dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

1

Historia my

ś

li ekonomicznej

2.3. Merkantylizm jako doktryna epoki pierwotnej akumulacji kapitału

2.3.1. Tło społeczno–ekonomiczne

Ś

redniowiecze było epok

ą

, która krzewiła ascez

ę

i kontemplacj

ę

, przejawy

ż

ycia gospodarczego

były traktowane jako zło konieczne. U schyłku

ś

redniowiecza i w epoce Odrodzenia pojawiło si

ę

jednak szereg procesów, zarówno ekonomicznych, społecznych i technicznych, które wymuszaj

ą

odej

ś

cie od naturalnych form gospodarowania, a z drugiej strony skłaniaj

ą

do szerszych rozwa

ż

a

ń

teoretycznych. Pojawiły si

ę

ruchy intelektualne i kulturowe, które kontestowały istniej

ą

cy system

warto

ś

ci. Najwa

ż

niejsze z nich to:

a) Od ko

ń

ca XV wieku trwa ci

ą

g wielkich odkry

ć

geograficznych, oraz powstanie wielu

wynalazków technicznych. Najwa

ż

niejszym wynalazkiem było ulepszenie produkcji hutniczej.

Zwi

ę

kszyła si

ę

tak

ż

e wydajno

ść

pracy w rolnictwie.

b) Powstanie silnych monarchii narodowych. Powstały one w wyniku przezwyci

ęż

enia

wielowiekowego rozbicia dzielnicowego. Pocz

ą

tkowo były to: Hiszpania i Portugalia, nast

ę

pnie

Niderlandy i Wielka Brytania. Efektem ekonomicznym tych procesów było rozszerzenie rynków

wewn

ę

trznych. Zawi

ą

zywała si

ę

te

ż

symbioza kapitału kupieckiego i monarchii absolutnych.

c) Tworzenie si

ę

zr

ę

bów formacji kapitalistycznej:

-

Rozwój kapitału handlowego, który wyrastał z kapitału kupieckiego i po

ż

yczkowego.

-

Proces ogradzania w Anglii – był to proces prawnego przejmowania gruntów, b

ę

d

ą

cych

zwyczajowo własno

ś

ci

ą

wspólnoty lokalnej, przez wielkich wła

ś

cicieli ziemskich tak

zwanych landlordów. Proces ten był poł

ą

czony z ogradzaniem, które obj

ę

ło pocz

ą

tkowo

pastwiska, a nast

ę

pnie grunty orne. Był to klasyczny konflikt prawa pisanego

i zwyczajowego. ( T. Moore stwierdził „owce zjadły ludzi”).

-

Tworzenie si

ę

du

ż

ej grupy bezrobotnych powstałej z byłych chłopów wyrugowanych ze

wsi wskutek ogradzania oraz ze zdemobilizowanych

ż

ołnierzy.

-

Rozwój przemysłu okr

ę

towego, który pobudzał rozwój innych gał

ę

zi przemysłu.

d) Oddziaływanie klimatu politycznego Odrodzenia:

-

Spadek roli Ko

ś

cioła.

-

Degradacja scholastyki.

-

Powstanie reformacji – reformatorzy: Luter (Niemcy), Kalwin (Szwajcaria i cz

ęś

ciowo

Francja), Jacques Lefèvre d’Etaples (Francja), Huss (Czechy), Henryk VIII (Anglia).

-

Przemiany w nauce, kulturze i sztuce, zainteresowanie si

ę

ż

yciem doczesnym.

-

Rozwój nauk przyrodniczych, Kopernik, Galileusz, G.Bruno.

-

Rozwój nauk społecznych (Machiavelli

1

, A.Frycz- Modrzewski).

2.3.2. Ogólna charakterystyka kierunku

W epoce tej nast

ą

pił silny rozwój rozwa

ż

a

ń

omawiaj

ą

cych zagadnienia pieni

ą

dza. Rozwijały si

ę

trzy podstawowe teorie pieni

ą

dza:

1

Pogl

ą

dy na polityk

ę

Machiavellego mo

ż

na znale

źć

w: http://historia.pgi.pl/makiawelizm.html.

dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

2

Historia my

ś

li ekonomicznej

•

metalistyczna – akcentuje tak zwan

ą

warto

ść

wewn

ę

trzn

ą

pieni

ą

dza; walor monety, jej siła

nabywcza zale

ż

y od ilo

ś

ci zawartego kruszcu. Zwolennicy tej teorii przeciwstawiali si

ę

tak

zwanemu "psuciu" monety, czyli obni

ż

aniu zawarto

ś

ci kruszcu w stosunku do nominału.

