MERKANTYLIZM I

FIZJOKRATYZM

1.Rys epoki
2.Myśl i praktyka
merkantylizmu
3. Merkantylizm w literatur
polskiej
4. Krytyka merkantylizmu
5. Fizjokratyzm

RYS EPOKI

XV - XVII w

• Otwarcie Europy
- wyprawy wielkich podróżników
- wielkie odkrycia geograficzne
• Renesans (powrót do osiągnięć cywilizacyjnych

starożytności)

- humanizm (zainteresowanie otaczającym światem)
- wzrost popytu na słowo drukowane
- badania naukowe
• Powstanie państw scentralizowanych, w których

władcy podporządkowano urzędy centralne i
prowincjonalne, skarb państwa oraz sądownictwo

RYS EPOKI

•

Reformacja

- rehabilitacja pomyślności materialnej
- rehabilitacja pracy
- dopuszczenie kapitału

•

Konsekwencje wielkich odkryć

- przesłankami dalekich wypraw były: postęp w

zakresie nawigacji i budowie okrętów, rewolucja
intelektualna Odrodzenia, w Hiszpanii grupa
bezrobotnych żołnierzy oraz finansowanie wypraw
przez monarchów

- powstanie imperiów kolonialnych
- rewolucja handlowa

RYS EPOKI

• Nowoczesne niewolnictwo
• Ewolucja produkcji przemysłowej
- wynalazek druku
- broń palna
- postęp w produkcji żelaza - wielkie piece
- węgiel kamienny
• Rozwój rolnictwa
- produkcja nakładcza
- manufaktury

MERKANTYLIZM

UWAGI OGÓLNE

• Napływ do Europy nowych bogactw (kruszców)
• Wzrost zainteresowania problemami

ekonomicznymi i próba odpowiedzenia na pytania

- co robić?
- jak się bogacić?
rosło wówczas zainteresowanie jedynie

makroekonomią

• Polityka gospodarcza tamtych lat to

merkantylizm (łac. mercari = „handlować”)

• Centralnym celem tej polityki był wzrost

gospodarczy na drodze kapitalistycznego rozwoju

MERKANTYLIZM

UWAGI OGÓLNE

• Napływ do Europy nowych bogactw (kruszców)
• Wzrost zainteresowania problemami

ekonomicznymi i próba odpowiedzenia na pytania

- co robić?
- jak się bogacić?
rosło wówczas zainteresowanie jedynie

makroekonomią

• Polityka gospodarcza tamtych lat to

merkantylizm (łac. mercari = „handlować”)

• Centralnym celem tej polityki był wzrost

gospodarczy na drodze kapitalistycznego rozwoju

ETAPY ROZWOJU

MERKANTYLIZMU

Merkantylizm można podzielić na:
1. Wczesny merkantylizm zwany też

bulionizmem czy monetaryzmem

Główny nacisk kładziono wówczas wzrost

zasobu kruszców, zdobywanych w toku
wymiany handlowej, przez eksport i
import

2. Merkantylizm właściwy
Rozwinięty, charakterystyczny dla

produkcji manufakturowej

WAŻNE DLA MERKANTYLISTÓW

• Każdy import (kupno) oznacza odpływ pieniędzy,

które są przeznaczone na zakup

• Każdy eksport (sprzedaż) oznacza napływ

pieniądza otrzymywanego za sprzedane towary

• Bogaty jest ten kraj, który więcej sprzedaje niż

kupuje stąd też zasadniczy postulat
merkantylizmu, że należy utrzymywać przewagę
eksportu nad importem, tzw. uzyskiwać dodatni
bilans w handlu zagranicznym

• Realizacja powyższego założenia była możliwa

przy odpowiedniej ilości towaru przeznaczonego
na eksport

MERKANTYLIZM

• Merkantyliści nie dostrzegali znaczenia

rynku wewnętrznego ani związku między
wzrostem bogacenia się a rozwojem potrzeb
wewnętrznych

• Byli zwolennikami wzrostu akumulacji na

potrzeby eksportu kosztem rynku
wewnętrznego

• Zwalczali zbytek i rozrzutność
• Eksponowali silną rolę państwa, które

powinno preferować eksport, a do
niezbędnego minimum ograniczać import

ŚRODKI OSIĄGANIA

GŁÓWNYCH CELÓW

MERKANTYLIZMU

• protekcjonizm celny
• popieranie produkcji krajowej
• samowystarczalność (autarkia gospodarcza) głównie

w produkcji surowców strategicznych

• popieranie polityki kolonialnej
• pełne wykorzystanie siły roboczej (dynamiczny

przyrost naturalny, zatrudnianie dzieci, kobiet,
starców itp)

