1. Pojęcie strategii i jej podstawowe elementy.
Strategia rozwoju to sposób wyznaczania celów, kierunków i sposobów działania, będących reakcją na otoczenie w sytuacji szybko zachodzących zmian. Zadaniem strategii jest dostarczenie podstaw racjonalnego działania. Główne cechy strategii to:
- oparcie rozwoju na trwałych wartościach i stabilnych elementach środowiska materialnego,
- podporządkowanie działań bieżących długookresowym celom strategicznym,
- całościowe podejście do problematyki rozwoju poprzez ujęcia systemowe,
- aktywny udział władz i społeczeństwa w całym procesie formułowania i realizacji strategii.
Strategia jest jakościową koncepcją przyszłości, zbiorem celów i zadań oraz głównych przedsięwzięć organizacyjnych w powiązaniu z zasobami, układem decyzji i ukierunkowaniem wysiłków na jej realizację. Jest ona zatem koncepcją poprzedzającą działanie, opracowywaną przed działaniem, do którego się odnosi. Opracowywanie koncepcji strategii następuje w oparciu o proces planowania przyszłego rozwoju. Podmiotem strategii:
szczebel kraju - rząd centralny,
szczebel województwa, gminy, powiatu - organy samorządu,
Podmiotami współdziałającymi na wszystkich poziomach planowania rozwoju są rozwijające się instytucje oraz organy polityczne, społeczne i zawodowe oraz instytucje pozarządowe. Przedmiotem strategii w skali globalnej- jest cały kraj. W skali regionalnej są jednostki administracyjne: województwa, powiaty, gminy.
Traktując strategię jako określenie pewnego sposobu postępowania, można wyróżnić w ramach niej trzy podstawowe części, tj.: uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju. Uwarunkowania wynikają z diagnozy istniejącego stanu, która pozwala ujawnić podstawowe problemy dotychczasowego rozwoju oraz szanse i zagrożenia wpływające na przyszły rozwój. Cele rozwoju wskazują na sposób rozwiązywania zaistniałych problemów i wykorzystania szans oraz przeciwdziałania zagrożeniom. Natomiast kierunki rozwoju są kontynuacją przyjętych celów w postaci zbioru zadań i programów rozwoju odniesionych do struktur zarządzania.
Planowanie strategiczne jest sposobem rozumowania, który musi kolejno uwzględniać następujące elementy:
- ustosunkowanie się do stanu istniejącego poprzez jego ocenę i interpretację,
- określenie mechanizmów rozwoju identyfikujących jego podstawowe elementy,
- wyznaczenie pola możliwych rozwiązań poprzez wskazanie parametrów granicznych,
- wskazanie kierunków postępowania na drodze osiągania pożądanych rezultatów,
-wykorzystanie okoliczności i pokonywanie ograniczeń dzięki odpowiednim sposobom działania.
2. Tok opracowania strategii.
Strategia rozwoju jest opracowaniem własnym samorządu terytorialnego, który w całości odpowiada za jej sformułowanie i realizację. Dlatego też udział ekspertów w opracowaniu strategii ma jedynie charakter pomocniczy. Zarząd (podmiot strategii) w ramach toku opracowywania strategii powinien powołać:
osobę odpowiedzialną za opracowanie strategii (pełnomocnika),
Społeczną Radę Konsultacyjną, złożoną z przedstawicieli: stowarzyszeń społecznych i środowisk opiniotwórczych, przedstawicieli nauki i wybitnych specjalistów wiodących zagadnień, ważniejszych podmiotów gospodarczych i finansowych oraz przedstawicieli samorządów,
Zespół Roboczy (terenowy) do Opracowania Strategii, który dzieli się na Zespół Redakcyjny i Zespoły Zadaniowe. Zespół Redakcyjny powinien być tworzony z pracowników departamentów lub wydziałów odpowiedzialnych za planowanie rozwoju przy udziale zaproszonych specjalistów.
Praca nad strategią powinna mieć formę seminariów roboczych, odpowiadających kolejnym fazom formułowania strategii. Przy opracowywaniu strategii niezbędne jest zapewnienie współpracy:
jednostki administracji państwowej i samorządowej wyższego i niższego rzędu,
sąsiednie jednostki /podmioty strategii/,
organizacje pozarządowe oraz samorządy gospodarcze i zawodowe,
szkoły wyższe i jednostki naukowo - badawcze.
Tok opracowania strategii powinien być ponadto poddany procesowi uspołecznienia z wykorzystaniem procedur konsultacyjnych i negocjacyjnych w zależności od ustaleń ustawodawczych bądź lokalnych zwyczajów. Ich celem jest osiągnięcie możliwie wysokiego stopnia porozumienia (konsensusu) społecznego, jako podstawowego warunkującego realizację strategii w przyszłości. Tok opracowania strategii w tym kontekście otwiera opublikowanie w Dzienniku Wojewódzkim uchwały o przystąpieniu do opracowania strategii. Następnym etapem opracowania strategii jest przygotowanie „Bilansu otwarcia”, opartego na aktualnie dostępnych materiałach. Bilans otwarcia wraz z ankietą dotyczącą podstawowych problemów, celów rozwoju i najważniejszych zadań powinien być rozesłany do jednostek samorządowych niższego rzędu oraz podmiotów bezpośrednio uczestniczących w rozwoju danej jednostki terytorialnej. Popularna wersja bilansu otwarcia z zestawem pytań powinna być również opublikowana w lokalnej prasie z prośbą o składanie propozycji i wniosków. Trzecią fazą toku opracowania jest przygotowanie diagnozy prospektywnej wraz z identyfikacją podstawowych problemów, a także macierzy składających się ze słabych i silnych stron oraz szans i zagrożeń. Diagnoza stanu przedstawiona w tej formie powinna być zaopiniowana przez Społeczną Radę Konsultacyjną i przyjęta przez sejmik wojewódzki lub radę powiatu czy gminy. Akceptacja ta jest warunkiem dalszych prac nad strategią rozwoju. Czwartą fazą jest opracowanie celów i wizji rozwoju, które powinny być poddane temu samemu procesowi uzgodnień i akceptacji. Ostatnią fazą jest opracowanie kierunków polityki i programów rozwoju, które powinny być przedmiotem konsultacji i negocjacji z samorządami terytorialnymi oraz formalnych uzgodnień z administracją rządową. Ostateczna redakcja obejmująca pełny zakres strategii jest poddana ponownej opinii Społecznej Rady Konsultacyjnej i poszczególnych komisji rad samorządowych, a następnie przedstawiona do uchwalenia przez sejmik wojewódzki lub radę powiatu czy gminy.
3. Czynniki mające wpływ na opracowanie diagnozy strategii.
A/ uwarunkowania wewnętrzne - podlegają ocenie w sferach:
ekologicznej / środowisko przyrodnicze i działalność człowieka na jego funkcjonowanie/,
społecznej / charakterystyka ludności, warunki życia i środowisko kulturowe/,
gospodarczej / działy gospodarki, jakimi w warunkach polskich pozostają przemysł i rolnictwo
infrastruktury technicznej /sfery, które składają się na uwarunkowania wewnętrzne.
B/ uwarunkowania zewnętrzne - wynikają z położenia oraz relacji danego regionu z bliższym i dalszym otoczeniem - mają charakter dwustronny, ponieważ występuje oddziaływanie innych jednostek terytorialnych na przedmiot strategii o sile odpowiadającej potencjałowi jednostki, a z drugiej strony ma miejsce wpływ przedmiotu strategii na jednostki sąsiedzkie. Określając uwarunkowania zewnętrzne należy wziąć pod uwagę ustalenia i sugestie zawarte w opracowaniach składających się na Narodową Strategię Rozwoju.
C/ elementy zarządzania - analiza polityki finansowej ujętej w kolejnych budżetach oraz podejmowanych przez władze samorządowe uchwał. Zasoby finansowe powinny opierać się na dochodach własnych i przejawiać tendencję wzrostową, uzupełnieniem ich mogą być dotacje celowe / subwencja ogólna, subwencja oświatowa, subwencja drogowa/. Ważna jest struktura władz samorządowych /liczba, funkcje i zadania komisji/
D/ problemy rozwoju - należy je rozpatrywać w 3 kategoriach strategicznych: ograniczenia i barier /np. działania dostosowawcze do zachodzących obiektywnie zmian/, sytuacji konfliktowych /np pokonywanie trudności i oporów społecznych/ i wykorzystania możliwości dalszego rozwoju /poszukiwanie rzeczywistych szans realizacji wyznaczonych celów strategicznych przez wykorzystanie walorów tkwiących w położeniu, potencjale gospodarczym/.