Francuski merkantylista Malestroict napisał w 1566 rozprawk

ę

o paradoksach pieni

ą

dza,

w której twierdzi,

ż

e mimo wzrostu cen za towary płaci si

ę

tyle samo kruszcu, co przed trzystu

laty, a wzrost cen jest wynikiem spodlenia monety. Podobne pogl

ą

dy głosił John Hales (zm.

1571) w wydanej w ok. 1549 roku Rozprawce o wspólnym po

ż

ytku Królestwa Anglii.

•

nominalistyczna teoria pieni

ą

dza – akcentuje warto

ść

zewn

ę

trzn

ą

pieni

ą

dza, a wi

ę

c nadan

ą

okre

ś

lonej monecie przymusow

ą

warto

ść

nabywcz

ą

, stanowion

ą

przez pa

ń

stwo lub panuj

ą

cego

władc

ę

(była szerzej omawiana w poprzednim wykładzie).

Rozwin

ę

ły si

ę

tak

ż

e zacz

ą

tki ilo

ś

ciowej teorii pieni

ą

dza, głosz

ą

cej,

ż

e warto

ść

pieni

ą

dza zale

ż

y

od jego ilo

ś

ci znajduj

ą

cej si

ę

w obiegu (obecnie jest oparta na równaniu I. Fishera). Jean Bodin (1530

– 1596) twierdził,

ż

e psucie monety nie mo

ż

e tak bardzo podnie

ść

cen jak to miało miejsce w XVI w.

Wzrost cen był spowodowany napływem złota i srebra z Ameryki Południowej. Dodatkowymi

elementami wpływaj

ą

cymi na wzrost cen były dla Bodina: przywileje monopolistyczne, niedostatek

towarów przy ich nadmiernym wywozie oraz pogo

ń

mo

ż

nowładców za przedmiotami zysku

2

.

W epoce merkantylizmu kr

ąż

yło po Europie wiele monet o ró

ż

nej zawarto

ś

ci kruszcu i ró

ż

norakich

nominałach. Taka sytuacja miała te

ż

miejsce w Polsce. W trakcie prac nad reform

ą

polskiego systemu

monetarnego, Mikołaj Kopernik sformułował tez

ę

o wypieraniu z obiegu pieni

ą

dza lepszego przez

gorszy. Pieni

ą

dz lepszy jest bowiem przetapiany na monety o ni

ż

szej zawarto

ś

ci kruszcu. W trakcie

licznych polemik z mieszczaninem krakowskim, Decjuszem, proponował on w zwi

ą

zku z tym

ujednolicenie systemu pieni

ęż

nego i ograniczenie liczby mennic. Z projektów Kopernika nic nie

wyszło, natomiast zale

ż

no

ść

któr

ą

zauwa

ż

ył Kopernik funkcjonuje dzi

ś

w literaturze jako prawo

Kopernika-Grashama, aczkolwiek dorobek angielskiego ekonomisty do takiego nazewnictwa nie

uprawnia

3

.

W merkantylizmie pojawiły si

ę

pierwsze próby wprowadzenia pieni

ą

dza papierowego. Zwi

ą

zana

jest ona z nazwiskiem Szkota Johna Lawa (1671 – 1729). Poniewa

ż

jego pomysły nie znalazły

odzewu w Wielkiej Brytanii próbował je realizowa

ć

we Francji. Chciał poprawi

ć

stan bud

ż

etu Francji,

zakładaj

ą

c w 1715 r. pierwszy bank pa

ń

stwowy, emituj

ą

cy papierowe asygnaty (banknoty). Polityka ta

prowadziła do gor

ą

czkowych spekulacji, nast

ę

pnie do dodrukowania pieni

ę

dzy bez pokrycia, co

w ko

ń

cu zaowocowało gwałtown

ą

inflacj

ą

i bankructwem pa

ń

stwa w 1720 r.