• kształtowanie gustów i przyzwyczajeń konsumenckich
• kampania przeciwko luksusowi
• opieka państwa nad rozwojem produkcji

manufakturowej

Merkantylizm cd

• W polityce wewnętrznej - ścisła współpraca kół

nowobogackich i przemysłowych z monarchą i
stopniowe odchodzenie warstw szlachecko-
magnackich

• W Hiszpanie, którzy pierwsi zdobyli znaczne kolonie

z ogromnymi zasobami srebra i złota, niezbyt
troszczyli się o rozwój handlu i przemysłu.
Spowodowało to ograniczenie rozwoju wewnętrznego
kraju, a przy masowej emigracji (kolonie -raj na
ziemi) Hiszpania niemal się wyludniła.

• Pokonanie Hiszpanii przez Anglię (rozbicie wielkiej

armady) przyniosło m.in. przyspieszony rozwój
najpierw Anglii a potem Francji

REPREZENTANCI

MERKANTYLIZM

ZACHODNIOEUROPEJSKI

•

Hiszpania

Hiszpania

- Juan de Mariana - XVI w. - reprezentował tzw. nurt

merkantylizmu szlacheckiego, ograniczony tylko do
bulionizmu, bardzo przypominał średniowieczne idee
etyczne w gospodarce

- Jerome de Ustariz - przełom XVII i XVIII w. - zwracał

uwagę na sprawy bilansu handlowego (zły handel),
konieczność rozwoju rzemiosła i produkcji na
potrzeby eksportu

- Bernardo de Ulla - początek XVIII w.- wskazywał, że

metale szlachetne szybko będą wyciekać i dlatego
kład nacisk na rozwój produkcji przemysłowej min.
przez odpowiednie zabezpieczenie surowcowe.

REPREZENTANCI MERKANTYLIZM

ZACHODNIOEUROPEJSKI

•

Włochy

Włochy

- Gaspar Scaruffii - XVI w. - bankier, przedstawiciel

monetaryzmu, projektował stworzenie światowego
systemu walutowego

- Bernard Davanzati - schyłek XVI w. - kupiec

florencki, prekursor tzw. ilościowej teorii pieniądza,
zajmował się pieniądzem jako środkiem wymiany

- Geminiano Montanari - XVII w. - podobnie jak

Devanzati zajmował się elementami ilościowej teorii
pieniądza. Obydwu należy uznać jako tych, którzy
stworzyli podstawy (grunt) krytyki merkantylizmu

WŁOCHY cd.

Ilościowa teoria pieniądza wg. Montanariego i Dewanzatiego
Gromadzenie kruszców w poszczególnych krajach przyniosło
powstanie ogromnych jego zapasów. Powodowało to, że dążąc
do zwiększenia bogactwa kraju przez gromadzenie pieniędzy
jednocześnie oznaczało obniżenie ich wartości, a w efekcie
wzrost cen.

- Antonio Serra - XVII w. - często przez Włochów uznawany

jako twórcę ekonomii (duża przesada), pisał bowiem w
duchu rozwiniętego merkantylizmu. Analizując możliwości
uzyskania przez państwo zysku uważał, że napłynie on
dwoma dogami:

1. W wyniku eksportu nadwyżek płodów rolnych
2. W wyniku eksportu produktów rzemieśliczo-przemysłowych

REPREZENTANCI MERKANTYLIZM

ZACHODNIOEUROPEJSKI

•

Francja

Francja - niemal zupełny brak piśmiennictwa z
wyjątkiem:

- Jean Bodin (Bodinus) -XVI w., ciekawy jest jego

pogląd o ilościowej teorii pieniądza (drożyzna
towarów nie jest złem absolutnym, bowiem zasoby
kruszcowe stanowią o bogactwie kraju)

- Bartheleme de Laffemas - koniec XVI w. - domagał

się ograniczenia importu i wywozu złota z kraju.
Postulował rozwój przemysłu, głównie sukiennego i
skórzanego. Obowiązek ochrony rodzimej
wytwórczości spoczywa na barkach państwach.
Opowiadał się przecie produkcji luksusowej.

