Justyna Czarnecka Dziecko sześcioletnie w czasie pobytu w przedszkolu zaczyna zapisywać na czystych kartkach, „tabula rasa", nowe doświadczenia. Jego umysł się rozwija, dziecko stopniowo nabywa kompetencji, które sprawiają, że w wieku siedmiu lat jest często gotowe do podjęcia nowych wyzwań. Pewien zasób wiedzy, pojęć, wyobrażeń, umożliwia mu określenie wstępnego stosunku do szkoły. Obraz szkoły, wyobrażenie o przyszłych obowiązkach ucznia i sama zmiana statusu na ucznia klasy pierwszej jest często zabarwiona emocjonalnie.
Dziecko chłonne wiedzy i nowych wrażeń, chce przez to zaspokoić potrzebę poznawczą. Czy rzeczywiście jego nastawienie do szkoły jest pozytywne i co sądzi o swych przyszłych obowiązkach? Dlaczego będzie uczęszczało do szkoły? Jak zmienił się obraz szkoły w jego oczach po półrocznym pobycie w szkole? Czy przejście dziecka z przedszkola do szkoły będzie przebiegało w sposób płynny, czy może jednak pojawią się trudności w adaptacji Celem głównym przyjętym w pracy było dokonanie diagnozy obrazu szkoły w oczach dzieci sześcioletnich przed podjęciem obowiązku szkolnego oraz w oczach uczniów klasy I po półrocznym pobycie w szkole. W badaniach przeprowadzonych przeze mnie brało udział 50 dzieci z dwóch przedszkoli białostockich wybranych losowo. Badania wśród przedszkolaków przeprowadzono w 2006 roku na przełomie maja i czerwca. Wówczas sześciolatki odpowiadały na pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety oraz w teście socjometrycznym, specjalnie przygotowanym dla tej grupy badawczej. Ankieta zawierała pytania dotyczące wyobrażeń sześciolatków przed podjęciem obowiązków szkolnych. - motywy uczęszczania do szkoły, - wyobrażenia na temat nauczyciela, - wyobrażenia na temat klasy, - wyobrażenia na temat szkoły, - wyobrażenia na temat obowiązków ucznia klasy I, - stosunek do szkoły określony na podstawie deklaracji dziecka, - wyobrażenia dziecka związane ze szkołą po półrocznym pobycie w szkole. Oprócz tego dzieci odpowiadały na pytania zawarte w teście socjometrycznym. Do badania socjometrycznego w tej pracy sformułowano następujące pytania: 1. Kogo w klasie lubisz najbardziej? 2. Kogo wybrałbyś na wodza w zabawie w Indian? 3. Z kim chciałbyś spotykać się po lekcjach (zajęciach)? 4. Komu mógłbyś powiedzieć swój sekret? 5. Z kim chciałbyś siedzieć w ławce? 6. Którą z osób zaprosiłbyś jako ostatnią na swoje urodziny? Taka sama procedura badawcza nastąpiła w roku następnym, na przełomie lutego i marca 2007 roku, kiedy te same sześciolatki były już po półrocznym pobycie w szkole podstawowej. Dzieci jak i nauczyciele byli bardzo zainteresowani badaniami. Przedszkolaki, a następnie uczniowie klas I, chętnie i otwarcie odpowiadali na pytania. Nauczycielki niejednokrotnie zainteresowane były wynikami badań, a w szczególności wynikiem testu socjometrycznego. Celem było dokonanie porównania jak obecnie, po półrocznym pobycie w szkole, zmienił się, bądź nie, stosunek do szkoły, nauczyciela. Zwróciłam uwagę na pozycję dziecka sześcioletniego w nowym środowisku, jakim stała się szkoła i grupa klasowa. Zgromadziłam pozycje literaturowe z pogranicza pedagogiki i psychologii, by do pracy przygotować się również pod kątem teoretycznym. Opracowałam zagadnienia dotyczące: - rozwoju społecznego i emocjonalnego dziecka sześcioletniego; - kształtowania obrazu szkoły w rodzinie i przedszkolu; - dojrzałości szkolnej dzieci; - specyfiki pracy z dzieckiem siedmioletnim