W rozwoju merkantylizmu mo

ż

emy wyró

ż

ni

ć

dwa etapy. Pierwszy, zwany bulionizmem

(monetaryzmem), na czoło rozwa

ż

a

ń

wysuwa rol

ę

i sposób emisji pieni

ą

dza, jako instrumentu

wymiany, skarbu i ogólnej postaci gospodarowania. Głoszono postulat maksymalnego zwi

ę

kszenia

zasobów kruszców szlachetnych w kraju, bowiem tylko w nich widziano bogactwo. W wielu krajach

2

W.Stankiewicz, Historia my

ś

li ekonomicznej, Warszawa, PWE 2000, s.103.

3

Spór Kopernika z Decjuszem omówiony jest szczegółowo w : "Rozwój polskiej my

ś

li ekonomicznej na

przestrzeni wieków" (red. S.Czaja) Wrocław AE. 2003.

dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

3

Historia my

ś

li ekonomicznej

obowi

ą

zywał zakaz wywozu kruszców za granic

ę

. W Hiszpanii za naruszenie tego zakazu karano

nawet

ś

mierci

ą

4

.

Bulionizm zakładał:

-

bierne traktowanie bogactwa,

-

domaganie si

ę

zakazu wywozu kruszców szlachetnych z kraju,

-

kurs waluty zale

ż

y od zasobów kruszców szlachetnych w kraju,

-

aprobowanie tylko i wył

ą

cznie metalistycznej teorii pieni

ą

dza.

Merkantylizm wła

ś

ciwy natomiast:

-

czynne traktowanie bogactwa, wywóz kruszców jest wła

ś

ciwy, gdy w wyniku wymiany

pomna

ż

amy bogactwo, lub uzyskujemy dodatni bilans salda handlu zagranicznego,

-

kurs waluty zale

ż

y od salda bilansu handlu zagranicznego,

-

próby tworzenia innych teorii pieni

ą

dza, np. ilo

ś

ciowej.

Spór pomi

ę

dzy bulionizmem a merkantylizmem wła

ś

ciwym w sprawie wywozu kruszców najlepiej

oddaje zdanie Josiaha Child'a, który stwierdził,

ż

e pogl

ą

dy bulionistów przypominaj

ą

my

ś

lenie

człowieka, który widz

ą

c rolnika wysiewaj

ą

cego zbo

ż

e na wiosn

ę

, puka si

ę

w czoło nad jego

marnotrawstwem, zapominaj

ą

c,

ż

e za pewien czas przyjdzie jesie

ń

i

ż

niwa.

W doktrynie merkantylistycznej wyra

ż

one były zarówno interesy kapitału kupieckiego jak

i pa

ń

stwa. Zwi

ą

zane to było z ich gł

ę

bok

ą

symbioz

ą

. W tym czasie kapitał kupiecki był głównym

organizatorem zarówno krajowej jak i mi

ę

dzynarodowej wymiany handlowej, a tak

ż

e inicjatorem

rozwoju kapitalistycznego przemysłu manufakturowego, co sprzyjało wzmocnieniu siły pa

ń

stwa,

poniewa

ż

opanowanie ekonomiczne danego terytorium z reguły prowadziło po pewnym czasie do jego

opanowania politycznego. Pa

ń

stwo było zainteresowane protegowaniem własnego kapitału

kupieckiego. Merkantylizm wyra

ż

ał tak

ż

e bezpo

ś

rednie interesy pa

ń

stwa. W XVI i XVII wieku istniała

silna rywalizacja o wpływy pomi

ę

dzy Angli

ą

, Holandi

ą

i Francj

ą

. Merkantylizm uzasadniał teoretycznie

ekspansj

ę

pa

ń

stwa i narzucenie jego woli innym. Oprócz tego, ten kierunek ekonomiczny starał si

ę

udowodni

ć

konieczno

ść

uprzemysłowienia, przyspieszonego rozwoju gospodarczego i wskazanie

ś

rodków tego rozwoju. Chodziło o rozwój osi

ą

gni

ę

ty drog

ą

przymusu a nie drog

ą

naturaln

ą

. Poł

ą

czony

był z wywłaszczeniem, zwi

ę

kszonym opodatkowaniem, walk

ą

narodów o rynki

ś

wiatowe.

Wa

ż

ne znaczenie odgrywało w koncepcjach merkantylistycznych zagadnienie wymiany. Dla

merkantylistów było jasne,

ż

e bogaci

ć

si

ę

mo

ż

na tylko kosztem innych.

