WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ.
UPADEK RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ
Stosunki międzynarodowe w dobie Sejmu Wielkiego
Schyłek lat osiemdziesiątych przyniósł nowy układ sił politycznych i gospodarczych w Europie. Wzrastająca izolacja i osłabienie Francji w przeddzień Wielkiej Rewolucji Burżuazyjnej szły w parze z ekspansją gospodarczą Anglii na obszary nadbałtyckie. Anglicy eliminowali nawet Holendrów w poszukiwaniu rynków zbytu na terenach Polski i Rosji. Jednocześnie wzrastała ekspansja gospodarcza państw niemieckich, Saksonii, a przede wszystkim Prus, które z jednej strony starały się zdobyć rynek Polski dla wyrobów swego przemysłu, z drugiej strony uczynić z naszego kraju swoje surowcowe zaplecze. Koniunktura na zboże, mięso, wełnę szła w parze z niekorzystnym dla strony polskiej bilansem handlowym. Stosunkowo niewielki eksport sukna wielkopolskiego do Rosji nie zmieniał faktu, że w układzie stosunków gospodarczych Europy Polska coraz bardziej reprezentowała kraj rolniczy, przemysłowo zacofany.
Wraz z przemianami gospodarczymi pojawił się także nowy układ sił politycznych. W 1787 r. wybuchła wojna między Rosją i Austrią z jednej a Turcją z drugiej strony, a ponadto wojna Rosji ze Szwecją. Ta ostatnia popierana była przez Anglię, Prusy i Holandię. Imperium Katarzyny II napotkało poważne trudności nie tylko w dalszej ekspansji, ale i w utrzymaniu swojej dotychczasowej pozycji. Ten stan rzeczy przyczynił się do wzrostu antagonizmu między
Rosją i Prusami. Rozdźwięki między zaborcami spowodowały zmianę sytuacji politycznej Rzeczypospolitej. Polska stała się teraz nie tyle obiektem przetargu, co z jednej strony terenem rywalizacji, z drugiej, słabym ale pożądanym sprzymierzeńcem. Na zjeździe kaniowskim Katarzyna, niechętna wzmocnieniu władzy w Polsce, zezwoliła jednak na zwołanie sejmu pod węzłem konfederacji w celu nieznacznego powiększenia armii.
Na jesieni 1788 r. nowy sejm zawiązał się w konfederację pod laską Stanisława Ma-łachowskiego i Kazimierza Nestora Sapiehy. Porządek obrad od razu przekroczył zamierzenia królewskie: obok spraw wojskowych zaczęto omawiać reformy ustrojowe i społeczne, a także w ramach działalności sejmowej zagadnienia polityki zagranicznej. Inspirowane przez dyplomację pruską (poseł Heinrich Buchholtz, następnie Girolami Lucchesini) siły opozycyjne
tak reformatorskie, jak i zachowawcze
rozpoczęły rozmowy z Berlinem. Sejm zażądał wycofania wojsk rosyjskich z Polski, a następnie, na fali ostrej reakcji przeciw wszelkim formom władzy utożsamianym z protektoratem rosyjskim, rozpoczął likwidację Rady Nieustającej jako organu związanego z caratem zakończoną już w styczniu 1789 r.
Obozy polityczne
i początki działalności sejmu
W pierwszym okresie działalności sejmu skrystalizowały się trzy stronnictwa polityczne, które jednak organizacyjnie nie przy-
271
pominały jeszcze nowożytnych partii politycznych. Wokół jednostek reprezentujących bardziej określony program działania skupiała się pewna grupa posłów, zmieniających niejednokrotnie swoje zapatrywania. Wśród przedstawicieli stronnictw nie było pełnej jednomyślności, zbliżały ich do siebie jedynie ogólne założenia polityki.