E/ zagrożenia i szanse - analiza powinna dostarczyć informacji do budowy wariantu strategii, która będzie zawierać szanse i mocne strony, a z drugiej zagrożenia i słabości. Punkty krańcowe tej analizy wyznaczają pole swobodnych działań jako rezultat interpretacji istniejących uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych.
F/ cele rozwoju - czynnikiem łączącym diagnozę stanu z kierunkami rozwoju są cele strategiczne /kierunek działania/ - dzielą się na główne i operacyjne. Warianty strategii muszą być utrzymane na odpowiednim poziomie ogólności, mogą być względem siebie kontrastowe, komplementarne, preferencyjne.
G/ wizja przyszłości - element strategii podporządkujący obraz, jest wyrazem dążeń władz i społeczeństwa, wiary we własne siły i możliwości rozwoju, pełni funkcję stabilizatora określającego ramy merytoryczne strategii zapewniające spójność celów. Wizja powinna uwzględniać determinanty geograficzne, wyzwania cywilizacyjne, wewnętrzne zróżnicowania strukturalne, dynamikę przeobrażeń oraz oczekiwane efekty
H/ kierunki rozwoju - konkretyzacja wybranej strategii polega na przełożeniu kierunków działań zawartych w celach strategicznych na zadania przypisane odpowiednim strukturom zarządzania.
I/ programy rozwoju - są ostatecznym rezultatem strategii i najpełniejszą formą jej konkretyzacji, nawiązują do zidentyfikowania problemów i sformułowanych celów rozwoju, pełnią funkcję przełożenia ustaleń zawartych w strategii na proces podejmowania decyzji. Po podsumowaniu powinny być ujęte w postaci tabel: matrycy przeglądowej.
4. Formułowanie strategii rozwoju.
Ogólne determinanty strategii rozwoju na wszystkich poziomach zarządzania wynikają z szybko postępujących zmian cywilizacyjnych (przejścia od społeczeństwa przemysłowego do społeczeństwa informacyjnego). Największa siła przeobrażeń tkwi w globalizacji, otwierającej swobodny przepływ dóbr, kapitału i ludzi oraz umożliwiającej dynamiczny rozwój systemów informatycznych i postęp technologiczny w rozwoju środków transportu zapewniających spójność gospodarczą dużych organizmów. Przy planowaniu rozwoju należy także uwzględnić fakt, iż motorem wszelkiego postępu jest upowszechnienie wiedzy, która stała się główna wartością współczesnego społeczeństwa. Przy opracowywaniu strategii na wszystkich poziomach zarządzania należy także, stosownie do skali i specyfiki lokalnej, uwzględniać konsekwencje przeobrażeń cywilizacyjnych w różnych sferach życia.
5. Określenie regionu jako podmiotu strategii rozwoju.
A/ region jako system ekonomiczno - przestrzenny. Wg nauk ekonomicznych region ekonomiczny to przedmiot badania, obiekt poznania i instrument działania. Jest to układ zorganizowany celowo, ustruktulizowany i hierarchiczny, wyodrębniony z otoczenia, dysponujący zasobami czynników egzogenicznych i endogenicznych.
Region ekonomiczno - przestrzenny obejmuje wyodrębniony z otoczenia fragment przestrzeni ekonomicznej trwale zamieszkany, zagospodarowany i kontrolowany przez określoną społeczność.
B/ regionalizacja ekonomiczna - należy rozumieć ją w dwóch znaczeniach: jako zespół systematycznie prowadzonych badań, czynności i procedur oraz jako rezultat tego podziału, czyli istniejącą siatkę podziału regionalnego. Regionalizacja jest utożsamiana z klasyfikacją ekonomiczno - przestrzenną. Obok niej istnieje typologia przestrzenna i rejonizacja. Są różne metody regionalizacji ekonomicznej: syntetyczne i analityczne. Regionalizacja może być dokonywana w ujęciu retrospektywnym, bieżącym i perspektywicznym.
C/ kategoria rozwoju regionalnego - rozwój regionalny jest procesem wielowymiarowym, jest kategorią abstrakcyjno - filozoficzną. Istotnym aspektem rozwoju regionalnego jest postęp techniczny i technologiczny, wyrażający się w jakości i nowoczesności produkowanych w regionie dóbr i usług.
D/ czynniki i bariery rozwoju regionalnego - rozwój regionalny to proces o charakterze przyczynowo - skutkowym. Każda przyczyna jest skutkiem zdarzeń z przeszłości, każdy skutek natomiast stanowi przyczynę zdarzeń, które wystąpią w przyszłości. Oznacza to, że w procesie rozwoju regionalnego zmienia się nie tylko region, lecz również czynniki powodujące te zmiany. Przyczyny i skutki powiązane ze sobą na zasadzie sprzężenia zwrotnego dotyczą wszystkich aspektów procesu rozwojowego. Określamy je jako czynniki rozwoju regionalnego lub bariery,
E/ efektywność regionalna i sposoby jej określania - jest kategorią wielowymiarową, na którą składają się składniki:
-regionalną efektywność ekonomiczną,
-regionalną efektywność społeczną,
-regionalną efektywność techniczną,
-regionalną efektywność ekologiczną
Efekty ekonomiczne regionu można opisać za pomocą wskaźników typu: produkcja regionalna lub dochód regionalny, społeczne - bezrobocie, izby mieszkalne, samochody osobowe, techniczne - wskaźniki technologii, zużycie aparatu wytwórczego, ekologiczne - porównanie zbioru ocen poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego.
6. Podstawowe zagadnienia rozwoju regionalnego.
Rozwój regionalny to proces wszelkich zmian zachodzących w regionie. Rozwój regionalny jest procesem wielowymiarowym, co utrudnia jego badanie i wymaga przyjęcia założeń upraszczających. W związku z tym problematyka rozwoju jest bardzo rozmaicie rozpatrywana: na różnych poziomach uogólnienia, w różnych przekrojach czasowych i przestrzennych, a także w odniesieniu do różnych dziedzin działalności społeczno-ekonomicznej. Z punktu widzenia założeń i celów aktualnego rozwoju regionalnego Polski, najbardziej istotnym zagadnieniem wydaje się analiza rozwoju regionalnego pod kątem zmian zachodzących w gospodarce. Rozwój regionalny jest w dużej mierze procesem o charakterze ekonomicznym, którego główną cechą jest wzrost gospodarczy regionu, czyli zwiększenie produkcji dóbr i usług wskutek ilościowego zwiększenia wykorzystywanych czynników produkcji oraz poprawy ich efektywności. Istotnym aspektem rozwoju regionalnego jest także postęp techniczny i technologiczny, wyrażający się w jakości i nowoczesności produkowanych w regionie dóbr i usług, w zmianach rzeczowej struktury produkcji, we wzbogacaniu wytwarzanego asortymentu. Rozwój regionalny jest także procesem wzajemnej wymiany między człowiekiem a otaczającym go środowiskiem przyrodniczym. Rozwój regionalny wymaga podejścia kompleksowego, czyli nie tylko łącznego ujmowania rozwoju regionalnego we wszystkich aspektach, lecz także na powiązaniu ich z zasadą tzw. ładu przestrzennego, na straży którego stoi państwo. Istotną cechą rozwoju regionalnego są zmiany w poziomie i tempie wzrostu efektywności regionalnej.
7. Podstawy prawne rozwoju regionalnego.
Ze względu na przestrzenne odniesienia strategii rozwoju regionalnego i lokalnego, oprócz poszczególnych ustaw samorządowych, istotne znaczenie przy sporządzaniu strategii rozwoju mają także ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym oraz ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami.