Ź

ródłem bogactwa mo

ż

e by

ć

nieekwiwalentna wymiana, najcz

ęś

ciej mi

ę

dzynarodowa. Wymiana była tak

ż

e głównym przedmiotem

rozwa

ż

a

ń

teoretycznych, gdy

ż

produkcja interesowała merkantylistów o tyle, o ile dostarczała towarów

na zbyt. Zasobów towarowych nie uznawano za bogactwo bezpo

ś

rednie, lecz za bogactwo

potencjalne. Polityka nieekwiwalentnej wymiany mo

ż

e by

ć

realizowana pod warunkiem istnienia

dwóch typów pa

ń

stw:

-

pierwszego, maj

ą

cego władz

ę

i maj

ą

cego mo

ż

liwo

ść

popierania i protegowania handlu,

-

krajów maj

ą

cych obfito

ść

dóbr, a zwłaszcza kruszców szlachetnych.

Pierwsze z tych pa

ń

stw wykorzystywałyby drugie.

4

U.Zagóra – Jonszta, Wykłady z historii my

ś

li ekonomicznej, Katowice, AE 2003, s.28.

dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

4

Historia my

ś

li ekonomicznej

W literaturze merkantylistycznej prezentuje si

ę

nast

ę

puj

ą

ce warunki nieekwiwalentnej wymiany:

a) uzyskiwanie maksymalnie wysokich cen sprzeda

ż

y, co jest szczególnie łatwe, gdy sprzedawca

jest monopolist

ą

,

b) uzyskanie maksymalnie niskich cen zakupu surowców i obni

ż

enie kosztów produkcji.

Cel pierwszy osi

ą

gano przez likwidacj

ę

konkurencji za pomoc

ą

przymusu i presji np. zakaz

rozwijania przemysłu w koloniach.

Cel drugi osi

ą

gano natomiast przez:

-

nacisk na obni

ż

anie płac roboczych,

-

nacisk polityczny na ceny sprowadzonych z kolonii surowców i produktów gotowych,

-

monopolizowanie rynków zakupu poprzez przepisy zakazuj

ą

ce krajom gospodarczo

zale

ż

nym, np. Irlandii uzale

ż

nionej od Anglii, sprzeda

ż

y swych surowców i wyrobów do jakichkolwiek

innych krajów

5

.

Stosowano tak

ż

e wojny handlowe i system silnej protekcji w handlu zagranicznym.

Merkantyli

ś

ci zdawali sobie spraw

ę

z faktu braku harmonii interesów oraz z faktu istnienia

ró

ż

norodnych konfliktów społeczno-ekonomicznych. W sferze mi

ę

dzynarodowej podło

ż

em

merkantylistycznej

polityki

forsowania

eksportu,

protekcji

gospodarczej

i

przywilejów

monopolistycznych udzielanych kompaniom handlowym, było przekonanie o zasadniczej ciasnocie

rynków zbytu. Rynek jest z natury ograniczony i miejsce na nim mo

ż

na wywalczy

ć

tylko drog

ą

presji,

nacisku politycznego, zakazów, itp. Wszystkimi tymi metodami d

ąż

y si

ę

do osi

ą

gni

ę

cia warunków

wymiany, sprzyjaj

ą

cych powstaniu wielkich zysków z handlu i dodatniego salda bilansu handlowego.

Zagranica, kupuj

ą

c bowiem krajowe towary, daje zatrudnienie krajowym robotnikom i płaci im zarobki.

Sprzeczno

ś

ci istniały tak

ż

e wewn

ą

trz kraju. Były to: walka ekonomiczna mi

ę

dzy poszczególnymi

kompaniami handlowymi oraz mi

ę

dzy nimi a bankierami. Najsłynniejszymi kompaniami były:

- Kompania Zatoki Hudsona (Hudson Bay Company)

- Kompania Wschodnioindyjska (East India Company).

Wszystkie te sprzeczno

ś

ci wymagaj

ą

interwencji pa

ń

stwa i regulacji

ż

ycia gospodarczego.

Powy

ż

sza koncepcja wynikała z faktu,

ż

e merkantyli

ś

ci nie znali obiektywnego charakteru praw

ekonomicznych i ich niezale

ż

no

ś

ci od woli i

ś

wiadomo

ś

ci ludzi.