Już w początkach działalności sejmowej główną rolę zaczęli odgrywać działacze stronnictwa, zwanego patriotycznym, którzy głosili konieczność przeprowadzenia reform państwowych. Część z nich skupiała się wokół Adama Czartoryskiego i programu nawiązującego do tradycji "familii", część, reprezentowana m. in. przez marszałka Stanisława Małachowskiego, nie miała skrystalizowanych poglądów na kierunek reform, grupa Ignacego Potockiego szła dalej, nawiązując niekiedy współpracę z królem, najmniej liczna początkowo, ale najbardziej radykalna grupa skupiona wokół Kołłątaja stała na stanowisku wyrażonym w jego pismach politycznych.
Jako całość stronnictwo patriotyczne domagało się radykalnej zmiany istniejącej sytuacji politycznej, unowocześnienia państwa i uniezależnienia go od Rosji. Zdając sobie sprawę ze słabości wewnętrznej kraju, przywódcy stronnictwa patriotycznego chcieli wykorzystać sytuację międzynarodową, licząc na możliwość usamodzielnienia się w oparciu o Prusy. Zbiegło się to z deklaracją Prus protestującą przeciw przymierzu polsko-rosyjskiemu i zezwalającą na powiększenie armii polskiej w celu obrony samodzielności.
Drugą tendencją polityczną wyrażało stronnictwo, zwane królewskim, które dążyło zgodnie z programem Stanisława Augusta do wzmocnienia władzy wykonawczej przy zachowaniu dotychczasowego związku z Rosją. Do jego działaczy, obok króla, należeli: brat królewski, prymas Michał Poniatowski, liczni senatorzy i przede wszystkim kanclerz Jacek Małachowski.
Trzecią wreszcie, najbardziej zachowawczą grupę stanowiło stronnictwo magnackie walczące o utrzymanie dotychczasowe-
go systemu władzy. Magnatom chodziło zwłaszcza o zniesienie Rady Nieustającej, która reprezentowała względnie silną władzę wykonawczą i o zwiększenie samodzielności poszczególnych prowincji kraju. Program taki formułowali: Szczęsny Potocki, hetmani Seweryn Rzewuski i Ksawery Branicki, marszałek Kazimierz Nestor Sapieha. Hetmańscy stronnicy korzystali z poparcia ambasadora Stackelberga, stawiając konsekwentnie na gwarancje rosyjskie w sprawie utrzymania dotychczasowego porządku rzeczy.
Ten układ sił w sejmie ulegał zmianom w związku z dalszym rozwojem sytuacji. Do przyczyn powodujących przegrupowania polityczne i krystalizowanie się programów należały; wzrost aktywności politycznej mieszczaństwa, szczególnie warszawskiego, które na fali rosnącej polemiki politycznej prowadzonej za pomocą pism ulotnych zajmować zaczęło coraz aktywniejszą postawę; nowe ruchy chłopskie na Ukrainie, wybuchłe w związku z uciskiem gospodarczym i religijnym, doprowadzające do zdecydowanego zróżnicowania stanowisk w sejmie; wpływ wydarzeń międzynarodowych, szczególnie związanych z wybuchem i postępami Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Pierwszy sukces stronnictwa patriotycznego w walce z królem stanowiło zniesienie Rady Nieustającej jako organu podporządkowanego Rosji, przy czym decyzja ta była po myśli także i stronnictwa magnackiego. Dalsze poczynania sejmu, tym razem wbrew opozycji magnackiej, zmierzały do przeprowadzenia niezbędnych reform i uzyskania środków do ich realizacji. W marcu 1789 r. duchowieństwo zostało opodatkowane w wysokości 20% swojego dochodu, w lipcu tegoż roku zostały przejęte na rzecz skarbu państwa wielkie latyfundia biskupa krakowskiego. Następnie uchwalono opodatkowanie (10%) dochodu szlacheckiego, jednakże wysokość dochodu miała być podawana przez samych podatników. Utworzono komisje porządkowe cywilno-wojskowe, co usprawniło władzę administracyjną w terenie.