po raz pierwszy przekraczającym próg szkolny; - trudności w adaptacji; - spostrzegania szkoły przez dzieci. Dzieci rozpoczynające naukę w szkole muszą zdobyć umiejętność przyjmowania roli odbiorcy informacji przekazywanych przez nauczyciela, kierowanych do całej klasy. Z jednej strony dziecko jest indywidualnym podmiotem, a z drugiej jest jednym z uczniów. Zdobycie tej umiejętności wymaga przede wszystkim intensywnej aktywności dziecka. Zadaniem dorosłych jest troska o to, by doświadczenia dziecka pomagały w nabywaniu tej umiejętności. (S. Guz, s. 333). Grupa rówieśnicza odgrywa szczególną rolę w przyswajaniu przez dziecko norm społecznych dotyczących funkcjonowania w układach wzajemnej zależności, na przykład „komunikowanie się, okazywanie i doświadczanie przyjaźni, empatii, podporządkowania się oraz kierowania innymi." (S. Guz, s. 332) Dziecko należy przyzwyczajać do obcowania z rówieśnikami, do wspólnych zabaw z nimi, do nawiązywania kontaktów interpersonalnych. Dziecko wstępujące do szkoły przynosi z sobą ogólne nastawienie do szkoły, do jej wymagań i pracy. Jeżeli uprzednio było straszone szkołą i jeśli wytworzono wcześniej lekceważący stosunek do niej, to trudno będzie wytworzyć właściwe motywy uczenia się. Trudno będzie wytworzyć chęci do spełniania obowiązków szkolnych. Tym bardziej, że szkoła będzie musiała odpowiednio oddziaływać także na rodziców. Bezpośrednie otoczenie dziecka nie zawsze jest nastawione pozytywnie do szkoły, oświaty i kultury (L. Wołoszynowa, s. 137). „Wskaźnik przystosowania dziecka do środowiska rówieśniczego odnosi się do stopnia, w jakim dziecko jest lubiane przez rówieśników lub włączane do wspólnych zajęć. Dzieci odrzucane tracą kilka istotnych korzyści, do których należą towarzystwo, możliwość uzyskania pomocy lub dzielenia się z kimś źródłem informacji." (P. Salovey, D. J. Sluyter (red.) s. 335).
Z badań przeprowadzonych w przedszkolach wynika, że dzieci dobierają się nie tylko kierując się wzajemnymi sympatiami. Dzieci dobierają się również na podstawie stosunków wypływających z wypełniania zadań, które im polecili wychowawcy. Te kontakty najwyraźniej widać podczas zabaw w role. W grupie rówieśniczej możemy obserwować dzieci, które pełnią lub przyjmują na siebie role przywódcy. Ukierunkowują wszelkie czynności i podporządkowują sobie innych. Można dostrzec jednostki stojące na uboczu. Izolację tę przyjmują często z własnego wyboru - dobrowolnie lub jednak są wyłączane przez grupę dzieci. W każdym okresie rozwojowym są osoby, które zajmują średnie pozycje oraz takie, które nie cieszą się sympatią rówieśników i z tego powodu są izolowane. „Zanim dziecko pójdzie do szkoły w jego rozwoju szczególną rolę odgrywa kształtowanie postaw poznawczych, stosunku do otaczającego świata, dostarczanie odpowiedniej sumy bodźców do prawidłowego i szybkiego rozwoju funkcji umysłowych. Jednocześnie sprawą niezmiernej wagi jest też kształtowanie takich zachowań dziecka, które umożliwiają mu pełnienie wyznaczonej obowiązkami szkolnymi roli społecznej. W przypadku dzieci wstępujących do szkoły będzie to przede wszystkim rozwijanie umiejętności współżycia z dorosłymi i rówieśnikami." (B. Wilgocka-Okoń, s. 36). O dojrzałości emocjonalnej dziecka można mówić, gdy dziecko cechuje pewna równowaga psychiczna. Dziecko niezrównoważone z byle powodu wybucha płaczem, złości się, często popada w konflikty z rówieśnikami. Takie dziecko może być również