W literaturze merkantylistycznej podkre

ś

lano tak

ż

e niezwykle istotn

ą

rol

ę

kolonii. Oddaj

ą

du

żą

przysług

ę

krajowi macierzystemu.

Według Montchretiena s

ą

one doskonałymi rynkami podległymi przemysłowi narodowemu, który

zaopatruje terytoria kolonialne w wyroby, a pozwala na wywo

ż

enie surowców. Kolonie uwa

ż

ano za

integraln

ą

cz

ęść

rynku metropolii, słu

żą

c

ą

pomno

ż

eniu jego mo

ż

liwo

ś

ci produkcyjnych, zwi

ę

kszeniu

eksportu i zmniejszeniu kosztów surowcowych. Kto ma kolonie, ten pr

ę

dzej zyskuje nadwy

ż

k

ę

5

E.Lipi

ń

ski, Historia powszechnej my

ś

li ekonomicznej do roku 1870. Warszawa PWE 1968, s. 102.

dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

5

Historia my

ś

li ekonomicznej

eksportu nad importem. Montchretien

6

podkre

ś

la tak

ż

e korzy

ś

ci, jakie posiadło

ś

ci kolonialne oddaj

ą

rozwojowi marynarki, w stosunku do ograniczonych mo

ż

liwo

ś

ci krajowej

ż

eglugi przybrze

ż

nej

7

.

Najwa

ż

niejsze metody interwencji stosowane w kraju to:

-

polityka zatrudnienia,

-

administracyjne ustalanie cen,

-

ustalanie stopu procentowej,

-

polityka pracy i płacy.

Metody interwencji stosowane wobec zagranicy:

-

wojny handlowe,

-

protekcjonizm celny,

-

ochrona zbrojna kupców,

-

zakaz rozwoju przemysłu w koloniach,

-

akty nawigacyjne.

To ostatnie rozwi

ą

zanie to ustawy dotycz

ą

ce prawa morskiego, które miały uchroni

ć

Angli

ę

i jej

kolonie przed konkurencj

ą

ze strony innych pa

ń

stw. Było ustanowionych kilka aktów nawigacyjnych.

Ich podstawow

ą

ide

ą

przyznanie monopolu flocie angielskiej na transport towarów b

ą

d

ź

pod flag

ą

producenta, b

ą

d

ź

przez marynark

ę

brytyjsk

ą

. Nast

ę

pnie rozci

ą

gni

ę

to ten monopol na transport całego

handlu zamorskiego Anglii i jej kolonii.

Merkantyli

ś

ci uwa

ż

ali potencjał ludno

ś

ciowy za jeden z podstawowych czynników pot

ę

gi

politycznej i ekonomicznej danego kraju. Uznawali tak

ż

e przewag

ę

interesu pa

ń

stwa nad interesem

jednostki. Podawali oni nast

ę

puj

ą

ce przyczyny, dla których nale

ż

y popiera

ć

wzrost liczby ludno

ś

ci:

-

wyniszczenie krajów licznymi wojnami, a tym samym spadek liczby ludno

ś

ci,

-

motyw tanio

ś

ci siły roboczej; d

ąż

ono do ustalenia płac na poziomie minimalnej egzystencji.

Jest to mo

ż

liwe przy du

ż

ej poda

ż

y siły roboczej.

-

pot

ę

ga demograficzna to pot

ę

ga militarna i polityczna.

Stosowano nast

ę

puj

ą

ce metody realizacji polityki ludno

ś

ciowej:

-

popieranie mał

ż

e

ń

stw, zwłaszcza wielodzietnych np. poprzez pa

ń

stwowe posagi dla ubogich

panien,

-

masowe zatrudnianie dzieci,

-

ustawy represyjne przeciw

ż

ebrakom i włócz

ę

gom m.in. nakaz pracy przymusowej i zakaz

opuszczania miast; miało to na celu wykorzystanie wszelkich rezerw siły roboczej,