272
Jednocześnie, natychmiast po deklaracji pruskiej, rozpoczęto debaty nad reformą wojska. Początkowo uchwalono podniesienie stanu armii do 100 tyś. żołnierzy, jednakże w tym samym okresie (1789 r.) rozpoczęły się niepokoje i ruchy chłopskie na Ukrainie. Przerażeni posłowie szlacheccy ulegli w pewnej mierze argumentacji partii hetmańskiej nawołującej do wzmocnienia roli narodowej kawalerii szlacheckiej będącej najpewniejszą siłą w walce z ruchami społecznymi. Zmniejszając siłę zbrojną do 60 tyś., połowę jej miano przeznaczyć na kawalerię kosztowny rodzaj broni i w tej ilości już wówczas nieco anachroniczny.
W marcu 1790 r. zawarte zostało przymierze zaczepno-odporne z Prusami, które oznaczało jednocześnie zerwanie z Rosją. W razie zbrojnego konfliktu Prusy i Polska miały wystawić wspólną armię, przy czym Polska zobowiązana była dostarczyć kawalerii. Prusy, wysuwając propozycję tego przymierza, dążyły do zapewnienia sobie dalszych korzyści terytorialnych, przede wszystkim do zabrania Gdańska i Elbląga, jednocześnie zaś wystąpiły wobec zadrażnień z Austrią z projektem oddania Polsce, w charakterze rekompensaty Małopolski południowej. Sejm jednak przeciwstawił się ostro jakimkolwiek dalszym ustępstwom terytorialnym. Projekt ten upadł całkowicie, gdy w lipcu 1790 r. Prusy w związku z rozwojem sytuacji w Europie zmuszone były zawrzeć porozumienie z Austrią, a sejm we wrześniu uchwalił zasadę niepodzielności ziem Rzeczypospolitej. W kwietniu 1791 r. zapadło postanowienie odrzucenia wszelkich pertraktacji terytorialnych z Prusami. Przymierze z Polską straciło rację bytu dla Prus, Rzeczpospolita kończyła dzieło reform w warunkach zupełnego osamotnienia politycznego.
Rozwój nurtu radykalnego. Reformy sejmu
Pierwsze dwa lata Sejmu Wielkiego przyniosły przesunięcia w układzie sił politycznych. Wśród posłów sejmowych coraz
silniejszą pozycję uzyskiwał Kołłątaj. Postulując wzmocnienie rządu, ograniczenie roli magnaterii, położenie nacisku na sprawy gospodarcze, autor Listów Anonima... i Prawa politycznego narodu polskiego stawał się zarazem rzecznikiem praw mieszczaństwa. Jego program polityczny zakładał reformy społeczne i gospodarcze, zmierzające do rozszerzenia kręgu pełnoprawnych obywateli państwa.
Poglądy te przyniosły stronnictwu reform coraz większe poparcie mieszczaństwa tak bogatych bankierów, jak i radykalnej ulicy warszawskiej i tej grupy szlachty, która była zainteresowana w rosnących obrotach kapitałów. Na argumentację Kołłątaja i jego postawę wpływały przynajmniej dwa czynniki: przykłady rewolucji francuskiej i nacisk radykalnych działaczy wywodzących się ze środowiska mieszczańskiego .
Czasy Sejmu Wielkiego były okresem wzmożonej walki publicystycznej, toczonej o pozyskanie głosów poselskich, ale także i o poruszenie ulicy warszawskiej, która z kolei mogła wywierać presję na posłów. Obok Kołłątaja i niezależnie od działającego współcześnie Staszica skupiła się grupa zwolenników jego idei, którzy rozpoczęli szeroko zamierzoną akcję propagandową i publicystyczną. Grupa ta, zwana Kuźnicą Kołłątajowską, awansowała do roli głównej sprężyny naciskającej sejm w kierunku uchwalenia reform. W Kuźnicy grupowali się przedstawiciele kierunku radykalnego widzący konieczność wyciągnięcia praktycznych wniosków z lekcji francuskiej: księża Franciszek Salezy Jezier-ski, autor Katechizmu o tajemnicach rządu polskiego, Franciszek Ksawery Dmochow-ski, Józef Mejer, przedstawiciele szlachty i mieszczaństwa Jan Dembowski, Tomasz Maruszewski i Kazimierz Konopka. Kuźnica, zorganizowana celowo przez Kołłątaja jako ośrodek kształtujący opinię publiczną, mieściła się w jego domu przy ul. Solec, gdzie naradzano się nad kierunkami i metodami działania.