FRANCJA cd

-

Antonie de Manchrétien - XVII w. - w książce
Traktat ekonomii politycznej wprowadził
przymiotnik „polityczna” - starożytna „ekonomika”
Ksenofonta i średniowieczna „etyka życia
gospodarczego” stała się „ekonomią polityczną”.
Występował w obronie rzemieślników i jednocześnie
chwalił kupców. Postulował rozwój przemysłu od
ciężkiego do lekkiego, od rozwoju produkcji
środków wytwarzania do produkcji środków
konsumpcji. Taka droga rozwoju przemysłu została
przyjęta m.in. przez system socjalistyczny

REPREZENTANCI MERKANTYLIZM

ZACHODNIOEUROPEJSKI

•

Anglia

Anglia - bogata literatura:

- John Hales - XVI w. - pieniądz traktował jako nerw życia

gospodarczego, państwo jest bogate wtedy gdy ma
obfitość towarów na eksport, rzemiosło dając
zatrudnienie tysiącom wzbogaca miasta i wsie oraz daje
dochód państwu, do minimum należy ograniczyć import
zwłaszcza gdy można zastąpić go produkcją krajową

- Thomas Mun - przełom XVI i XVII w. - jego przekonania

nie różniły się od poglądów dojrzałych merkantylistów,

występował jako obrońca potencjału wojenno-ekonom.,
zwalczał wczesnomerkalistyczną idee traktowana
pieniądza jako skarbu państwa, był przeciwnikiem
wszelkich środków krępujących handel

ANGLIA cd.

- Josiah Child - druga połowa XVII w. - jego

poglądy w wielu punktach były zbieżne z
poglądami Muna, różniły się jednak daleko
idącymi swobodami w handlu zagranicznym (był
to b. ograniczony liberalizm) przy zachowaniu
pełnej ingerencji państwa w życie gospodarcze,
żądał nawet ustawowej regulacji stopy
procentowej. Nowością było odchodzenie od
merkantylistycznej koncepcji „silnej ręki”
państwa. Były to pierwsze próby korespondujące z
nowymi kierunkiem krytykującym merkantylizm,
które rozwijały się w Anglii w XVII w.

Merkantylizm w literaturze

polskiej

W Polsce kapitalizm przybrał znamiona kapitalizmu

folwarcznego

• Andrzej Frycz Modrzewski - (1503 - 1572 r.) - uważał, że

tylko praca na roli stanowi zajęcie godne człowieka,
krytykował pozbawienie chłopów praw zaskarżania
panów, postulował zmuszanie włóczęgów do pracy,
import traktował jako czynnik powodujący ubożenie
ludności

• Mikołaj Rej - (1505 - 1569) - w swoich optymistycznych

opiniach o obfitości bogactw w Polsce, był również
entuzjąstą koncepcji dodatniego bilansu w handlu
zagranicznym, uważał, że bogactwo Polski płynie z
eksportu płodów rolnych, nie przewidział kryzysu
spowodowanego brakiem uprzemysłowienia

POLSKA cd

• Jan Kochanowski - (1530 - 1584 r.) - wychwalał życie na

wsi, gloryfikował „cnoty rycerskie”, zdawał sobie
sprawę z potrzeb rozwoju rolnictwa, handlu i żeglugi,
jednak w jego piśmiennictwie myśl średniowieczna
przeplatała się poglądami merkantylistów

• Anzelm Gostomski - (1508 - 1588 r.) - był zwolennikiem

folwarku szlacheckiego opartego na pańszczyźnie. Był
on jednak feudałem, a jego dywagacje pozbawione były
elementów etyki gospodarczej. Uważał że państwo jest
tym bogatszym im więcej jest ludzi biednych, gotowych
podjąć każą pracę

• Jakub Siebeneicher - XVI w. - reprezentował poglądy

podobne do Gostomskiego

POLSKA cd

• Andrzej Ciesielski - druga połowa XVI w. -

przejawiał troskę o rozkwit kraju i stan armii,
postulował ograniczony wywóz pieniędzy
uważając go za szkodliwy, tzw. teza o „zwarciu
granic”. Kraj jest bogaty gdy kraj ma nadwyżkę
przywozu monet nad wywozem

• Stanisław Cikowski - przełom XVI i XVII w -

zwolennik skłaniania kupców cudzoziemskich do
przyjazdu do Polski z tanimi i dobrymi towarami,
ustalenia pułapu cen importowych, tezy „zwarcia
granic”