-

ograniczanie lub całkowity zakaz emigracji i popieranie imigracji,

6

Montchrétien (Montchrestien) Antoine de (1575-1621), francuski działacz polityczny, reprezentant

ekonomicznych pogl

ą

dów merkantylizmu. Tak

ż

e dramaturg. Po raz pierwszy u

ż

ył terminu ekonomia

z przymiotnikiem polityczna, podkre

ś

laj

ą

c konieczno

ść

analizy ekonomicznej tak

ż

e w makroskali i powi

ą

zania

ekonomii z polityk

ą

. http://portalwiedzy.onet.pl/3879,haslo.html

7

Warto wspomnie

ć

,

ż

e w tej epoce, tak

ż

e w Polsce, co jest rzecz

ą

mało znan

ą

, pojawiły si

ę

koncepcje

kolonizacyjne. Poniewa

ż

Polska była praktycznie pozbawiona bezpo

ś

redniego dost

ę

pu do morza, obiektem

kolonizacji miały by

ć

Dzikie Pola. Akcj

ę

tak

ą

prowadził ksi

ążę

Jeremi Wi

ś

niowiecki. W latach 1634 - 1648

siedmiokrotnie powi

ę

kszyła si

ę

ilo

ść

chłopów w jego dobrach (do 38 000 dymów i 230 000 poddanych).Obsadzał

swe dobra chłopami, cz

ę

sto zbiegłymi z innych ziem, hojnie zwalniaj

ą

c z wykonywania zobowi

ą

za

ń

lennych

nawet do 20 lat. Natomiast hetman Stanisław Koniecpolski w dziele Dyskurs o zniesieniu Tatarów Krymskich,
proponował wygnanie Tatarów z Krymu i oparcie Polskiej granicy południowej o Dunaj.

dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

6

Historia my

ś

li ekonomicznej

-

tzw. prawo pracy i płacy, ustalenie wysoko

ś

ci płacy maksymalnej i minimalnej długo

ś

ci dnia

roboczego,

-

w przypadku nadwy

ż

ek siły roboczej proponowano przerzucanie ich do kolonii.

2.3.3. Merkantylistyczna koncepcja bilansu handlowego i handlu zagranicznego (pogl

ą

dy Muna

i Childa)

Jednym z najwa

ż

niejszych zagadnie

ń

rozwijanych przez merkantylistów było zagadnienie bilansu

handlu zagranicznego. Handel zagraniczny jest podstaw

ą

wzrostu bogactwa i rozwoju

gospodarczego kraju. Bogactwo było te

ż

ś

rodkiem, gdy

ż

stanowiło jedno ze

ź

ródeł pot

ę

gi pa

ń

stwa

i gospodarki. Teoria handlu zagranicznego najpełniej rozwin

ę

ła si

ę

w pogl

ą

dach Muna

8

i Child’a

9

.

Mun był zdecydowanym zwolennikiem eksportu. Najwi

ę

ksze korzy

ś

ci przynosi, jego zdaniem,

eksport towarów przetworzonych gdy

ż

:

-

pot

ę

ga krajów surowcowych musi si

ę

kiedy

ś

załama

ć

,

-

eksport towarów przetworzonych powoduje wi

ę

ksze zró

ż

nicowanie zatrudnienia, a tym samym

przyspiesza rozwój gospodarczy kraju,

-

towary przetworzone uzyskuj

ą

wy

ż

sze ceny.

Mun dostrzegał ju

ż

ekonomiczne znaczenie eksportu usług, transportu, głównie morskiego. Nie bał

si

ę

wywozu kruszców, uwa

ż

aj

ą

c,

ż

e odpowiednia manipulacja kruszcami umo

ż

liwia uzyskiwanie

du

ż

ych korzy

ś

ci z handlu. Mun uwa

ż

ał tak

ż

e,

ż

e nadmiar pieni

ą

dza mo

ż

e by

ć

niekorzystny dla

eksportu, dlatego proponuje stosowanie w pewnym zakresie rozlicze

ń

kredytowych.

W merkantylizmie rozwin

ą

ł si

ę

sektor bankowy.

Tomasz Mun stworzył te

ż

pierwsz

ą

teori

ę

bilansu handlu zagranicznego. Wyró

ż

niał bilans

handlowy ogólny i szczegółowy. Opracowywał tak

ż

e techniczne metody sporz

ą

dzania bilansu

uwa

ż

aj

ą

c,

ż

e saldo bilansu powinno oblicza

ć

si

ę

jak ró

ż

nic

ę

pomi

ę

dzy warto

ś

ci

ą

eksportu a importu.