A/ samorząd terytorialny - na mocy powoływanych ustaw wszystkie jednostki samorządu terytorialnego /gminy, powiaty, województwa/ posiadają osobowość prawną, która jest im niezbędna ze względu na odrębność majątkową, samodzielność finansową oraz potrzebę występowania w obrocie prawnym we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Podstawy funkcjonowania samorządu terytorialnego określone są w źródłach prawa miejscowego jakimi są statuty tych jednostek. W celu realizacji zadań mają zagwarantowaną ochronę sądową. Prawidłowość wykonywania przez jednostki samorządu terytorialnego swoich zadań podlega nadzorowi ze strony organów państwowych.
B/ finanse lokalne i regionalne - to najistotniejsza gwarancja samodzielności jednostek samorządu terytorialnego. Finanse są integralną częścią finansów publicznych, powstają w wyniku procesu ogólnej decentralizacji państwa Funkcjonowanie gospodarki lokalnej i regionalnej wymaga zapewnienia jednostkom samorządu terytorialnego autonomii finansowej. Formami organizacyjno - prawnymi jednostek samorządu terytorialnego w zakresie gospodarki finansowej są: jednostki budżetowe, zakłady budżetowe, środki specjalne, gospodarstwa pomocnicze, fundusze celowe,
C/ zadania własne regionów - zadania samorządu terytorialnego dzielą się na zadania własne oraz zlecone z zakresu administracji rządowej. Własne, różnią się od zleconych sposobem ich finansowania a także sprawowania nadzoru nad nimi. Zadania własne są finansowane głównie z dochodów własnych samorządu i subwencji ogólnej. Kryterium nadzoru nad nimi polega na badaniu, czy są one wykonywane zgodnie z prawem /kryterium legalności/. Podziała zadań samorządu na własne i zlecone zależy od przyjętej przez państwo w danym okresie polityki społecznej, gospodarczej i administracyjnej,
D/ planowanie przestrzenne i gospodarka nieruchomościami - oprócz poszczególnych ustaw samorządowych, istotne znaczenie ma ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym oraz ustawa o gospodarce nieruchomościami,
E/ rozwój ekonomiczny - jedna z dziedzin strategicznego planowania rozwoju danej jednostki terytorialnej. Działalność gospodarcza samorządu terytorialnego różni się jednak od działalności gospodarczej prowadzonej przez inne podmioty. Formą organizacyjno-prawnej działalności gospodarczej samorządu terytorialnego mogą być spółki kapitałowe prawa handlowego.
8. Ogólna charakterystyka narodowych strategii rozwoju.
Planowanie strategiczne na poziomie regionalnym i lokalnym jest częścią planowania strategicznego prowadzonego na poziomie krajowym przez agendy rządowe. Aktualnie opracowane są następujące narodowe strategie rozwoju:
- „Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski do 2010”,
- „Polska 2025 - Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju”,
- „Strategia finansów publicznych i rozwoju gospodarczego, Polska 2000-2010”,
- „Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego na lata 2001-2006”,
- „Narodowa strategia wzrostu zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich”,
- „Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa”,
- „Narodowa strategia ochrony środowiska na lata 2000-2006”,
- „Narodowa strategia rozwoju transportu na lata 2000-2006”.
1/ dot. rozwoju społeczno-gospodarczego - Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski do 2010 opracowana przez Centralny Urząd Planowania w oparciu o ustawę o zagospodarowaniu przestrzennym. Jej celem było dostarczenie informacji podmiotom gospodarczym, zagranicznym inwestorom, instytucjom finansowym, gospodarstwom domowym o długookresowych uwarunkowaniach rozwoju społeczno-gospodarczego kraju /dzisiaj nie obowiązuje/,
2/ tzw.długookresowa - Polska 2015. Długookresowa strategia rozwoju - opracowana przez Rządowe Centrum Studiów Strategicznych w 1999r., w lipcu 2000r. rząd zaakceptował pod nazwą Polska 2025 - `Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju'. Jej założenia to zapewnienie wzrostu materialnego dobrobytu polskich rodzin i umocnienie ich samodzielności ekonomicznej oraz zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, diagnoza sytuacji wyjściowej i wyzwania, wizja roli państwa w gospodarce,
3/ dot. finansów publicznych i rozwoju gospodarczego - Strategia finansów publicznych i rozwoju gospodarczego, Polska 2000-2010 opracowana przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów i Ministerstwo Finansów w 1999r. W tym dokumencie analizuje się:
-główne wyzwania stojące przed gospodarką polską,
-podstawowe zasady tworzenia strategii,
-naczelne cele strategii,
-uwarunkowania realizacji strategii,
-główne czynniki rozwoju gospodarczego,
-narzędzia realizacji celów strategii, instrumenty polityki gospodarczej,
-warianty polityki gospodarczej,
4/ dot. rozwoju regionalnego - Narodowa Strategia Rozwoju regionalnego na lata 2001-2006 opracowana przez Ministerstwo Gospodarki w 1999r., zmodyfikowana w 2000r. przez Radę Ministrów. Składają się na nią:
-stan i trendy zróżnicowań regionalnych w Polsce na tle sytuacji regionów Unii Europejskiej,
-uwarunkowania wynikające z procesów integracji europejskiej,
-strategia rozwoju regionalnego,
-zasady i kryteria uruchamiania środków w ramach polityki rozwoju regionalnego państwa,
-koordynacja i wdrażanie polityki rozwoju regionalnego państwa,
-ramy finansowania strategii,
Opracowaniem komplementarnym w stosunku do narodowej strategii rozwoju jest „Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju” przygotowana przez rządowe Centrum Studiów Strategicznych w październiku 1999 r.
5/ dot. zatrudnienia i zasobów ludzkich - Narodowa Strategia wzrostu zatrudnienia i zasobów ludzkich przygotowana w Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej, określono w niej:
-rynek pracy w Polsce, bezrobocie, elementy prognozy zatrudnienia i bezrobocia,
-strategię zatrudnienia, cele strategii, działania zmierzające do poprawy jakości zasobów ludzkich,
-wymiar regionalny strategii i ukierunkowanie na promocję spójności i wyrównywania szans,
-źródła finansowania,
6/ dot. rolnictwa i rozwoju terenów wiejskich - Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa opracowana przez Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w 1999r. Opracowanie zawiera:
-charakterystykę obszarów wiejskich i rolnictwa,
-najważniejsze zidentyfikowane problemy i cele,
-elementy polityki strukturalnej rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa odpowiadające przyjętym celom,
-rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa.
Rozwinięciem i uszczegółowieniem tej strategii był - „Pakt dla rolnictwa i obszarów wiejskich”, opracowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej we współpracy z partnerami społecznymi reprezentującymi różne środowiska polskiej wsi w lipcu 1999 r.
7/ dot. ochrony środowiska przyrodniczego - Narodowa strategia ochrony środowiska na lata 2000-2006 opracowana przez Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w 1999r. Zawiera:
-główne przesłanki formułowania i realizacji strategii /polityka ekologiczna/,
-ocenę stanu środowiska w Polsce,
-strategię działań naprawczych i dostosowawczych w priorytetowych obszarach problemowych,
-ramy i uwarunkowania prawno-instytucjonalne realizacji strategii,
-wymiar regionalny i lokalny strategii.
Celem nadrzędnym tej strategii jest realizacja modelu trwałego i zrównoważonego rozwoju kraju i wdrażanie takiej drogi tego rozwoju, która zapewni skuteczną regulacje i reglamentację dostępu do środowiska.
8/ dot. rozwoju - Narodowa strategia rozwoju transportu na lata 2000-2006 opracowana przez Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej w 2000r. Składają się na nią:
-główne przesłanki kształtowania i realizacji polityki transportowej państwa,
-cele i warunki realizacji polityki transportowej państwa,
-strategia długookresowa rozwoju transportu na lata 2000-2015,
-strategia średniookresowa rozwoju transportu na lata 2000-2006,
-regionalne (wojewódzkie) strategie rozwoju, w tym rozwój transportu,
-kryteria wyboru i charakterystyka projektów inwestycyjnych
Strategia ta służy rozwinięciu sektorowej części Narodowego Planu Rozwoju, wyznaczeniu programów rozwojowych w transporcie oraz jest wskazówką dla ujęcia odpowiednich przedsięwzięć rozwojowych z dziedziny transportu w regionalnych strategiach rozwoju.
Oprócz wymienionych strategii trwały także prace nad projektem „Narodowej strategii rybołówstwa”.
