dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

1

Historia my

ś

li ekonomicznej

2.5 Okres przej

ś

ciowy mi

ę

dzy merkantylizmem a ekonomi

ą

klasyczn

ą

.

Pogl

ą

dy W.Pettiego R.Cantillona

1

2.5.1 Pogl

ą

dy W.Pettiego

2

.

Pod koniec XVII w. zaczyna narasta

ć

kryzys zaufania do doktryny merkantylistycznej, która

bogactwo społeczne wi

ąż

e ze sfer

ą

handlu, z pomna

ż

aniem maj

ą

tku przez nieekwiwalentn

ą

wymian

ę

zagraniczn

ą

.

Rozwój produkcji przemysłowej unaocznił ograniczono

ść

tego podej

ś

cia zarówno w teorii jak

i w praktyce. Oznaczał konieczno

ść

analizy podstawowych kategorii produkcji takich jak: zysk,

procent, płaca itp. Merkantylistyczne podej

ś

cie do gospodarki okazało si

ę

bł

ę

dne i niewystarczaj

ą

ce.

Rozwój ekonomii klasycznej zwi

ą

zany był z przej

ś

ciem od stadium pierwotnej akumulacji kapitału

do stadium kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, a z drugiej strony z przej

ś

ciem od stadium produkcji

manufakturowej do fabrycznej (w manufakturze jest ju

ż

podział pracy, ale nie ma maszyn). Zwi

ą

zane

to było z I rewolucj

ą

przemysłow

ą

i odbywało si

ę

to w szczególno

ś

ci w Anglii, która pod tym wzgl

ę

dem

wyprzedziła inne kraje. Zanim jednak Adam Smith opublikował Bogactwo narodów, pojawiły si

ę

pogl

ą

dy, które zawierały tre

ś

ci typowe zarówno dla merkantylizmu, jak i dla ekonomii klasycznej.

Zaprezentowane zostan

ą

na podstawie koncepcji Williama Pettiego i Richarda Cantillona.

William Petty (1623 – 1687) nale

ż

ał do najwybitniejszych postaci swojej epoki. Z zawodu był

lekarzem, posiadał tak

ż

e tytuł profesora muzyki (obejmowała ona w tym czasie tak

ż

e sztuki pi

ę

kne).

Znał zasady nawigacji i podstawy geometrii. Brał czynny udział w

ż

yciu politycznym.

Uwa

ż

a si

ę

go za twórc

ę

współczesnej statystyki, któr

ą

nazywał arytmetyk

ą

polityczn

ą

. Próbował

dokona

ć

pomiaru liczby ludno

ś

ci, dochodu narodowego, zasobów kapitałowych oraz salda bilansu

handlu zagranicznego.

Petty jest twórc

ą

pierwszej koncepcji teorii warto

ś

ci opartej na pracy. Merkantyli

ś

ci rozpatrywali

warto

ść

wył

ą

cznie z punktu widzenia sfery obiegu. Petty postawił natomiast problem: czy konkretnych

proporcji nie nale

ż

y szuka

ć

w sferze produkcji?

Warto

ść

towarów Petty ł

ą

czy ze społecznymi podstawami pracy oraz z kosztami produkcji.

W identyczny sposób podchodzi do problemu korzy

ś

ci zwi

ą

zanych z handlem zagranicznym oraz

handlem wymiennym. Nie ł

ą

czy go, jak merkantyli

ś

ci, z nieekwiwalentno

ś

ci

ą

wymiany, lecz wi

ąż

e je

z ró

ż

nicami w kosztach wytwarzania, z korzy

ś

ciami wypływaj

ą

cymi ze społecznego podziału pracy,

w tym z mi

ę

dzynarodowego podziału pracy. Podział ten wpływa nie tylko na koszty, ale i na jako

ść

produktów. Petty mówi tutaj o ró

ż

nicach w bezwzgl

ę

dnych kosztach produkcji, nie dostrzega jeszcze

ró

ż

nic w kosztach wzgl

ę

dnych (jak w przypadku teorii kosztów komparatywnych Ricarda).

Punktem wyj

ś

cia przy konstruowaniu formuły warto

ś

ci jest dla Pettiego, typowe dla ekonomii

klasycznej, zró

ż

nicowanie dwóch cen towarów: ceny naturalnej uto

ż

samianej z warto

ś

ci

ą

i ceny

pieni

ęż

nej, czyli rynkowej.