Powiązania uczestników Kuźnicy z cechami rzemieślniczymi, ze środowiskiem
18 Historia Polski do roku 1795
273
plebejskim prowadziły niekiedy do formowania bardziej radykalnych haseł niż głoszone przez Kołłątaja. Jezierski np. nawoływał do radykalniejszego rozwiązania sprawy chłopskiej. Niezależnie od Kuźnicy i od sejmu działała grupa mieszczan, m. in. Barss, Mędrzecki, która domagała się zrównania stanów. W dobie narastającej polemiki publicystycznej poszczególne poglądy propagowane były przez czasopisma prezentujące platformy polityczne i gospodarcze. Większość opowiadała się za reformami, przy czym na plan pierwszy wysuwała się sprawa miejska. Wpływy ideologiczne rewolucji francuskiej w połączeniu z zamożnością miejskich klas posiadających wytwarzały szczególny ferment wśród bogatego mieszczaństwa. Już w listopadzie 1789 r. z inicjatywy Kołłątaja i prezydenta Starej Warszawy Jana Dekerta odbył się zjazd przedstawicieli 141 królewskich miast polskich, na którym postanowiono "zjednoczyć miasta" aż do chwili uzyskania żądanych praw politycznych, a przede wszystkim udziału we władzach państwowych. W dniu 2 grudnia czarno ubrani delegaci udali się na Zamek, by memoriał na ten temat wręczyć królowi i sejmowi (tzw. "czarna procesja"). Sejm zmuszony był wyłonić komisję do rozpatrzenia sprawy miejskiej, a bogate mieszczaństwo, w wyniku kompromisowej postawy m. in. Kołłątaja, wycofało niektóre daleko idące postulaty.
Rok 1790 przyniósł wyraźniejsze skrystalizowanie stanowisk posłów. Zarysowujące się zbliżenie prusko-rosyjskie przekonało tak stronników króla, jak i zwolenników Kuźnicy Kołłątajowskiej, że wszelkie rachuby na pomoc zagraniczną są zawodne. W czerwcu, wbrew coraz ostrzejszej opozycji magnackiej, oba stronnictwa reform zgodziły się na posunięcie rewolucyjne: uchwalono przedłużenie kadencji starego sejmu i dokooptowanie nowego kompletu poselskiego. W ten sposób izba poselska została podwojona, przy czym sejmiki w dobie narastających nastrojów patriotycznych wybrały przeważnie zwolenników zmian. Wzorem dla szlachty stał się rozwój sytuacji we Francji, zmierzający podów-
czas do ugruntowania konstytucyjnej monarchii.
Już w sierpniu 1790 r. sejmowi przedstawione zostały projekty zmierzające do udzielenia mieszczanom części żądanych przywilejów i wzmacniające władzę królewską, m. in. przez ustalenie dziedziczności tronu. Mimo opozycji w początkach 1791 r. uchwalone zostały dwa akty prawne przygotowujące grunt pod ustawę zasadniczą. W marcu uchwalono pozbawienie praw politycznych "gołoty" szlachty nie posiadającej ziemi, w kwietniu prawo o miastach. To ostatnie szło po linii żądań bogatego mieszczaństwa; przyznano mu mianowicie nietykalność osobistą bez wyroku sądowego (rozszerzenie neminem capti-vabimus), zniesiono podział na zajęcia miejskie i szlacheckie, rady miejskie poddano pod nadzór władz centralnych. Miastom królewskim przyznano prawo wyboru 24 "plenipotentów" na sejmy; mieli oni prawo przemawiać w sprawach miast, handlu, przemysłu, lecz nie mogli głosować. Ważną zdobyczą mieszczaństwa była uchwała, że uznane za "wolne" miasta królewskie stanowić miały jednolity obszar bez odrębnych jurydyk i przedmieść.