9. Organy administracji państwowej i samorządu terytorialnego a rozwój.
Podstawowymi organami administracji rządowej na szczeblu województwa są: - wojewodowie, sprawujący władzę administracji ogólnej, - działający pod zwierzchnictwem wojewody kierownicy zespolonych służb, inspekcji i straży,
- organy administracji niezespolonej. Wojewoda i jego urząd są delegaturą rządu w terenie. Organami reprezentującymi administrację rządową na szczeblu powiatu są starostowie oraz podlegli im kierownicy powiatowych służb, inspekcji i straży. Brak jest natomiast organów administracji rządowej na szczeblu gminy. Organy samorządu terytorialnego - organy administracji samorządowej. Organami samorządu województwa są sejmik województwa, którego prace organizuje jego przewodniczący oraz zarząd województwa, składający się z marszałka województwa, wicemarszałków i pozostałych członków. Marszałek województwa jest także kierownikiem wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych. Samorząd województwa określa strategię rozwoju województwa, która jest realizowana poprzez programy wojewódzkie. Organami samorządu na szczeblu powiatu są, będąca organem stanowiącym i kontrolnym - rada powiatu oraz jej organ wykonawczy - zarząd powiatu. Rada powiatu jest wybierana w wyborach bezpośrednich, jej pracami kieruje przewodniczący. Zarząd powiatu natomiast stanowią starosta, wicestarosta i pozostali członkowie wybrani przez radę powiatu. Organami gminy są rada gminy i zarząd gminy. Rada gminy pochodzi z wyborów powszechnych, jest ona organem stanowiącym i kontrolnym w gminie. Swoje funkcje kontrolne rada sprawuje przy pomocy komisji rewizyjnej. Pracami jej kieruje przewodniczący i wiceprzewodniczący. Organem wykonawczym gminy jest zarząd. Pracami zarządu kieruje wójt lub burmistrz, w gminie w której siedziba władz znajduje się w mieście położonym na terenie gminy, bądź też prezydent miasta, gdy siedziba władz znajduje się w mieście powyżej 100tys. mieszkańców. Ponadto do zarządu gminy wchodzą ich zastępcy oraz pozostali członkowie.
10. Podmioty społeczne i gospodarcze a rozwój.
W procesie rozwoju regionalnego i lokalnego istotne znaczenie mają zwłaszcza te podmioty gospodarcze, które funkcjonują na danym terenie, stanowią miejsce zatrudnienia miejscowej ludności, wyniki działalności których składają się częściowo na dochody jednostek terytorialnych. Na ogół będą to różne przedsiębiorstwa o charakterze wytwórczym, usługowym lub handlowym. Podmioty gospodarcze odgrywają bardzo istotną rolę w planowaniu strategii rozwoju danego regionu lub gminy. Obecnie, coraz bardziej wzrasta znaczenie średnich i małych firm. Podmioty gospodarcze odgrywają bardzo istotną rolę w planowaniu strategii rozwoju danego regionu lub gminy. Zwiększa się aktywność organizacji społecznych i politycznych działających na poziomie województw, powiatów i gmin. Należą do nich: -agencje rozwoju regionalnego i lokalnego, -fundacje celowe, -ośrodki innowacji i przedsiębiorczości, -instytucje doradcze, -stowarzyszenia gospodarcze i izby zawodowe. Na szczeblu lokalnym należą także różne organizacje społeczne. Wiele z nich ma sformalizowany charakter i należy do instytucji pozarządowych. Zadania i działalność wielu z nich pozostają także w ścisłym związku z rozwojem regionalnym lub lokalnym. Inną formą aktywności społecznej są powstające w związku z określoną potrzebą sformalizowane różne ruchy regionalne.
11. Problem konkurencyjności regionów.
„Konkurencyjność” oznacza zdolność podmiotów działających w gospodarce rynkowej do osiągania sukcesów w toczącej się między nimi rywalizacji ekonomicznej. Rywalizacja między regionami dotyczy bowiem przyciągania inwestycji prywatnych - przedsiębiorców, organizacji gospodarczych (krajowych i zagranicznych), pozyskiwania subwencji i innych form wsparcia z budżetu centralnego (czy też rządowych gwarancji dla kredytowania przez banki komercyjne różnych operacji w regionach), pozyskiwania środków pomocowych Unii Europejskiej i innych organizacji międzynarodowych. Rozwój przemysłu i rolnictwa ma istotne znaczenie na dotychczasowy rozwój gospodarki Polski i charakter istniejących regionów. Specyfika rozwoju gospodarczego i podnoszenia konkurencyjności regionów przemysłowych i obszarów wiejskich jednak się różni. Rozwój gospodarczy wymaga przede wszystkim elastycznych form interwencji ze strony państwa. Długofalowa polityka regionalna państwa powinna wspierać rozwój przemysłu w regionach słabo rozwiniętych. Do podniesienia konkurencyjności regionów przemysłowych powinny być wykorzystane wszelkie możliwe instrumenty, stosownie do indywidualnych cech rozwoju. Uzależnieniem się regionów tylko od rozwoju przemysłu i jednocześnie pewną formą ubezpieczenia się na wypadek wystąpienia zjawisk kryzysowych jest oparcie rozwoju regionów na wysokodochodowych usługach. Natomiast przy ocenie konkurencyjności obszarów wiejskich należy uwzględnić:
walory przyrodniczo - rolnicze,
ceny ziemi jako zasobu,
stanowienia przez tereny wiejskie bazy surowcowej dla przetwórstwa spożywczego,
rynku pracy,
nowoczesnych form osadnictwa ludności,
Przy planowaniu rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich należy uwzględnić aspekt przyszłościowy tych zadań.
12. Podnoszenie konkurencyjności regionów.
Konkurencyjność - to zdolność podmiotów działających w gospodarce rynkowej do osiągania sukcesów w toczącej się między nimi rywalizacji ekonomicznej. Są różne czynniki konkurencyjności regionów. Do związanych z układem realnie występujących warunków zaliczamy:
rozwiniętą i zróżnicowaną strukturę gospodarki,
dobre ogólne zagospodarowanie,
obecność instytucji i zakładów naukowo-badawczych,
istnienie w regionie jednostek szkolnictwa wyższego,
dobre warunki i stan środowiska naturalnego,
rezerwy terenów nadających się do lokalizacji inwestycji.
Konkurencyjność regionów należy rozumieć jako zdolność do takiego ukształtowania swojej struktury gospodarczej, która długookresowo zagwarantuje efektywny, korzystny rozwój, zabezpieczający wysoki poziom dochodów realnych. Podnoszenie konkurencyjności struktur gospodarczych regionów w Polsce wymaga systemowego wsparcia. Jedną z jego form jest aktywna polityka restrukturyzacji w układzie terytorialnym państwa. Istotnym czynnikiem podnoszenia konkurencyjności regionów jest odpowiednia redystrybucja środków na szczeblu centralnym w celu udzielenia pomocy najsłabiej rozwiniętym regionom. Znaczące zmiany struktur gospodarczych w regionach wymagają dłuższego okresu czasu oraz dużych nakładów inwestycyjnych. Neutralizacja tych czynników może nastąpić poprzez popieranie rozwoju małych przedsiębiorstw, charakteryzujących się jednak dużą zdolnością innowacyjną.
13. Wpływ infrastruktury technicznej a rozwój regionalny.
Infrastruktura techniczna stanowi istotny czynnik konkurencyjności regionów. Gdy jest niedostatecznie rozwinięta utrudnia wtedy swobodny przepływ towarów, usług oraz czynników produkcji. Dobrze rozwinięta infrastruktura techniczna prowadzi do otwarcia regionów na zewnątrz, do zwiększenia ich konkurencyjności. Jej układ przesądza niekiedy w sposób determinujący o funkcjonalności całego układu przestrzennego.