1

Wykład oparto na B.Fiedor, Materiały do wykładów z historii my

ś

li ekonomicznej, Wrocław AE 2003,

(maszynopis), Z.Jakubczyk, Materiały do

ć

wicze

ń

z historii my

ś

li ekonomicznej. Wrocław AE 2003, (maszynopis).

2

Fragmenty dzieł Pettiego znajduj

ą

si

ę

na stronie:

http://hme.net-partner.pl/teksty/petty01.pdf

. oraz

http://hme.net-partner.pl/teksty/petty02.pdf.

dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

2

Historia my

ś

li ekonomicznej

Cen

ę

naturaln

ą

Petty wi

ą

zał bezpo

ś

rednio z ilo

ś

ci

ą

pracy wło

ż

onej na wyprodukowanie

towaru. Cena rynkowa jest wyrazem waha

ń

popytu i poda

ż

y.

Petty postawił problem: w jaki sposób wydajno

ść

pracy wpływa na cen

ę

naturaln

ą

, a w efekcie na

proporcje wymienne pomi

ę

dzy towarami. Stwierdza,

ż

e cena naturalna jest odwrotnie proporcjonalna

do wydajno

ś

ci pracy, ale wprost proporcjonalna do wydajno

ś

ci pracy przy produkcji materiału

pieni

ęż

nego. Petty rozpatrywał tutaj głównie srebro. Nast

ę

puje u niego ł

ą

czenie ceny naturalnej ze

szczególnym rodzajem pracy, jak

ą

jest praca zawarta w materiale pieni

ęż

nym. Wynika z tego,

ż

e

Petty ujmuje warto

ść

bezpo

ś

rednio w tej formie, w jakiej przejawia si

ę

ona na rynku, czyli w postaci

pieni

ą

dza.

Dla Pettiego praca nie jest jeszcze istot

ą

warto

ś

ci, ale jej miernikiem. Dodaje on jednak,

ż

e srebro

jest tylko dlatego materiałem przenosz

ą

cym warto

ść

i mo

ż

e by

ć

ekwiwalentem innych towarów,

ż

e

zawarta jest w nim odpowiednia ilo

ść

pracy. Petty uto

ż

samia zatem istot

ę

i miernik warto

ś

ci.

W teorii Pettiego zawarte s

ą

reminiscencje (pozostało

ś

ci) merkantylistyczne. Warto

ść

bowiem

przejawia si

ę

dla niego w pieni

ą

dzu. W przeciwie

ń

stwie jednak do merkantylistów stara si

ę

okre

ś

li

ć

, co

jest podstaw

ą

,

ż

e za dany towar otrzymuje si

ę

konkretn

ą

, a nie dowoln

ą

, wynikaj

ą

c

ą

z gry popytu

i poda

ż

y ilo

ść

pieni

ą

dza.

Podobnie jak w przypadku teorii warto

ś

ci równie

ż

w teorii płacy roboczej, Petty dokonuje

rozró

ż

nienia mi

ę

dzy płac

ą

naturaln

ą

a rynkow

ą

. Stara si

ę

znale

źć

naturaln

ą

podstaw

ę

wysoko

ś

ci płac,

czyli z jednej strony próbuje wyj

ść

poza czysto rynkow

ą

jej definicj

ę

, a z drugiej odrzuca formalno -

prawne definiowanie jej wysoko

ś

ci.

Dla Pettiego płaca naturalna jest wyznaczana przez minimum kosztów utrzymania robotnika i jego

rodziny. Prawo według Pettiego powinno zabrania

ć

ustalania płac wy

ż

szych od tego minimum.

Robotnik, który otrzymuje płac

ę

wy

ż

sz

ą

od naturalnej b

ę

dzie rezygnował z cz

ęś

ci pracy, a w ten

sposób społecze

ń

stwo traci cz

ęść

posiadanego przez siebie funduszu czasu pracy. Była to pierwsza

prezentacja tak zwanego klasycznego prawa pracy, które zostało rozwini

ę

te przez Davida Ricardo

3

.

Petty nie dostrzegał jeszcze bod

ź

cowej funkcji płacy. Uwa

ż

ał,

ż

e robotnika mo

ż

na zmusi

ć

do pracy

jedynie przez przymus.