agresywne, drażliwe, niecierpliwe a nawet zahamowane, niepewne i lękliwe. Dzieci w wieku 6-7 lat często bywają egocentryczne, a ich uczucia bywają nietrwałe i dotyczą aktualnie przeżywanych sytuacji. (J. Sołtysik, s. 14) Dziecko, które wstępuje do szkoły w wieku siedmiu lat, staje się uczniem klasy pierwszej. Pierwszy dzień w szkole staje się zakończeniem okresu przygotowawczego do szkoły. Rodzice zaopatrzyli dziecko w podręczniki, przybory szkolne, strój uczniowski. Uwaga rodziców zwrócona jest w stronę czynności zewnętrznych. Niestety brakuje czasu na rozmowę z dzieckiem o jego samopoczuciu i nastawieniu do szkoły. Należałoby przed początkiem roku szkolnego porozmawiać o ewentualnych obawach, jakie może mieć dziecko. Przyczyną wątpliwości i obaw siedmiolatka staje się okres edukacji i realizacji nowej roli, w jaką wchodzi dziecko - rola ucznia pierwszej klasy szkoły podstawowej. Istotna jest atmosfera w domu rodzinnym dziecka. Powinna być ona przyjazna, pełna troskliwości i miłości, właściwe rozumienie potrzeb psychicznych dziecka, które niedługo będzie uczniem klasy pierwszej. Wszystko to sprawi, że dzieciństwo będzie radosne, co również będzie miało wpływ na jego prawidłowy rozwój. Wśród podstawowych potrzeb psychicznych liczy się potrzeba doświadczeń, która będzie wzbogacała wiedzę o życiu i otaczającym świecie. Każdy człowiek począwszy od małego dziecka odczuwa silną potrzebę przynależności do kogoś - afiliacji, a także potrzebę akceptacji - uznania. (D. Siemek, s. 10).
Oczywiście warto tu zwrócić szczególną uwagę na sfery rozwoju dziecka Dojrzałość fizyczna dziecka: - zadowalający stan zdrowia i odporność na zmęczenie, - dobry wzrok i słuch, - prawidłowo funkcjonujący układ artykulacyjny, - ogólna dobra sprawność ruchowa i manualna, - precyzyjne ruchy całego ciała i rąk, - znajomość orientacji przestrzennej i schematu własnego ciała, - preferencja prawej ręki, - zrównoważona dynamika procesów nerwowych. Dojrzałość emocjonalno - społeczna: - umiejętność nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, dorosłymi, - samodzielność i zaradność w podstawowych sprawach codziennych, - zdolność adaptacji w nowym środowisku, - równowaga uczuciowa - zdyscyplinowanie i podporządkowywanie się normom współżycia w grupie, - wrażliwość na potrzeby innych, - obowiązkowość, sumienność i wytrwałość w dążeniach i realizacji powierzonych zadań,
- wiara w siebie i umiejętność nie zniechęcania się trudnościami - umiejętność samokontroli swego zachowania i wykonywanej pracy. Sfera intelektualna dziecka: - przejawienie aktywności poznawczej, zainteresowanie otoczeniem, - chęć do nauki czytania, pisania, matematyki,
- posługiwanie się mową poprawnie pod względem gramatycznym - przekaz informacji w sposób logiczny i zrozumiały, - jasne wypowiedzi na temat swych myśli, przeżyć, formułowanie poprawnych sądów, - umiejętność skupienia uwagi przez dłuższy czas na danym temacie,
- łatwość przyswajania nowych wiadomości, informacji, utrwalenia ich - wykorzystanie zdobytych informacji w działaniach praktycznych,
- umiejętność różnicowania figur geometrycznych, porównywanie ich - odróżnianie kierunków, położenia, a także proporcji odwzorowywanych form graficznych, - umiejętność zapamiętania prostych melodii i rymowanek, - przeprowadzanie analizy i syntezy liter/głosek, sylab, - odwzorowywanie i czytanie prostych wyrazów, - znajomość podstawowych pojęć matematycznych (B. Zakrzewska, s. 11 - 12).