Układ drogowy i komunikacja. Układ drogowy w Polsce jest na tle sieci kolejowej bardziej równomiernie rozmieszczony, ale jego główną słabością jest brak autostrad oraz w przypadku wielu miast obwodnic. Osłabia to spójność kraju, powiązania międzyregionalne, prowadząc do przestrzennej dezintegracji. Sieć kolejowa. Względnie rozwinięta w Polsce sieć kolejowa jest jednak bardzo nierównomiernie rozwinięta. Ponadto jest ona technicznie przestarzała. Zmniejsza to jej znaczenie jako czynnika konkurencyjności regionów. Transport wodny Wymaga znacznych nakładów inwestycyjnych i współpracy z innymi regionami, leżącymi zwłaszcza nad tą samą arterią wodną. Jego rozwój wiąże się ściśle z uregulowaniem rzek oraz zabezpieczeniem przed powodziami, budową zbiorników retencyjnych, stanowiących niekiedy jednocześnie zaplecze rekreacyjne. Transport lotniczy. Ma znaczenie w przypadku regionów skupionych wokół aglomeracji miejskich, w których znajdują się porty lotnicze. Muszą to być porty lotnicze odpowiadające międzynarodowym standardom. Ma on znaczenie przede wszystkim w aspekcie wymiany międzynarodowej osób. Telekomunikacja. Sieć telekomunikacyjna stanowi zasadniczy element społeczeństwa ery informatycznej. Telekomunikacja w Polsce jest nierówno rozwinięta w poszczególnych regionach, zwłaszcza na obszarach wiejskich. Pewną próbą wyjścia z tej sytuacji jest rozwój telefonii komórkowej. Głównym celem rozwoju telekomunikacji powinno być zwiększenie jej efektywności i dostępności oraz poprawa jakości usług. Zaopatrzenie w wodę ma podstawowe znaczenie nie tylko dla dalszego rozwoju regionów, ale przede wszystkim ich bieżącego funkcjonowania. Poszczególne regiony powinny w tym względzie dążyć nie tylko do samowystarczalności, ale również zabezpieczenia sobie dostaw wody na przyszłość. Oczyszczanie ścieków w Polsce na ogół jest najbardziej zaniedbany. Prace polegają na budowie oczyszczalni ścieków, ale również rozbudowie sieci kanalizacyjnej. Zaopatrzenie w energię elektryczną. Istotna jest podaż energii oraz kształtowanie się cen jej nośników. Zaopatrzenie w energię cieplną powinno zmierzać do zastępowania tradycyjnych kotłowni opalanych węglem bardziej proekologicznymi (opalanych gazem) lub tańszymi nośnikami energii. Gazociągi i rurociągi. Przebiegające przez dany obszar gazociągi (szczególnie wysokiego ciśnienia) i rurociągi zapewniają możliwość tańszego i stałego zaopatrzenia w niektóre środki produkcji przemysłowej. Oczywiście nie są to wszystkie elementy infrastruktury technicznej, które mają wpływ na podniesienie konkurencyjności regionów. Ich wykorzystanie w dużym stopniu będzie zależało od aktywności samorządów lokalnych, a zwłaszcza przyszłych dużych regionów. Rozwój infrastruktury technicznej danego regionu w celu poprawy standardu życia jego mieszkańców może być jednym z celów strategii rozwoju. Istniejąca infrastruktura techniczna może być także jednym z czynników mających wpływ (negatywny lub pozytywny) na dalszy rozwój danego regionu.
14. Społeczne uwarunkowania rozwoju regionalnego.
A/ ludność - prognozy danego regionu są w dużym stopniu uzależnione od struktury wieku jego ludności, w tym z kryterium płci. Analiza ludności danego regionu powinna obejmować czynniki różnicujące jej strukturę: poziom wykształcenia, stopień zamożności, strukturę zawodową, miejsce zamieszkania i jego warunki, ochronę zdrowia, sport i rekreację. W analizach rozwoju należy także uwzględniać ruchy migracyjne ludności. W polityce rozwoju regionalnego istotne znaczenie zajmuje kompleks zjawisk demograficznych,
B/ sieć osadnicza - jest ona jednym z elementów, pod kątem którego formułuje się opracowaną strategię. Najbardziej istotny element sieci osadniczej należy uznać mieszkalnictwo. Możliwość zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych mieszkańców danego regionu może być wykorzystany, by możliwa była realizacja przyjętej strategii rozwoju. Efektywność działań podejmowanych w celu dostosowania lub zmiany sieci osadniczej pod kątem rozwoju danego regionu na ogół nie przynosi efektów adekwatnych do poniesionych na nie nakładów, gdyż układ przestrzenny w Polsce charakteryzuje się znaczną stabilnością,
C/ instytucje kulturalne, oświatowe i naukowe - zadania związane z utrzymaniem instytucji kulturalnych, oświatowych i naukowych przejęły organy szczebla regionalnego i lokalnego. Podstawowym zadaniem samorządów terytorialnych jest utrzymanie placówek oświatowo-wychowawczych. Zadania z edukacją publiczną należą do zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego, jednym z istotnych elementów infrastruktury oświatowej o charakterze ponadlokalnym są istniejące na danym terenie szkoły wyższe. Szczególne miejsce w polityce rozwoju poszczególnych regionów zajmować powinny sprawy kultury fizycznej, sportu masowego, turystyki i rekreacji. Jednostki samorządu terytorialnego są inicjatorem wielu przedsięwzięć o charakterze kulturalnym, oświatowym i naukowym,
D/ organizacje społeczne - obszar województwa, powiatu, gminy jest terenem działania wielu organizacji społecznych o różnym charakterze. Są to organizacje: zawodowe, polityczne, kulturalne, oświatowe, naukowe, młodzieżowe, dziecięce, sportowe, religijne i hobbystów. Z pkt widzenia rozwoju regionalnego istotne znaczenie będą miały te, których cele tożsame są z celami przyjętej strategii, które są dofinansowane ze środków lokalnych, które zostały powołane przez organy władzy lokalnej,
E/ uwarunkowania polityczne - jest to szczególna rola w wyznaczaniu kierunków dalszego rozwoju i realizacji wyznaczonych celów. Scena polityczna lokalna lub regionalna jest bardziej zróżnicowana od sceny politycznej ogólnopolskiej.
15. Specyficzne cechy rozwoju regionalnego.
Przy planowaniu strategii rozwoju danego regionu należy dokonać struktury jego gospodarki, z uwzględnieniem jednakże działów charakteryzujących się niedorozwojem. Dla większości regionów w Polsce podstawą tego rozwoju będzie przemysł, jedynie w przypadku niektórych regionów stanowi je rolnictwo.
A/ przemysł - kryterium rozwoju danego regionu stanowi produkt krajowy brutto /PKB/. Z punktu widzenia rozwoju danego regionu największą rolę odgrywają duże zakłady przemysłowe. Od władz lokalnych w dużym stopniu zależy także znoszenie ogólnych barier ograniczających ich rozwój. Organy administracji lokalnej mogą wpływać na rozwój regionów przemysłowych poprzez dokonywanie koncentracji, celem obniżenia kosztów ich działalności. Programy rozwoju regionalnego i lokalnego powinny w większym stopniu niż dotychczas obejmować działania zmierzające do zwiększenia innowacyjności gospodarki. Organy lokalne powinny dążyć do tego, by sprawy rozwoju gospodarczego w jak największym stopniu opierały się na stosunkach partnerskich, wzajemnym współdziałaniu - pomimo różnic interesów - różnych podmiotów. Barierą rozwoju przemysłu lokalnego są wysokie ceny kredytów, brak kwalifikacji menedżerskich u osób prowadzących przedsiębiorstwo i także brak kwalifikacji u osób w nich pracujących,
B/ rolnictwo - problemy zrównoważonego rozwoju gospodarczego w Polsce wymagają zmiany mentalności osób o tym decydujących - dotyczy to szczególnie równorzędnego traktowania sprawy rozwoju przemysłu i rolnictwa. Należy go przestać traktować jako `'gorszy'''. Jego rozwój wymaga zapewnienia stałego źródła finansowania, stworzenia systemu kredytowego, umożliwiającego pozyskiwanie środków finansowych na preferencyjnych warunkach uwzględniających specyfikę rolnictwa. Jednym z istotnych warunków rozwoju rolnictwa jest także klasyfikacja (bonitacja) gruntów ornych oraz ich przeznaczenie. Zależnie od warunków lokalnych część producentów podejmuje decyzję o kierunku produkcji roślinnej lub zwierzęcej. Równie ważna jest także struktura gospodarstw rolnych, zarówno obszarowa jak i wiekowa,
C/ atrakcyjność inwestycyjna regionów - określają czynniki lokalizacyjne istotne dla inwestorów zewnętrznych, skłaniając ich do zainwestowania w danym regionie. Do najistotniejszych należą:
czynniki geograficzne,
stan środowiska naturalnego,
dostępność surowców naturalnych,
odległość od odbiorców i dostawców /koszty transportu/,
chłonność rynku zbytu,
prawo lokalne,
zwolnienia i ulgi podatkowe,
poziom wykształcenia osób aktywnych ekonomicznie,
rynkowy poziom wynagrodzeń,
tradycje, kultura,
przedsiębiorczość i kreatywność ludzi,
D/ działalność gospodarcza jako element polityki regionalnej i lokalnej - jest to jeden ze sposobów gospodarowania przez niego mieniem komunalnym oraz wyodrębnionymi środkami finansowymi. Zakres działalności gospodarczej prowadzonej przez organy samorządu ulega zróżnicowaniu zależnie od stopnia podziału terytorialnego /gmina, powiat, województwo/ , powinna być uwzględniana w strategiach rozwoju,
E/ konwersja regionalna - dostosowanie struktur przemysłowych w perspektywie średnio i długofalowej w regionach wymaga uwzględnienia szeregu indywidualnych ich cech rozwojowych. Zróżnicowanie poszczególnych regionów powoduje, że modele i strategie konwersji strukturalnej powinny zasadzać się na polityce zdecentralizowanego rozwoju regionalnego i charakteryzować się zindywidualizowanym podejściem do konwersji. Dostosowanie struktur społeczno - gospodarczych w regionach do coraz wyższego poziomu konkurencyjności uzależnione jest od aktywnego i skoordynowanego wsparcia ze strony władz rządowych /np. w zakresie inwestycji zagranicznych, budowy infrastruktury technicznej/.
