter tych dóbr sprawia, że mogą być albo konsumowane, albo inwestowane. Podaż dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych (oszczędzonych) określa popyt na dobra konsumpcyjne w ten sposób, że dla każdego rodzaju dóbr popyt zrównuje się z podażą:

Q^S = Q_kon + Q_inw

S

Q^D = C + I

Jest to prawo równowagi rynku kapitału:

a ponieważ rynek kapitału jest częścią dóbr, prawo to stanowi fragment i zarazem zwiastun prawa rynków Saya. Rynek kapitału jest zawsze w równowadze za sprawą stopy procentowej, a całość oszczędności przekształca się w inwestycje

Równowaga rynku kapitału

I, S

S ( r )

I=S

r*

W długookresowej perspektywie, a taka cechuje ekonomię klasyczną, oszczędzanie jest pożądane, gdyż pozwala społeczności maksymalizować konsumpcję w długim okresie. Jest to cecha charakterystyczna tej ekonomii, w której zaleca się wstrzemięźliwość od bieżącej konsumpcji, a oszczędzanie traktuje jako cnotę.

1

SEF

METODOLOGIA

Porządek

pozytywny

Porządek

naturalny

TEORIA

POLITYKA

GOSPODARCZA

Teoria

klas

Teoria

produktu

czystego

Teoria

Wartości i ceny

Tablica

ekonomiczna

Teoria

wymiany

Zbiór

maksym

Koncepcja

jedynego

podatku

LAISSEZ FAIRE, LAISSEZ PASSER

Wolność

osobista

Własność

prywatna

Wolność

gospodarcza

PORZĄDEK NATURALNY

PORZĄDEK POZYTYWNY

5 mld rocznie produktu brutto

( w liwrach z Tours)

Nakłady pierwotne

i roczne farmerów

Dochody właścicieli ziemskich z czynszu dzierżawnego

Fundusz w dyspozycji klasy jałowej

2 mld a'

1 mld b

1 mld b''

1 mld d

5 mld

2 mld

a

a'' 1mld

c 1mld

b' 1mld

2mld

z których połowa pozostaje jako fundusz należący do klasy jałowej

RYNEK KAPITAŁU

Pośrednicy finansowi

WYDAJĄCY

Przedsiębiorstwa

WYDAJĄCY

Państwo (rząd)

OSZCZĘDZAJĄCY

Gospodarstwa

domowe

SYSTEM PODATKOWY

Państwo

Pn - Państwo narodowe D - Duchowieństwo

Kn - Kościoły protestanckie Kp - Kupcy

Kh - Kompanie handlowe Rz - Rzemieślnicy

C - Cechy Bn - Bankierzy

B - Banki Ch - Chłopstwo

S - Szlachta R - Robotnicy

GOSPODARKA

feudalne rolnictwo, towarowo-pieniężna gospodarka miejska, dynamiczny handel (zwłaszcza zagraniczny), proces pierwotnej akumulacji kapitału

R

Ch

Bn

Rz

Kp

D

S

B

C

Kh

Kn

Pn

WARSTWY

INSTYTUCJE

MERKANTYLIZM

Sekularyzacja myśli ekonomicznej, dominacja polityki nad etyką, kruszec = bogactwo, apologia handlu zagranicznego, teoria dodatniego bilansu handlowego

---