Rozwój poszczególnych sfer rozwoju dziecka jest na ogół harmonijny. Jednak zdarzają się dzieci, z ryzykiem dysleksji. U takich dzieci często występują opóźnienia rozwojowe w różnym zakresie i stopniu.
Traktując dziecko jako autonomiczną, aktywną i zdolną do twórczego działania jednostkę przypisuje się mu odmienność poznawczą w tworzeniu obrazu świata. Świat dziecięcych wyobrażeń, powstający w sposób spontaniczny, często bywa niepełny
Wyjaśniając znaczenie określenia „wyobrażenie" można powiedzieć, że jest to „wywołany w świadomości obraz przedmiotu, który aktualnie nie oddziałuje na narządy zmysłowe człowieka, lecz jest wytworem uprzednio nabytych spostrzeżeń lub fantazji. Mając zatem na względzie wyobrażenia przyszłego ucznia dotyczące szkoły - chodzi Na obraz szkoły w wyobrażeniach dziecka mającego podjąć obowiązek szkolny silny wpływ wywierają wcześniejsze nastawienia. Są one przeważnie kształtowane pod wpływem dodatnich lub ujemnych mniemań wytworzonych przez opinie osób z jego najbliższego otoczenia. Nastawiać - to „usposabiać kogoś w określony sposób, wzbudzać w nim określone uczucia, emocje w stosunku do kogoś, czegoś." (W. Okoń, s. 286). W tym przypadku chodzi o świadome lub nieświadome nastawienie dziecka do szkoły, czyli wyrabianie określonego uczucia. Od charakteru tych nastawień i ich treści zależy, czy obraz szkoły jest pogodny, czy ponury, czy dziecko z niecierpliwością czeka na pierwszy dzwonek, czy też odczuwa przed nim lęk. Wrażenia dotyczące szkoły mogą być osłabione lub wzmocnione w zależności od tego, czy dziecko ma rodzeństwo, które uczęszczało do szkoły. Po przez obraz, jaki oni sami tworzą sobie o rzeczywistości szkolnej, w której żyją, zmienia się ogólny obraz uzyskiwany przez małe dziecko od rodziców. (M. Debesse, G. Mialaret, s. 140). „Dojrzałością szkolną określa się stopień rozwoju dziecka niezbędny do podjęcia różnorodnych obowiązków, jakie niesie ze sobą życie szkolne. Jest to gotowość, chęć ich wypełnienia, chęć uczenia się, a także pewna samodzielność oraz taki poziom rozwoju fizycznego, umysłowego i społecznego, który pozwoli małemu uczniowi podołać wymaganiom stawianym przez szkołę; przystosować się do nowych warunków oraz zapewnić dobre samopoczucie w grupie rówieśniczej i osiąganie sukcesów w nauce." (H. Gutowska, s. 19-20). Współcześnie dojrzałość szkolną traktuje się jako „wynik interakcji między zdatnym do szkoły dzieckiem a środowiskiem rodzinnym i wychowaniem przedszkolnym." (B. Wilgocka - Okoń , s. 12).
Z rozważań S. Szumana z lat sześćdziesiątych wynika, że na dojrzałość szkolną składa się całokształt rozwoju: fizycznego, społecznego, poznawczego. Rozwój poznawczy kształtuje dzieci wrażliwe i podatne na nauczanie i wychowanie. Poza tym istotną rzeczą w badaniach była znajomość dziecka przychodzącego po raz pierwszy do szkoły oraz potrzeba ustalenia stopnia jego rozwoju i dojrzałości w rozwoju poznawczym i społecznym.