16. Wpływ rynku pracy na rozwój regionalny.
Bezrobocie urasta do rangi czynnika najbardziej ograniczającego rozwój kraju, zaś jego zwalczanie staje się jednym z najbardziej priorytetowych zadań większości strategii rozwoju. Jest sygnałem wskazującym konieczność restrukturyzacji gospodarki w danym regionie. Powinno się dążyć do przekształcenia istniejącej struktury społeczno - gospodarczej w jak najbardziej zróżnicowaną. Polityka organów administracji powinna mieć charakter przewidujący, długofalowy i uprzedzający, mające nastąpić zwolnienia grupowe. Aby temu zapobiec, organy powinny pomagać i współdziałać z podmiotami w przezwyciężaniu dotykających ich trudności. Dla dotychczasowej struktury gospodarki, alternatywą powinien stać się rozwój małych i średnich firm /organy powinny doradzać, informować o możliwościach podejmowania tego typu działalności np. uzyskanie środków finansowych z funduszy celowych i UE/. Krótkotrwałym sposobem zmniejszania bezrobocia są roboty interwencyjne podejmowane przez jedn.sam.teryt. oraz podejmowanie przez nie działalności gospodarczej i inwestycyjnej. Utrzymujące się bezrobocie, niewiara w poprawę swego położenia materialnego, jest jednym z istotnych negatywnych czynników społecznych wyhamowywujących planowany rozwój.
Poziom zatrudnienia - wg struktury zatrudnienia wyodrębnia się kategorie pracujących: pracownicy najemni, pracodawcy, pracujący na własny rachunek oraz pomagający bezpłatnie członkowie rodziny, zatrudnienie na czarno /budownictwo, rolnictwo/. Restrukturyzacja zatrudnienia powinna iść w parze z jego racjonalizacją, która powinna być reakcją na zachodzące zmiany stosunków rynkowych. Zdolność do generowania nowych miejsc pracy jest jednym z przejawów wysokiej konkurencyjności regionów. Zwiększenie zdolności i skłonności przedsiębiorstw do tworzenia nowych miejsc pracy jest ściśle powiązana z zapewnieniem gospodarce szybkiego i stabilnego rozwoju.
Jednym ze sposobów zmniejszenia bezrobocia i kierunków restrukturyzacji zatrudnienia jest rozwój sektora usług. Z punktu widzenia rozwoju danego regionu lub obszaru usługi można podzielić na usługi polegające na prowadzeniu działalności:
nierynkowej (np. administracja, edukacja, ochrona zdrowia);
rynkowej (np. handel, transport, pośrednictwo finansowe).
Wśród usług nierynkowych szczególne znaczenie dla konkurencyjności rynku pracy ma edukacja. Wpływa ona bowiem na rozwój gospodarczy, ale jest także elementem oceny tego rozwoju. Rozwój usług rynkowych ma szczególnie dużą dynamikę obecnie zwłaszcza w regionach skupionych wokół dużych aglomeracji miejskich. Poziom dostępności (i jakości) usług rynkowych jest także jednym z głównych czynników oceny konkurencyjności danego regionu. Jednym z tych czynników rozwoju, które podmioty gospodarcze biorą pod uwagę przy podejmowaniu decyzji lokalizacyjnych.
Usługi rynkowe - w tym sektorze odnotowuje się stały wzrost zatrudnienia /podstawą tego jest wysoka i stabilna przeciętna stopa zysku osiągana w usługach/
Usługi serwisowe - a) działalność nierynkowa /administracja, ochrona środowiska/; b) rynkowa /handel, transport, pośrednictwo finansowe/. Duże znaczenie ma edukacja.
Świadczenie usług jest formą działalności gospodarczej na którą na szczeblu lokalnym organy administracji samorządowej mają największe możliwości oddziaływania, które wyrażają się w:
zapewnieniu bazy lokalowej i infrastruktury technicznej,
zwolnieniach podatkowych,
wydawaniu stosownych zezwoleń,
korzystaniu z ich usług.
Źródła miejsc pracy - Podniesienie aktywności zawodowej /wydajności i jakości pracy/ jest związane z oddziaływaniem na poszczególnych pracowników mechanizmów rynkowych. Największą dynamikę rozwoju w tym zakresie wskazują: osoby fizyczne /pracodawca jest pracownikiem/, spółki prawa handlowego.
Do zwiększenia wydajności pracy przyczynia się bezrobocie / utrata pracy lub chęć uzyskania stanowi istotny czynnik motywacyjny/ ; do zwiększenia efektywności pracy przyczynia się także prywatyzacja istniejących na danym terenie przedsiębiorstw państwowych.
Efekty pracy - jest mierzony wydajnością pracy i poziomem jej opłacalności, czyli uzyskiwanymi wynagrodzeniami /w skali kraju występują duże różnice pomiędzy poziomem wynagrodzenia i to przy wykonywaniu tych samych prac/. Wysokość wynagrodzenia przekłada się na koszty produkcji to tendencja rozwojowa danego regionu jest proporcjonalna do wysokości uzyskiwanego w nim wynagrodzenia. Wzrost wynagrodzenia oznacza wzrost siły nabywczej osób mieszkających na danym terenie. Problem rozwoju poszczególnych regionów wiąże się z racjonalizacją systemu oświaty /niewłaściwy przyczynia się do liczby bezrobotnych/. Chodzi tu o całość oświaty, nie tylko podstawowe, gimnazjalne, zawodowe. Od poziomu wykształcenia zależy jakość czynnika ludzkiego, a tym samym możliwość rozwoju. Podmioty decydujące o rozwoju danego regionu lub obszaru mają nie tylko możliwość pośredniego oddziaływania na poziom płac, ale także również jako pracodawca bezpośredniego. Jest czynnikiem rozwoju innych dziedzin gospodarki.
17. Ogólna charakterystyka powiązań regionalnych i lokalnych występujących w związku z ich rozwojem.
Region nie jest wyobcowany z otoczenia, z którym łączy je wiele powiązań mających wpływ na ich funkcjonowanie i dalszy rozwój. Powiązania te stanowić mogą zarówno barierę, jak też i szansę ich dalszego rozwoju. Wśród nich:
A/ powiązania przyrodniczo - ekologiczne:
sieć hydrologiczna,
zasoby leśne oraz elementy środowiska przyrodniczego o walorach krajobrazowych, unikatowych,
powietrze.
