Współczesne rozumienie DETERMINIZMU, w kontekście różnorodnych uwarunkowań, przemian zachodzących w rzeczywistości
Typowym rodzajem świadomości społecznej są teorie współczesnego przyrodoznawstwa. Jeśli ludzie uczynią z tych teorii konieczny środek pracy lub działania, to ulegną one materializacji i ontologizacji. Staną się materialnymi lub intelektualnymi środkami pracy robotnika i inżyniera, wojskowego i policjanta. Wraz z tym przekształcą się w takie fundamentalne dziedziny świata społecznego, którymi są gospodarka i państwo. Przekształcą się z elementów świadomości społecznej w zjawiska uwarunkowane przez świadomość społeczną, lecz nie będące już tego rodzaju świadomością. Jeśli teorie naukowe pojawią się w roli koniecznych środków pracy duchowej nauczyciela, księdza, artysty, to przeobrażą się w składniki tej dziedziny świata społecznego, którą nazwiemy duchowym życiem, światem duchowym ludzi, który Scheler niesłusznie określał jako świadomość społeczną (instytucje wychowawcze, religijne, artystyczne). Teoria naukowa jest rodzajem świadomości społecznej dopóty, dopóki nie stanie się narzędziem eksperymentu badawczego lub narzędziem tworzenia przez uczonego nowej teorii. [>30] Przepisy prawa zawarte w kodeksach są rodzajem świadomości społecznej. Przekształcają się one w pewien rodzaj intelektualnych środków produkcji dóbr materialnych, w niezbywalny składnik struktury gospodarczej o tyle, o ile stają się realnie funkcjonującymi narzędziami organizacji pracy i stosunków własnościowych. Solon, zauważał Hegel, stworzył nowe prawa dla Ateńczyków. Ale dopiero panowanie Pizystrata uczyniło z tych praw nawyk, obyczaj, składnik życia ludu. (Por. Hegel, 1994: 219). Solon stworzył więc pewną formę świadomości społecznej, która dopiero później uległa ontologizacji, stała się cząstką świata społecznego.
Świadomość społeczna może istnieć względnie niezależnie od działań ludzkich, osobowości ludzkiej i ludzkiego mózgu. Egzystującą w taki sposób świadomość F. Znaniecki nazywał światem idealnym lub idealnymi, obiektywnymi systemami kultury. Do świata idealnego zaliczał on naukę, twierdzenia matematyczne, dzieła sztuki, system dogmatów, systemy prawne, język. (Por. Znaniecki, 1988: 91, 97, 131). Obiektywne systemy idealne mogą trwać i zachować swój racjonalny i logiczny charakter niezależnie od jednostek, które je stworzyły lub odtwarzają. Wiele rodzajów świadomości społecznej ma materialnych nosicieli, którzy pozwalają im egzystować poza osobowością i mózgiem poszczególnych jednostek: książki, gazety, komputery. Ale pewne rodzaje świadomości społecznej są przechowywane wyłącznie w osobowości biopsychicznej poszczególnych jednostek, w ich pamięci. Wśród ludów, które nie znały pisma istniały przez stulecia mity, wyobrażenia religijne, moralne, artystyczne. Zawdzięczały one swoją trwałość regularnie i szybko przebiegającym procesom przekształcania się idei, wyobrażeń, modeli myślowych, mowy z form świadomości społecznej w intelektualne środki zbiorowego i jednostkowego działania i pracy, w elementy egzystencji społecznej oraz procesom przekształcania się duchowych warstw bytu społecznego w składniki tych rodzajów świadomości społecznej, których jedynym nosicielem jest mózg i osobowość jednostki.