W Polsce zainteresowanie badaniami nad dojrzałością szkolną było tematem opracowań S, Szumana, A. Szemińskiej, H. Muszyńskiego, B. Wilgockiej - Okoń, Między innymi ich badania obejmowały: - sfery rozwojowe dzieci, które mogą być istotne w przyczynach powstania problemu, - wskazanie czynników sprzyjających rozwojowi problemu, - stworzenie narzędzi badawczych do dalszych badań nad dojrzałością szkolną uczniów, która jest podstawą powodzeń szkolnych. (B. Zakrzewska, s. 10). Jak podaje S. Szuman, gotowość szkolna uczniów to „osiągnięcie przez dzieci takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni je wrażliwymi i podatnymi na systematyczne nauczanie i wychowanie w klasie pierwszej szkoły podstawowej." (S. Szuman, s. 10). Początkowe tygodnie nauki w nowej szkole to dla większości dzieci ogromne przeżycie. Nowa szkoła, obowiązki, wymagania to dla dziecka zbyt wiele. Sześciolatki wchodzące do szkoły przeżywają stany lękowe. Obawa, czy poradzi sobie w nowej sytuacji, czy znajdzie przyjaciół i czy będzie akceptowane i da sobie radę z nauką zależy nie tylko od jego cech indywidualnych. Ważna jest odpowiednia postawa rodziców. Dziecko narażone na stres szkolny staje się apatyczne, milczące, osowiałe. Można zauważyć zmiany w jego zachowaniu emocjonalnym. Sześciolatek staje się nadmiernie pobudzony, smutny, przygnębiony, może przeżywać tzw. huśtawkę nastrojów.
Ogromną rolę w procesie zmian, jakie dokonują się w dziecku wkraczającym Po zebraniu badań i odpowiedzi dzieci z dwóch lat wysnuto następujące wnioski:
Okazało się, że na kształtowanie obrazu szkoły w oczach dzieci sześcioletnich ma wpływ środowisko rodzinne. Jak wynika z badań, większość rodziców posiada wykształcenie co najmniej średnie. Na pewno ich aspiracje zawodowe i uzyskanie co najmniej średniego wykształcenia przenoszą na dzieci. Z pewnością uświadamiają im potrzebę edukacji. Dzieci
Program niwelujący próg szkolny jako taki nie istnieje w placówkach, w których prowadzono badania. Dzieci odwiedzają szkołę spontanicznie i jednorazowo
Sześciolatki w okresie pobytu w przedszkolu w ostatnim roku są nastawiane do tego, że od września będą uczniami klasy I i zmieni się ich status z przedszkolaka na ucznia. W domu, jak i w przedszkolu dzieci są uświadamiane i same zauważają zmiany w swoim otoczeniu. Dzieci sześcioletnie mają ogólnie pozytywne wyobrażenia dotyczące szkoły i tego, co będą w niej robić. Przy niektórych pytaniach okazało się, że ich wiedza jest niewielka, co wynika z braku dziecięcych doświadczeń związanych ze szkołą. Mimo, iż połowa dzieci ma starsze rodzeństwo, to jednak wiedza płynąca z własnych doświadczeń byłaby o wiele bogatsza. Sześciolatki wykazały się dużą wyobraźnią, spostrzeżeniami oraz umiejętnością realnego spojrzenia w przyszłość. Ich wypowiedzi niejednokrotnie budziły zdziwienie, jak dalece mogą sięgnąć w przyszłość. Mam tu na myśli takie wypowiedzi jak: „chcą się kształcić", zanim dziecko pójdzie do szkoły musi wiedzieć, że „pani nie pozwoli na wszystko". Dzieci przedszkolne pozytywnie wyrażały się o szkole. Nie otrzymały informacji od rówieśników, rodzeństwa, czy dorosłych, które mogłyby ich zniechęcić do szkoły. Wszystkie, oprócz dwojga dzieci, wyraziły entuzjastycznie chęć uczęszczania do szkoły. Nie wszystkie dzieci wyraziły chęć uczęszczania do szkoły. Stwierdziły, że w domu jest im bardzo dobrze. Jeden z chłopców jest w placówce opiekuńczo - wychowawczej, a drugi jest dzieckiem izolowanym z grupy przedszkolnej. Obaj też stwierdzili, że w szkole nie będą mieli przyjaciół.