Rozwiązanie problemów wynikających z tych powiązań wymaga współdziałania pomiędzy zainteresowanymi regionami, wypracowania jednolitej polityki odnośnie ich dalszego wykorzystania i rozwoju. W obecnym stanie środowiska przyrodniczego w Polsce pierwszoplanowym zadaniem powinno być dążenie do niepogarszania tego środowiska. Istotnym problemem jest problem zagospodarowania odpadów stałych,
B/ powiązania społeczne - mogą mieć różnorodny charakter np. instytucjonalny, historyczny, nieformalny. Otwartość regionu na zewnątrz jest jedną z cech podnoszących jego konkurencyjność. Przedmiotem strategii powinny być tylko te, na które istnieje możliwość oddziaływania /np. migracje ludności/. Powiązania społeczne między regionami są budowane niezwykle długo, jest bardziej ułatwione gdy mamy do czynienia z regionami o podobnym stopniu rozwoju, czy też systemy których są ze sobą wzajemnie powiązane, bądź też muszą się uzupełniać. Szczególnym rodzajem związków przestrzennych są przejazdy regionalne np. dojazdy do pracy osób, które nie mogą znaleźć zatrudnienia w swoim miejscu zamieszkania,
C/ powiązania transportowe - mają duże znaczenie gospodarczo-społeczne. Ściśle zależą od infrastruktury komunikacyjnej danego regionu. Podstawowe znaczenie ma komunikacja samochodowa /rozwojowa/ i kolejowa /zachowawcza/. Pozytywne efekty rozwoju komunikacji samochodowej mogą ulec jednakże zatrzymaniu na skutek dysproporcji pomiędzy tempem przyrostu liczby samochodów, a tempem budowy nowych i modernizacji istniejących dróg. Do odegrania, szczególną rolę mają szlaki tranzytowe /międzynarodowe i krajowe/. Z istniejącą infrastrukturą transportową wiąże się rozwój usług transportowych /ich rozwój może stanowić ważne źródło dochodów lokalnych/. Regiony, poza powiązaniami transportowymi, powiązane są ze sobą innymi powiązaniami jak: rzeki, linie energetyczne, telekomunikacyjne, gazociągowe i rurociągowe,
D/ przepływ informacji - niezbędny jest stały rozwój technologii informacyjnych, które umożliwiają dostęp do niezbędnych informacji. Potrzebny jest zwłaszcza rozwój telekomunikacji na wsi. Wzrost konkurencyjności regionów wymaga popularyzacji internetu, który redukuje różnice regionalne w dostępie do informacji i usług elektronicznych. Przepływy informacji polegają także na budowie instytucjonalnego systemu przepływu informacji oraz społecznego. Przepływ informacji pomiędzy regionami i obszarami ma znaczenie promocyjno / tworzenie sprzyjającego w stosunku do regionu klimatu/ - informacyjne / wzajemne informowanie się podmiotów o kierunkach ich działania, wzajemnym przekonywaniu się podmiotów co do słuszności podejmowanych przez nich inicjatyw/. Jest szczególnie istotny w związku z planowaniem strategii rozwoju i następnie jej realizacją,
E/ porozumienia międzygminne - ustawy o samorządzie gminnym i o samorządzie powiatowym przewidują możliwość utworzenia związków równorzędnych im jednostek terytorialnych. Związki wykonują zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Wykonywanie wspólnych zadań za pośrednictwem związków gmin lub powiatów przyczynia się do ich lepszego, efektywniejszego wykonania w interesie wszystkich wspólnot samorządowych. Powstałe związki przyczyniają się do wyrównywania różnic w poziomie rozwoju poszczególnych obszarów. Przyczyniają się do zmniejszenia zacofania obszarów słabo rozwiniętych i o najmniej korzystnych warunkach rozwoju.
18. Finansowanie rozwoju regionalnego.
A/ budżet jednostek samorządu terytorialnego - zarządzanie gospodarką narodową wymaga wyposażenia jej w liczne kompetencje i zapewnienie autonomii finansowej. Jest to prowadzenie przez gminy, powiaty i województwa gospodarki finansowej w oparciu o własne budżety. Budżet jest lokalnym bądź regionalnym planem finansowym jednostki samorządu terytorialnego określającym przewidywane dochody i wydatki, deficyt lub nadwyżkę na okres 1 roku kalendarzowego. Projekt uchwały budżetowej przygotowuje zarząd. Wykonanie budżetu następuje na podstawie układu wykonawczego budżetu /szczegółowe rozpisanie/ oraz planu finansowego zarządu i planów jednostek organizacyjnych podległych zarządowi. Wykonanie budżetu podlega kontroli wewnętrznej przez radę i komisję rewizyjną, oraz zewnętrznej- przez regionalną izbę obrachunkową i NIK,
B/ dochody samorządu terytorialnego - są czerpane z różnych źródeł. Dzielą się na dochody:
- publicznoprawne - przypadają gminom i innym jednostkom samorządu terytorialnego na podstawie ustawy, są to podatki pobierane przez organy gminy, podatki stanowiące dochody gminy pobierane przez rządowe organy finansowe, udziały gminy w podatkach i opłatach państwowych, udziały powiatu (w wys.1%) i województwa w podatku dochodowym od osób fizycznych, opłaty, subwencja ogólna na dofinansowanie zadań własnych, dotacje celowe przekazywane z budżetu państwa,
- prywatnoprawne - osiągane przez jednostki samorządu terytorialnego wykorzystując-jako właściciel- posiadany majątek komunalny. Należą do nich: czynsze najmu i dzierżawy, wpłaty ze sprzedaży nieruchomości jednostek samorządu terytorialnego, zyski z samorządowych zakładów i spółek, odsetki od środków na rachunkach bankowych.
Największą liczbę źródeł dochodów posiadają gminy. Najważniejszym źródłem zasilania budżetów samorządowych gmin są ich dochody własne (głównie z podatków i opłat). Dochody powiatów są w ogromnym stopniu wprost uzależnione od budżetu państwa, a ich dochody własne stanowią jedynie dopełnienie środków rozdzielanych centralnie. Bardziej zróżnicowane są dochody samorządów wojewódzkich. Jego źródłem jest rozpiętość dotacji celowych z budżetu państwa przede wszystkim na zadania własne.
C/ przychody budżetowe jednostek samorządu terytorialnego - pochodzą głownie z pożyczek i kredytów, sprzedaży papierów wartościowych oraz prywatyzacji majątku komunalnego. Stanowią uzupełniające i nadzwyczajne źródło finansowania bieżących niedoborów budżetu lub takich wydatków samorządowych, których nie pokrywają dochody budżetowe. Mogą być zwrotne lub bezzwrotne. Ponadto środkiem finansowym na realizację zadań i planów może być emisja obligacji komunalnych, która jest korzystną formą pozyskiwania środków finansowych, szczególnie w celu sfinansowania inwestycji infrastrukturalnych władz lokalnych i regionalnych /budowa dróg, mostów, zakup taboru dla komunikacji miejskiej/,
D/ subwencje i dotacje z budżetu państwa - mogą być w różny sposób wykorzystane przez samorządy. Subwencje przeznaczone na finansowanie zadań własnych, ale także na różne cele. Dotacje zaś udzielane są na finansowanie określonych celów i nie można ich przeznaczyć na inny cel. Ograniczają one jednak swobodę zarządzania organów lokalnych i regionalnych, ale dają możliwość wpływania na kierunek rozwoju i racjonalniejsze wykonywanie zadań. System subwencjonowania poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego został skonstruowany według różnych zasad. Wspólnie określono jedynie zasady podziału części oświatowej subwencji ogólnej. Oprócz części oświatowej gminy otrzymują jeszcze w ramach subwencji ogólnej część podstawową i rekompensującą. Subwencje dla powiatów i województw, oprócz części oświatowej, składają się z części drogowej i wyrównawczej. Najmniej korzystnym źródłem zasilania budżetów jednostek samorządu terytorialnego są dotacje celowe, przeznaczone na zadania własne, z zakresu administracji rządowej oraz zadania zlecone,
E/ wydatki samorządu terytorialnego - Wydatki jednostek samorządu terytorialnego zależą od zakresu zadań i obowiązków publicznych. Stanowią one finansowe odbicie rozwiązań przyjętych w tzw. ustawach ustrojowych i kompetencyjnych.