POLSKA cd

• Krzysztof Opaliński - (1609 - 1655 r.) - pragnął widzieć

Polskę jako kraj, w którym rozwijały się miasta i
przemysł, dostrzegał znaczenie rynku wewnętrznego i
konsumpcji, by szybko uprzemysłowić kraj zalecał
kształcenie młodzieży zagranicą, postulował zamianę
pańszczyzny na czynsz. Jego program w dawnej,
szlacheckiej Polsce mógł pozostać tylko w formie
literackiej

• Jan Grodwagner - pierwsza połowa XVII w. - jego poglądy

dorównywały dojrzałej myśli zachodnioeuropejskie, ich
punktem wyjścia była zasada produkcji przemysłowej na
eksport. Krytykował niedorozwój przemysłowy Polski i
nadmierny zbytek. Źródło bogacenia widział w produkcji,
a nie w machinacjach finansowych

POLSKA cd

• Andrzej Maksymilian Fredro - (1620 - 1679 r.) -

reprezentant szczytowego rozwoju merkantylizmu w
Polsce, ideolog kultury przemysłowej. Dostrzegał
postępujący upadek kraju i złe gospodarowanie szlachty.
Domagał się silnej ręki państwa. Uważał, że nowoczesne
państwo musi mieć przemysł powiązany z handlem
zagranicznym, czyli manufaktury i wielkie kompanie
handlowe. Ogromną wagę przykładał do budowy
bezpiecznych szlaków komunikacyjnych. Rozbudowę
gospodarki ściśle wiązał z rozbudową zaplecza socjalnego

• Do merkantylistów polskich zaliczyć jeszcze należy: Józefa

Wybickiego, który w latach sejmu czteroletniego zajmował
się problemami skarbowymi i Jana Ferdynanda Naxa, który
zajmował się problemami politycznymi i gospodarczymi.

ROZKŁAD MERKANTYLIZMU

W XVII w wątpliwości Davanzatiego i Montanariego zostały

naukowo sprecyzowane w formie ilościowej teorii pieniądza.

Rozkład merkantylizmu uwidaczniał się w:
1. Wyraźne przesunięcie akcentów cyrkulacji na pracę
2. Ilościowa teoria pieniądza
3. Dostrzeżenie znaczenia obok rynków zagranicznych roli

rynku i handlu wewnętrznego oraz odpowiedniego poziomu
cen

4. Wraz z postępującą inflacją dostrzegano, że bogactwo kraju

to nie tylko pieniądze, ale i ilość dóbr zaspakajających
potrzeby kraju

5. Założenia liberalizmu gospodarczego i polityki wolnej

konkurencji

KRYTYCY MERKANTYLIZMU I

PREKURSORZY SZKOŁY

KLASYCZNEJ

• William Petty (1623 - 1687) przez Marksa

uznany za ojca ekonomii klasycznej, autor
książki Arytmetyka polityczna - pierwsza
fundamentalna rozprawa z zakresu statystyki

- wprowadził pojęcie ceny politycznej i ceny

naturalnej

- po raz pierwszy jasno sformułował teorię

wartości opartej na pracy ( w 200 lat potem
podjął ją Marks)

- popierał liberalizm przy jednoczesnym

założeniu, że państwo powinno interweniować w
najważniejszych sprawach gospodarczych

KRYTYCY MERKANTYLIZMU cd.

• Dudley North (przełom XVII i XVIII w.) uważał, że nie

gromadzenie szlachetnych kruszców ale dobrobyt
społeczny powinien być istotą polityki gospodarczej, a
ponadto:

- występował przeciwko protekcjonizmowi państwa
- wierzył, że rynek sam wpłynie na ustalenie podaż i popyt
- zasada współzawodnictwa spowodują właściwy wybór

dziedziny gospodarczej

- pieniądz traktował tylko jako środek wymiany handlowej
- krytykował ilościową teorię pieniądza, uważając ten

problem za bardziej złożony

KRYTYCY MERKANTYLIZMU cd.