Dzieci siedmioletnie po półrocznym pobycie w szkole są z niej zadowolone Dzieci w wieku lat sześciu miały pozytywny wizerunek szkoły i przyszłych swych obowiązków, jakie będą miały po zmianie swego statusu na ucznia klasy I. Zdawały sobie sprawę, jakim obowiązkom będą musiały podołać, jakie trudności będą musiały pokonać. Nie mniej jednak do swych przyszłych obowiązków i powinności uczniowskich podchodziły z entuzjazmem i ciekawością. Wiedziały, że ich głównym obowiązkiem będzie nauka, a zabawa zejdzie na plan dalszy. Zmieni się wygląd klasy. W niej też pojawią się inni, nowi koledzy i koleżanki. Z radością oczekiwały nadejścia nowego roku szkolnego i tego, co się wydarzy, kiedy już będą uczniami klasy pierwszej. Kiedy po półrocznym pobycie w szkole ponownie zapytałam o szkołę i o to, co myślą o niej dzieci, obecni już uczniowie mieli jasno sprecyzowane poglądy na szkołę. Jasno i jednoznacznie, często używając wielu sformułowań odpowiadały na pytania. Ich wypowiedzi były bogatsze słownikowo. Ich oczekiwania względem szkoły, koleżanek kolegów, nauczycieli czy obowiązków ucznia sprawdziły się niejednokrotnie. Zdarzały się jednakże odpowiedzi o charakterze negatywnym. Trzykrotnie więcej pierwszoklasistów udzieliło odpowiedzi negatywnej na pytanie o chęć uczęszczania do szkoły. Miały jasno sprecyzowane argumenty dlaczego nie chcą do niej chodzić i co najchętniej robiłyby w tym czasie. Zadowalający jest fakt, iż wszystkie dzieci po półrocznym pobycie w szkole stwierdziły, iż mają przyjaciela. Choć nie wszystkie mają go wśród swoich rówieśników z klasy. Wiedzą, że mogą liczyć na swoich przyjaciół. Przechodząc do sformułowania wniosków wynikających z niniejszej pracy, proponuję:
- należy mieć na uwadze współpracę w triadzie: domu - przedszkola - szkoły - należy organizować spotkania, zajęcia mające na celu niwelowanie progu szkolnego;
- w roku poprzedzającym rozpoczęcie obowiązku szkolnego, należy stopniowo przygotowywać dziecko i pozytywnie mówić o szkole i tym wszystkim co się z nią wiąże; szkoła i obowiązki z nią związane nie są rodzajem kary, nie należy szkołą straszyć, ale perspektywę uczęszczania do niej przedstawić - należy wytworzyć pozytywny stosunek do przyszłych obowiązków podejmowanych przez ucznia oraz szkoły; duże znaczenie będą miały spotkania sześciolatków z uczniami klas I, wizyty w szkole; spojrzenie na nią z perspektywy ucznia sprawi, że dziecko stopniowo będzie rozumiało zmiany, jakie wkrótce nastąpią;
- warto byłoby mieć na uwadze prowadzenie obserwacji, dzienniczków, które zawierałyby informacje dotyczące rozwoju sześciolatka w ciągu pobytu w przedszkolu pod względem emocjonalnym, społecznym, fizycznym