Są to wydatki na:
zadania własne dobrowolne,
zadania własne o charakterze obowiązkowym,
zadania z zakresu administracji rządowe i inne zadania zlecone samorządowi ustawami,
zadania przyjęte przez jednostki samorządu terytorialnego do realizacji w drodze umowy i porozumienia.
Wydatki gmin koncentrują się na oświacie i wychowaniu, gospodarce komunalnej, administracji samorządowej i opiece społecznej. Wydatki inwestycyjne stanowią poważną część budżetów samorządów, znaczną część ok.10% samorządy gmin kierują na administrację. W strukturze wydatków największą pozycję stanowią wydatki na wynagrodzenia i pochodne /pracownicy oświaty/. Wydatki powiatów- dominują wydatki na wykonywanie zadań bieżących, w tym szczególnie na wynagrodzenia, zakup materiałów i usług. Charakteryzuje je natomiast niski poziom wydatków na inwestycje. Najpoważniejszą część wydatków bieżących powiatów stanowią wydatki na oświatę, następnie zaś na bezpieczeństwo publiczne (na utrzymanie policji i straży pożarnej), utrzymanie dróg, opiekę społeczną, administrację samorządową i ochronę zdrowia (na wyposażenie zakładów opieki zdrowotnej). Najkorzystniejsza relacja pomiędzy wydatkami bieżącymi a majątkowymi występuję w wydatkach województw samorządowych. Do wydatków bieżących województw zaliczamy przede wszystkim: wydatki na wynagrodzenia wraz z pochodnymi(około 25 % wszystkich wydatków), dotacje przekazywane przez samorząd, wydatki związane z obsługą długu publicznego i udzielonych poręczeń i gwarancji.
19. Specyfika rozwoju regionów przygranicznych.
Różne specyficzne czynniki, nie występujące w stosunku do regionów leżących w głębi kraju, mogą mieć wpływ na planowanie rozwoju regionów przygranicznych. Czynniki te zależnie od sytuacji mogą stanowić szansę, bądź też zagrożenie dalszego rozwoju. To czy występujące czynniki będą stanowiły szansę, czy też zagrożenie dla danego regionu zależy również od poziomu jego rozwoju. Regiony leżące wzdłuż zachodniej granicy szansę rozwoju upatrują przez współpracę z regionami zza Odry, zaś leżące wzdłuż wschodniej - zza Buga. Od regionów przygranicznych należy wyróżnić regiony transgraniczne, które obejmują swym zasięgiem terytorialnym obszary leżące po obydwu stronach granicy. Decyzja o utworzeniu regionów transgranicznego jest wynikiem porozumienia między państwami, które go tworzą. Niektóre problemy związane z funkcjonowaniem regionów przygranicznych i transgranicznych są wspólne. Mogą zaistnieć w związku z :
różne systemy prawne i organizacja administracji,
różne systemy planowania regionalnego,
brak tradycji w pielęgnowaniu wzajemnych kontaktów,
różne systemy komunikacji,
wzajemne na siebie oddziałujące nieuporządkowane rynki pracy, struktura płac, spraw socjalnych,
zanieczyszczenie środowiska i różne normy prawne dotyczące emisji zanieczyszczeń,
brak informacji oraz bariery w przepływie informacji związanymi z możliwościami inwestowania oraz niedostatecznym doradztwem gospodarczym i prawnym.
Polska ma wiele atutów, które czynią ją atrakcyjną zarówno dla Wschodu i Zachodu, do których należą:
położenie geopolityczne /możliwość czerpania korzyści z handlu przygranicznego/,
walory turystyczne i przyrodnicze,
korzystne warunki dla rozwoju rolnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego,
bliskość granicy jako czynnik napływu kapitału zagranicznego.,
tworzenie parków technologicznych.
Strategie rozwoju powinny uwzględniać nie tylko czynniki wewnętrzne /endogeniczne/, ale również czynniki wynikające z integracji obszarów przygranicznych /egzogeniczne/. Na poziom współpracy przygranicznej ma wpływ władza rządowa /aktualna polityka zagraniczna prowadzona przez rząd, sprawność i organizacja służb celnych oraz Straży Granicznej/. Silnie poczucie odrębności i więź z danym regionem /czynniki o charakterze narodowościowym/ przejawiają się w wyodrębnianiu `'ojczyzny regionalnej''. Warunkiem skutecznej polityki regionów przygranicznych jest zgodność z kierunkami ogólnej polityki regionalnej UE. Region przygraniczny stawia przed jego strukturami administracyjnymi nowe wyzwania. Wymaga to podjęcia działań o charakterze promocyjnym i marketingowym. Współpraca przygraniczna może przybierać różne formy. Szczególnym przypadkiem regionu przygranicznego jest euroregion /ograniczony geograficznie do 2 lub kilku państw, godzących się na koordynowanie swoich działań w różnych dziedzinach np. Bronholm - Słupsk, Białystok - Grodno/. Regiony przygraniczne, oprócz tych samych źródeł finansowania swojego rozwoju co pozostałe regiony, mogą korzystać ze źródeł finansowania UE /ma to znaczenie dla Polski, bo poprawia to funkcjonowanie regionów leżących na zachodniej granicy/. Regiony przygraniczne mają możliwość uzyskania specjalnych środków unijnych. Na poziom dochodów przygranicznych ma także wpływ różnica w poziomie dochodów mieszkańców regionu i obszaru po drugiej stronie granicy. Atrakcyjność regionów i gmin przygranicznych to istniejące wolne obszary celne lub specjalne strefy ekonomiczne. Współpraca przygraniczna przyczynia się do pokonania różnych barier i trudności wynikających z różnych struktur gospodarczych, społecznych, przestrzennych, barier językowych, psychologicznych i kulturalnych.
20. Problematyka rozwoju regionalnego w Polsce a integracja europejska.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej wymaga przystosowania naszej gospodarki do funkcjonowania w unijnych realiach. Dlatego też Unia aktywnie wspomaga rozwój regionalny Polski. Następuje to głównie poprzez finansowanie trzech podstawowych programów: Phare II, SAPARD i ISPA. Programy te są programami pomocy przedakcesyjnej, które mają na celu pomoc krajom kandydującym w przygotowaniu do członkostwa i wypełnienia przez nie warunków związanych z tym członkostwem. Bardzo trudno jest ocenić bezpośredni wpływ integracji europejskiej na rozwój przedsiębiorczości regionalnej, gdyż rezultaty tej pomocy zależą ponadto od stworzonych makro- i mikroekonomicznych warunków dla rozwoju tej przedsiębiorczości w poszczególnych regionach. Podstawowym wyznacznikiem konkurencyjności społeczeństw jest umiejętność utrzymywania równowagi między gospodarką bliskości (regionalną i lokalną) i gospodarką globalności oraz wykorzystanie wynikających z nich atutów. W ramach wspomnianego już Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego przewidywana jest m.in. pomoc na inwestycje produkcyjne w celu zwiększenia konkurencyjności i tworzenia trwałych podstaw rozwoju małych i średnich firm, a także w celu zwiększenia konkurencyjności regionów przez poprawę standardu ich wyposażenia w infrastrukturę. Wpływ integracji europejskiej na rozwój przedsiębiorczości regionalnej w Polsce wyraża się w odchodzeniu od tradycyjnego modelu uprzemysłowienia, o niskim poziomie generowania wartości dodanej oraz kryzysogennych struktur w regionach o profilu surowcowo-rolniczym. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż dążenie poszczególnych regionów do podwyższania konkurencyjności, przyczyniają się do ogólnego rozwoju całego państwa.
Rozważając problemy rozwoju regionalnego w Polsce należy uwzględnić:
konieczność określenia konsekwencji procesu integracji dla układu regionalnego w bliższej i dalszej perspektywie,
konieczność uruchomienia procesów dostosowawczych, których pkt odniesienia powinny być przeprowadzone prze UE działania na rzecz większej spójności ekonomicznej i społecznej, w tym także w ramach polityki regionalnej. Integracja Polski z UE wpłynie na układ regionalny naszego kraju pozytywnie. Spodziewać się można wyższego tempa wzrostu gospodarczego, sprzyjającego rozwojowi regionalnemu - otworzy większe możliwości przeznaczania środków na łagodzenie zróżnicowań regionalnych, zaś wysoka dynamika wzrostu spowoduje, że rozwijać się będą również regiony problemowe.