J. Child w zasadzie aprobował pogl

ą

dy Muna, cho

ć

wyst

ę

powały u niego pewne akcenty liberalne

zwi

ą

zane z brakiem akceptacji nadmiernego interwencjonizmu pa

ń

stwowego. Zwracał tak

ż

e uwag

ę

,

ż

e nadwy

ż

ka eksportu nad importem nie zawsze oznacza wzrost bogactwa. Mo

ż

e bowiem zaistnie

ć

sytuacja,

ż

e osi

ą

gane zyski b

ę

d

ą

odpływa

ć

jako kapitały za granic

ę

jak np. odpływały z Irlandii do

Anglii. Podaje on te

ż

inny sposób obliczania salda bilansu handlu zagranicznego. Proponuje on, aby

oblicza

ć

je na podstawie kursu wymiany weksli zagranicznych. Je

ż

eli kurs ten jest wy

ż

szy ni

ż

wewn

ę

trzna warto

ść

pieni

ą

dza to ponosimy straty i vice versa. W dłu

ż

szym okresie najlepiej jest

obliczy

ć

wzrost lub spadek ogólnego handlu czy

ż

eglugi danego kraju. Child ustala tak

ż

e najpełniej

zasady handlu z koloniami oraz ustalanie przez pa

ń

stwo stopy procentowej i polityki zatrudnienia.

Podsumowuj

ą

c rozwa

ż

ania dotycz

ą

ce rozwoju doktryny merkantylistycznej mo

ż

na stwierdzi

ć

,

ż

e:

•

Merkantylizm jako pierwszy wyzwolił rozwa

ż

ania ekonomiczne z ich moralno – religijnej otoczki.

•

Merkantyli

ś

ci dokonywali w zasadzie rejestracji zjawisk ekonomicznych, próbuj

ą

c je opisa

ć

,

uporz

ą

dkowa

ć

i sklasyfikowa

ć

. Dało to wi

ę

c pewne podło

ż

e pod przyszły rozwój teorii ekonomii.

8

Thomas Mun (1571-1641), autor Bogactwa Anglii płyn

ą

cego z handlu zagranicznego (1664), prezes Kompanii

Wschodnioindyjskiej.

9

Sir Josiah Child (1630 –1699), był dyrektorem Kompanii Wschodnioindyjskiej.

dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

7

Historia my

ś

li ekonomicznej

•

Merkantyli

ś

ci wykazywali skłonno

ść

do analiz cz

ą

stkowych; nie było poszukiwa

ń

ogólnych praw

ekonomicznych i dokonywania cało

ś

ciowych syntez; stosowano głównie opis i faktografi

ę

.

•

Analizowano głównie form

ę

przejawiania si

ę

zjawisk ekonomicznych, nie szukaj

ą

c ich istoty

i tre

ś

ci.

•

Merkantylizm przyczynia si

ę

do znacznego przyspieszenia rozwoju gospodarczego w licznych

krajach, stwarzaj

ą

c podstawy pod przyszły rozwój kapitalistycznego sposobu produkcji.

Pytania kontrolne:

1. Omów czynniki wpływaj

ą

ce na powstanie doktryny merkantylistycznej.

2. Jakie teorie pieni

ą

dza rozwijały si

ę

w ramach doktryny merkantylistycznej?

3. O czym mówi prawo Kopernika?

4. Omów podstawowe ró

ż

nice pomi

ę

dzy bulionizmem a merkantylizmem wła

ś

ciwym.

5. Na czym polegała symbioza interesów pa

ń

stwa i kapitału kupieckiego?

6. Jakie zasady wymiany propagowali merkantyli

ś

ci?

7. Dlaczego pa

ń

stwo powinno ingerowa

ć

w gospodark

ę

?

8. Znaczenie kolonii dla merkantylistów.

9. Scharakteryzuj polityk

ę

ludno

ś

ciow

ą

w merkantylizmie.

10. Omów merkantylistyczn

ą

koncepcj

ę

bilansu handlowego i handlu zagranicznego.

Problemy do dyskusji:

1. Jakie przejawy merkantylizmu mo

ż

emy obserwowa

ć

we współczesnej gospodarce?

2. Czy w długim okresie mo

ż

liwy jest handel przy zjawisku nieekwiwalentnej wymiany?