- ważne byłoby przeprowadzenie rozmów z dzieckiem, testów, które pozwoliły ustalić poziom dojrzałości szkolnej, czyli jego stopień rozwoju pozwalający - należy dostosować program szkolny do możliwości intelektualno - fizycznych dziecka wstępującego do szkoły, a tym samym określić jego sferę najbliższego rozwoju; - należy zwrócić uwagę na dzieci mające trudności w podejmowaniu interakcji w grupie i klasie; prowadzić zajęcia integrujące klasę; umożliwić im i ułatwić proces adaptacji w nowej grupie, w której są nie tylko dzieci, które dziecko poznało w przedszkolu, ale są też nowe, z którymi ma styczność po raz pierwszy; - starać się organizować życie ucznia tak, by sprzyjało ono ciągłemu zdobywaniu wiedzy, osiąganiu powodzenia w nauce, ale miało też poczucie przynależności do grupy, poczucie bezpieczeństwa i zaufania wobec nauczyciela, który będzie potrafił słuchać i przyjść z pomocą w razie potrzeby; zadanie takie powinni mieć na uwadze nauczyciele i rodzice;
- godne uwagi będzie również umożliwienie i zwiększanie samodzielności - należałoby zwrócić uwagę na ponowny kontakt obecnego wychowawcy klasy I z wychowawcą z przedszkola; otrzymanie informacji zwrotnej dotyczącej obecnego ucznia klasy I byłoby z pewnością dodatkową informacją, jak dziecko zaadoptowało się do nowych warunków i jak radzi sobie z obowiązkami ucznia, jak odnalazło się w grupie rówieśniczej; byłyby to z pewnością cenne wskazówki na przyszłość dla wychowawcy przedszkola, a być może świadectwem i dowodem kompetencji nauczycielskich. Działania te wymagałyby często dodatkowej pracy i zmiany programów realizowanych przez przedszkola i szkoły podstawowe. Także rodzice musieliby poświęcić więcej uwagi swym pociechom. Sądzę jednak, że działania te wpłynęłyby korzystnie na postawę dziecka wobec szkoły i podjęcia przez niego obowiązków szkolnych.
Literatura: 1. Debesse M., Mialaret G. (1988) Rozprawy o wychowaniu. Filozoficzne, psychologiczne i socjologiczne aspekty wychowania. PWN, Warszawa. 2. Dmochowska M., Dunin - Wąsowicz M. (1978) Wychowanie w rodzinie i w przedszkolu. WSiP, Warszawa. 3. Gutowska H. (1983) Zanim dziecko pójdzie do szkoły. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa. 4. Guz S.(2005) Rozwój i edukacja dziecka. Szanse i zagrożenia. Wydawnictwo UMCS, Lublin. 5. Okoń W. (2001) Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa, ŻAK. 6. Salovey P. , Sluyter D. J. (red.) (1999) Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna. Problemy edukacyjne. Poznań, Dom Wydawniczy REBIS. 7. Siemek D. (1975) Przedszkolak będzie uczniem. Nasza Księgarnia, Warszawa. 8. Sołtysik J. (2003) Psychologiczne aspekty dojrzałości szkolnej. Przedszkole, nr 4. 9. Szuman S. (1927) Badania nad rozwojem apercepcji reprodukcji prostych kształtów u dzieci. Poznań. W: B. Wilgocka - Okoń (2003) Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich. Warszawa, ŻAK. 10. Szuman S. (1962) O dojrzałości szkolnej dzieci 7 - letnich. Nowa szkoła. W: B. Zakrzewska (2003) Każdy przedszkolak dobrym uczniem w szkole. Warszawa, WSIP. 11. Wilgocka - Okoń B. (2003) Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich. Wydawnictwo Akademickie Żak. Warszawa. 12. Wołoszynowa L. (1966) Psychologia ogólna i rozwojowa w zarysie. PZWN, Warszawa. 13. Zakrzewska B. (2003) Każdy przedszkolak dobrym uczniem w szkole. Warszawa, WSIP. 14. Zombekowa E. (1987) Nawiązywanie kontaktów społecznych. Wychowanie w Przedszkolu, nr 6. |