Kontrowersyjne punkty programu reform miały jednak w sejmie wielu przeciwników. Toteż król i przywódcy stronnictwa patriotycznego, szczególnie Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj wykorzystali fakt rozjechania się posłów na ferie wielkanocne i 3 maja 1791 r., przy obecności zaledwie 1/3 członków obu izb, zgłosili konstytucję, która przy manifestacyjnym poparciu ludności Warszawy, zmobilizowanej przez Kuźnicę, wbrew paru opozycjonistom, została przyjęta przez aklamację.
Konstytucja 3 maja
Konstytucja 3 maja, zwana oficjalnie Ustawą rządową, miała na celu zachowanie całości i suwerenności państwa, zagwarantowanie przywilejów szlachty, duchowieństwa i mieszczan, wreszcie wprowadzenie nowej formy ustroju państwa. Zachowany
274
W i mtomb iWoH ortotaH
został dualizm Rzeczypospolitej, ale zniesiona odrębność organów władzy w Polsce i na Litwie. Konstytucja zwiększała znaczenie sejmu szlacheckiego. Wybierany na dwa lata miał być "zawsze gotowy", tj. w każdej chwili mógł być zwołany na sesję nadzwyczajną. Władzę ustawodawczą przyznano głównie izbie poselskiej, rolę senatu znacznie ograniczono, gdyż odebrano mu inicjatywę ustawodawczą. Zniesiono liberum veto, uchwały miały zapadać większością głosów, zakazane zostały konfederacje.
Nowożytny charakter konstytucji podkreślały artykuły potwierdzające obowiązującą już zasadę niewiązania posłów instrukcjami sejmików terenowych, sformułowania dotyczące wojska jako siły zbrojnej narodu, który w świetle ustawy obejmował poza szlachtą także bogate mieszczaństwo. Władza wykonawcza spoczywać miała w ręku króla i tzw. Straży Praw, do której wchodził prymas i mianowani przez monarchę, a zatwierdzani przez sejm ministrowie Policji, Pieczęci, Interesów Zagranicznych, Wojny i Skarbu. Została wprowadzona, wzorowana na stosunkach w Anglii, zasada zwolnienia króla od odpowiedzialności osobistej za sprawowanie rządów, a jednocześnie zasada, że ministrowie powołani przez króla mają odpowiadać przed sejmem. Każdy akt wychodzący ze Straży Praw w imieniu króla miał być kontrasygnowany przez ministra, który mógł być przez sejm usunięty. Straż Praw, urzędująca pod prezydencją króla, pozbawionego jednak prawa samodzielnych decyzji, sprawowała władzę poprzez komisje, na których czele stali ministrowie podobnie jak i ministrowie Straży Praw odpowiedzialni przed sejmem, który mógł większością 2/3 głosów obu izb połączonych zażądać dymisji ministra. Wielkie komisje podlegały Straży Praw i obejmowały cztery resorty: Policji, Wojska, Skarbu oraz Edukacji Narodowej. Komisje były też jednocześnie sądami w sprawach podległych im kompetencyjnie. Zniesiona została także wolna elekcja j wprowadzona dziedziczność tronu przeznaczonego po śmierci Sta-
nisława Augusta dla dynastii saskiej. Konstytucja poruszała też sprawę chłopską, stwierdzając ogólnikowo, że ustalony między dziedzicem i poddanym stan prawny chroniony będzie przez organa państwowe. Zachowane zostało uprzywilejowane stanowisko kościoła katolickiego, jak również podkreślone specjalnie uprawnienia szlachty. Konstytucja reformowała również władzę sądowniczą, przeprowadzając reorganizację sądów i usprawniając ich działanie. Niezależnie od licznych niekonsekwencji, konstytucja, szczególnie w zakresie ustroju państwowego, stworzyła przesłanki naprawy Rzeczypospolitej i jej rozwoju w kierunku burżuazyjno-szlacheckiej monarchii parlamentarnej. Na podstawie ustawy z dnia 3 maja można było także walczyć o dalsze reformy zmierzające do budowy nowożytnego państwa i narodu. W szczególności zgodnie z intencjami radykalnego skrzydła reformatorów, dalszy rozwój ustawodawstwa powinien był iść w kierunku polepszenia prawnego położenia chłopów.