Petty jako pierwszy sformułował spójn

ą

koncepcj

ę

renty ró

ż

niczkowej. Została ona w pó

ź

niejszym

okresie wykorzystana przez Marksa do teorii warto

ś

ci dodatkowej. Petty traktował rent

ę

jako

nadwy

ż

k

ę

nad całymi kosztami produkcji. Rozró

ż

nia dwa rodzaje renty: pieni

ęż

n

ą

i gruntow

ą

. Renta

gruntowa jest to przychód z tytułu posiadania własno

ś

ci ziemi.

Petty nie dostrzegał jeszcze kategorii zysku, jako wynagrodzenia kapitału. Wynagrodzenie kapitału

wyprowadza analogicznie do wynagrodzenia z tytułu własno

ś

ci ziemi. Ka

ż

dy wła

ś

ciciel kapitału

pieni

ęż

nego mo

ż

e za ów kapitał naby

ć

ziemi

ę

i w ten sposób otrzyma

ć

dochód w postaci renty

gruntowej.

Ka

ż

demu wła

ś

cicielowi kapitału pierwotnego, jako potencjalnemu wła

ś

cicielowi ziemi, nale

ż

y si

ę

renta od kapitału, czyli procent. Z takiego rozumowania wynika,

ż

e procent jest dla Pettiego kategori

ą

wtórn

ą

, w stosunku do kapitału. Petty próbuje z jednej strony ustali

ć

cen

ę

ziemi, a z drugiej

3

Por. Historia my

ś

li ekonomicznej (red, B.Fiedor), Wrocław, Ossolineum 1979, s.52.

dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

3

Historia my

ś

li ekonomicznej

praktycznie okre

ś

li

ć

stop

ę

kapitalizacji w rolnictwie. Petty twierdzi,

ż

e cena ziemi jest skapitalizowan

ą

rent

ą

gruntow

ą

.

Jest to pierwsze teoretyczne wyja

ś

nienie ceny ziemi.

Σ

rent gruntowych

Cena ziemi =

−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−

(1)

Stopa procentowa - stopa kapitalizacji

Poj

ę

cie stopy kapitalizacji nie ma jasnego wyja

ś

nienia teoretycznego. Petty starał si

ę

to zrobi

ć

na

drodze empirycznej (do

ś

wiadczalnej). Uwa

ż

ał,

ż

e długo

ść

okresu kapitalizacji, jak i liczenia stopy

kapitalizacji, powinny wyznaczy

ć

okres, w którym trzy generacje pracuj

ą

w rolnictwie.

Na podstawie danych z ówczesnej Anglii, okre

ś

la on okres kapitalizacji na 21 lat. Dziadek ma 50

lat, ojciec 28 i syn (wnuczek) 7 lat. Razem prze

ż

yj

ą

jeszcze 21 lat. Stop

ę

kapitalizacji oszacował Petty

na około 5 %. Niestety, Petty nie wyja

ś

nił, co rozumie dokładnie pod poj

ę

ciem stopy kapitalizacji.

2.5.2 Pogl

ą

dy R. Cantillona

Drugim ekonomist

ą

tego okresu, któremu po

ś

wi

ę

c

ę

nieco uwagi, to irlandzki kupiec, bankier

i spekulant Richard Cantillon (ok. 1680 - 1734). Przez niektórych autorów, to on, a nie Adam Smith

uwa

ż

any jest za twórc

ę

ekonomii klasycznej.

Pierwszym zagadnieniem jakim zajmował si

ę

Cantillon była równowaga rynkowa. Uwa

ż

ał,

ż

e

poda

ż

jest funkcj

ą

wielko

ś

ci zapasów. Równowaga rynkowa mo

ż

e kształtowa

ć

si

ę

natomiast jedynie

krótkookresowo. „Wie

ś

niacy przyje

ż

d

ż

aj

ą

do miasta w czasie dni rynkowych by sprzeda

ć

swoje

towary i kupi

ć

rzeczy które sami potrzebuj

ą

. Ceny ustalaj

ą

si

ę

w proporcji pomi

ę

dzy produktami

wystawionymi na sprzeda

ż

a ilo

ś

ci

ą

pieni

ę

dzy oferowanych za nie. Kiedy cena ustali si

ę

pomi

ę

dzy

kilkoma kupuj

ą

cymi i sprzedaj

ą

cymi, inni na

ś

laduj

ą

ich i w ten sposób cena rynkowa dla danego dnia

zostaje ustalona.