• John Locke (1632 - 1704) polityk i ekonomista,

zwolennik liberalizmu głoszący zasady
indywidualizmu

- uznawał pracę za główne źródło wartości
- własność prywatną traktował jako dobro najwyższe

dlatego domagał się ochrony własności przez
państwo

• William Peterson i John Law doszli do przekonania o

potrzebie zwiększenia ilości pieniądza w obiegu.
J.Low, który swoje przemyślenia realizował w
praktyce doprowadził do nieograniczonej emisji,
która przyniosła mu miano „ojca pierwszej
galopującej inflancji”

KRYTYCY MERKANTYLIZMU cd

• Dawid Hume (1711 - 1776) krytykował

merkantylizm i eksperymenty pieniężne J. Lowa

- stopniowy wzrost cen towarów sprzyja rozwojowi

przemysłu

- „pełzająca” inflacja może wywołać szereg

pozytywnych zjawisk gospodarczych

- Anglię nazwał „przemysłową manufakturą świata”
- zgodnie z ilościową teorią pieniądza, uważał że

ceny zależą od ilości pieniądza w obiegu

- uważał także, że pracowitość należy pobudzać

poprzez oddziaływanie ekonomiczne np. zysk

KRYTYCY MERKANTYLIZMU cd

• Na uwagę zasługują jeszcze:
- James Steuat, który reprezentował stanowisko

wartościotwórczej roli pracy, opowiadał się za pieniądzem
papierowym (ilość pieniądza zależy od masy towarowej),
ilość pieniądza bezpośrednio wpływa na ceny towarów,
rozwój gospodarczy zależy od wielkości zysku, a zysk nie
powstaje w wyniku czyjeś straty bowiem tzw. zysk
pozytywny powstaje w wyniku wzrostu wydajności pracy

- Josiah Tucker (nauczyciel A. Smitha) głosił tezę, że

motorem napędowym gospodarki jest osobisty interes
jednostki, oraz ideę wolnego handlu jednak z
umiarkowanym protekcjonalizmem celnym. Kardynalnymi
w jego filozofii były teza indywidualistycznej i egoistycznej
roli człowieka. Był zdecydowanym pacyfistą

FIZJOKRATYZM

PREKURSORZY KLASYCYZMU WE

FRANCJI

Początki kapitalizmu manufakturowego,

dyskryminacja rolnictwa jeszcze w XVIII w., dynamiczny
rozwój miast i globalny upadek wsi oraz seria afer
finansowych (J. Low) przyniosło zapotrzebowanie na
poszukiwanie dróg wyjścia z impasu francuskiego
rolnictwa. Z tego wyłonił się modny wówczas kierunek
zwany

fizjokratyzm

fizjokratyzm

(gr. physis = natura, przyroda).

Twórcą fizjokratyzmu był François Quesnay (1964 -

1774) lekarz, który dopiero w 60 roku życia
zainteresował się ekonomią, popierany przez faworytę
królewską markizę de Pompaduore. Wokół siebie
stworzył sektę fizjokratów na dworze królewskim. Jego
dorobek ideowy stanowią tzw. tablice ekonomiczne.

FIZJOKRATYZM cd.

• Najważniejsza dla fizjokratów była idea porządku

naturalnego jako antyteza sztucznego (przemysłowego)
stworzonego przez człowieka

• Podstaw porządku naturalnego upatrywano w wolności

i własności prywatnej jako cech natury ludzkiej

• „Leseferyzm” - termin stworzony przez fizjokratów

oznaczający liberalizację społeczną i gospodarczą

• Podstawowe zagadnienie ekonomiczne to dochód

społeczny pojmowany jako suma dóbr a nie jak u
merkantylistów pieniądz

• Wyłączna produkcyjność ziemi
• Rozwój fizjokratyzmu całkowicie przekreśliła Wielka

Rewolucja Francuska

FIZJOKRATYZM cd

Jak można wywnioskować z powyższego

podstawowymi u fizjokratów były trzy koncepcje:

1. Porządku naturalnego wraz z postulatem

liberalizmu gospodarczego i własności prywatnej

2. Jedynej produkcyjności ziemi wraz z

postulatem jedynego opodatkowania sfery
rolniczej, a w zasadzie wielkiej własności
ziemskiej, którą stać na odpowiednie nakłady
kapitałowe

3. Obiegu dóbr, inaczej mówiąc teorią rozdziału

dochodu społecznego

FIZJOKRATYZM cd

Fizjokraci dzielili społeczeństwo na trzy zasadnicze

klasy społeczne

1. Klasę rolników - jedynie produkcyjną. To rolnicy i

dzierżawcy rolni, którzy gospodarują na własny
rachunek

2. Klasę właścicieli ziemskich świeckich i duchowych

z królem na czele, właściwie pełniących wszystkie
funkcje administracyjne i kulturalno-naukowe

3. Klasę jałową, grupa użyteczna choć

nieprodukcyjna, do której zaliczani przemysłowców,
rzemieślników, finansistów i handlowców

Mimo elementów feudalnych fizjokratyzm należy

zaliczyć do systemu już w pełni kapitalistycznego