Polska w roku działania konstytucji. Konfederacja targowicka
Sejm Wielki obradował do maja 1792 r., w ciągu roku realizując zasady nowego ustroju i starając się zwalczyć wszelkie trudności z tym związane. Już w dwa dni po uchwaleniu konstytucji partia magnacka założyła przeciwko niej protest. Wrzenie w miastach i na wsi, poruszonej wiadomościami o konstytucji i o reformach, przerażało szlachtę i skłaniało ją do uwstecznienia swego stanowiska. Represje szlachty doprowadziły do zaostrzenia sytuacji, szczególnie na terenie Ukrainy. Wojska polskie zwłaszcza kawaleria narodowa używane były do tłumienia wystąpień chłopskich. Zarazem jednak następowała rady-kalizacja lewego skrzydła stronnictwa reform. Na jesieni 1791 r. pod patronatem Kołłątaja powstał klub Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej skupiający przedstawicieli reformy, rekrutujący się
275
w dużym stopniu z mieszczan, a wywierający poważny wpływ na dalszy bieg spraw w sejmie. Klub popierał wbrew woli sejmu powołanie milicji miejskich, które na wiosnę 1792 r., wobec zaogniającej się sytuacji, samorzutnie powstawały w większych miastach.
Mimo przeszkód, w ciągu pierwszego roku swej działalności władze konstytucyjne poczyniły dalsze kroki zmierzające do realizacji programu reform. Do najistotniejszych należało rozciągnięcie prawa nemi-nem captivabimus na Żydów i zajęcie się sytuacją tej aktywnej gospodarczo grupy narodowościowej. Podjęto prace nad kodeksem praw cywilnych, nad unifikacją ustrojową Litwy i Korony, wreszcie rozpoczęto sprzedaż starostw, zasilając w ten sposób skarb państwowy. Dopiero w osta-nich dniach obrad sejmowych, w związku z napiętą sytuacją międzynarodową, uchwalono wcielenie oddziałów prywatnych do wojsk regularnych i powiększenie tych ostatnich do 100 tyś. ludzi. Decyzja ta była spóźniona, tym bardziej że brakło środków do jej realizacji, a dwa dni przed uchwałą wojska rosyjskie przekroczyły granice Rzeczypospolitej.
Konstytucja 3 maja wywołała ostrą reakcję, przede wszystkim ze strony Rosji. Austria zajęta była konfliktem z Francją, Prusy zerwały sojusz z Polską, ale nie występowały na razie zbrojnie, Katarzyna II natomiast zdecydowana była nie dopuścić do utrwalenia się w Polsce nowego ustroju. Niezależnie bowiem nawet od niechęci do reform wzmacniających sąsiada, carat podobnie jak i Prusy obawiał się wpływu rewolucji francuskiej i reakcji swego społeczeństwa na przemiany podkopujące tradycyjny porządek feudalny. W ramach "u-porządkowania" rewolucyjnej Europy zapadła decyzja rozprawienia się z Polską, przy walnym poparciu stronnictwa magnackiego kraju.