4

”

Cantillon po raz pierwszy wyró

ż

nił ekonomi

ę

jako samodzieln

ą

dyscyplin

ę

naukow

ą

. Wprowadził

tak

ż

e poj

ę

cie przedsi

ę

biorcy i omówił jego kluczow

ą

rol

ę

w procesie produkcji. Przedsi

ę

biorca dzi

ę

ki

swojej pogoni za zyskiem jest w stanie dostarczy

ć

społecze

ń

stwu efektów, przewy

ż

szaj

ą

cych te, które

mo

ż

na uzyska

ć

dzi

ę

ki interwencji pa

ń

stwa. Producenci na konkurencyjnych rynkach staraj

ą

si

ę

jak

najwi

ę

cej towarów sprzeda

ć

konsumentom, natomiast na rynku czynników produkcji prowadz

ą

konkurencj

ę

mi

ę

dzy sob

ą

. Dostrzegał tak

ż

e współzale

ż

no

ść

wszystkich elementów systemu

gospodarczego. System traktowany jako cało

ść

ma tendencj

ę

do zbli

ż

ania si

ę

do stanu równowagi.

Wyst

ę

puj

ą

tutaj procesy dostosowawcze zwi

ą

zane ze zmianami popytu, kosztów i technologii

5

.

W zakresie analizy aspektów pieni

ęż

nych Cantillon pozostał w kr

ę

gu pogl

ą

dów teorii ilo

ś

ciowej

Johna Locka. Rozszerzył jednak jego analiz

ę

stwierdzaj

ą

c,

ż

e miejsca i sposoby napływu nowych

4

W. Kwa

ś

nicki, Ekonomia klasyczna – spojrzenie z innej perspektywy.

http://prawo.uni.wroc.pl/~kwasnicki/todownload/Ekonomia%20klasyczna.pdf

, s.8.

dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

4

Historia my

ś

li ekonomicznej

funduszy mog

ą

mie

ć

ró

ż

norodny wpływ na cał

ą

gospodark

ę

. Proste zwi

ę

kszenie ilo

ś

ci pieni

ą

dza

prowadzi najpierw do wzrostu spo

ż

ycia a nast

ę

pnie do inflacji. Inny jest mechanizm działania

nadwy

ż

ki pieni

ęż

nej osi

ą

gni

ę

tej drog

ą

zwi

ę

kszenia eksportu. Nast

ę

puje wzrost zatrudnienia i produkcji

w kraju. Co prawda, po pewnym czasie pozytywne trendy ustan

ą

, jednak

ż

e przy prowadzeniu

umiej

ę

tnej polityki gospodarczej, utrzymywanie takiego stanu rzeczy mo

ż

liwe jest przez dłu

ż

szy okres,

np. je

ż

eli dany kraj minimalizuje koszty transportu maj

ą

c do dyspozycji tani

ą

ż

eglug

ę

morsk

ą

. Niweluje

to wzrost kosztów pracy w kraju.

W zakresie bilansu płatniczego Cantillon był zwolennikiem tezy – sprzedawa

ć

drogo, kupowa

ć

tanio. Dzi

ę

ki temu jeste

ś

my w stanie utrzyma

ć

korzystny terms of trade. Zakładał bowiem wysok

ą

nieelastyczno

ść

zagranicznego popytu na dobra krajowe i krajowego na dobra zagraniczne

6

.

Najmniej rozwini

ę

tym elementem pogl

ą

dów Cantillona jest teoria warto

ś

ci. Wyst

ę

puj

ą

w niej

elementy teorii opartej na pracy, kosztów produkcji i elementy popytowo – poda

ż

owe.

Pytania kontrolne:

1. Jakie przyczyny gospodarcze wywołały krytyk

ę

pogl

ą

dów merkantylistycznych?

2. Omów teori

ę

warto

ś

ci Pettiego.

3. Scharakteryzuj elementy teorii płacy roboczej Pettiego.

4. Koncepcja renty ró

ż

niczkowej Pettiego.

5. Omów formuł

ę

ceny ziemi Pettiego.

6. Scharakteryzuj koncepcj

ę

równowagi rynkowej Cantillona.

7. Funkcja przedsi

ę

biorcy według Cantillona.

8. Scharakteryzuj pogl

ą

dy Cantillona na pieni

ą

dz.

Problem do dyskusji:

1. Czy w wieku XVIII mo

ż

liwy był rozwój gospodarczy oparty na doktrynie merkantylistycznej?

5

H.Landrecht, D.C.Colander, Historia my

ś

li ekonomicznej Warszawa, PWN 2005, s.44.

6

M.Blaug, Teoria ekonomii. Uj

ę

cie retrospektywne. Warszawa PWN 2000, s. 44.