Jeszcze w maju 1791 r. rozpoczęły się pertraktacje między Petersburgiem a przedstawicielami zachowawczej opozycji, która bez pomocy interwencji obcej nie widziała możliwości obalenia konstytucji
ograniczającej jej wpływy. Rosja godziła się w zasadzie na postulaty stronnictwa magnackiego, także domagając się obalenia dzieła 3 maja. W imię obrony "kardynalnych praw szlacheckich" w kwietniu 1792 r. została zawiązana konfederacja w Petersburgu, ogłoszona następnie w maju w Targowicy, pod laską Szczęsnego Potockiego, z udziałem hetmanów Ksawerego Branickiego i Seweryna Rzewuskiego. Konfederacja oficjalnie zwróciła się o pomoc do Katarzyny II.
Wojna polsko-rosyjska w 1792 r.
W maju stutysięczna armia rosyjska dowodzona na Ukrainie przez generała Michała Kochowskiego i na Litwie przez generała Piotra Kreczetnikowa przekroczyła granice Rzeczypospolitej. Wojska polskie podzielone na trzy grupy liczyły około 60 tyś. żołnierzy, przy czym organizacyjnie armia w dużym stopniu oparta była na starym systemie zakładającym równy stosunek piechoty i kawalerii. Artyleria była nieliczna, nieliczny był również korpus oficerski, acz rekrutujący się w dużej mierze z dobrze wyszkolonej, ideowej kadry. Naczelnym wodzem zgodnie z konstytucją był król, przy którym pozostały rezerwy liczące około 20 tyś. żołnierzy. Armia ukraińska (powyżej 20 tyś.) dowodzona była przez młodego bratanka królewskiego, księcia Józefa Poniatowskiego, który doświadczenie wojenne zdobył w wojsku autriackim. Pod jego komendą służyli m. in. Tadeusz Kościuszko mający już wówczas 46 lat generał wsławiony bojami o niepodległość Stanów Zjednoczonych, generał Michał Wielchorski i inni. Armią litewską, liczącą do 15 tyś. ludzi, dowodził książę Ludwik Wirtemberski, a po jego zdradzie generał Józef Judycki.
Duża przewaga Rosjan (blisko trzykrotnie większa siła ogniwa) pozwoliła im na przeprowadzenie szeregu operacji mających na celu otoczenie i zniszczenie armii polskich. Mimo braku doświadczenia, szczególnie u niższych oficerów, Poniatowski
276
Książę Józef Poniatowski w wieku młodzieńczym. Miniatura z portretu J. Grassiego
potrafił, m. in. dzięki korpusowi Kościuszki, wycofać się w ciągu miesiąca bez utraty armii, a nawet 18 czerwca zadać wojskom rosyjskim dotkliwą porażkę pod Zieleńcami (upamiętnioną ustanowieniem przez Stanisława Augusta orderu Virtuti Milita-ri). Cięższe straty poniosła armia litewska, ale i ona mimo nieudolnego kierownictwa potrafiła uzyskać niewielkie sukcesy taktyczne (bitwa pod Zelwą, 4 lipca 1792 r.).
W połowie lipca, po dwóch miesiącach walk, Polacy zajęli linię obronną Bugu. Bitwy pod Brześciem, a przede wszystkim pod Dubienką, gdzie stawiał opór Kościuszko, w efekcie umożliwiły Rosjanom przerwanie linii Bugu. Siły ich zostały przy tym nadwątlone, co wobec nieruszonych rezerw polskich stwarzało szansę sukcesów w dalszym oporze. Niewiara króla w skuteczność walki i nacisk coraz liczniejszych polityków doprowadziły jednak do klęski. 24 lipca Straż Praw wypowiedziała się za przystąpieniem Stanisława Augusta do konfederacji targowickiej i tym samym za przerwaniem działań wojennych. Patrioci z Poniatowskim i Kościuszką podali się do dymisji, przywódcy obozu reform poszli na emigrację. Na obszarach zajętych przez wojska rosyjskie organizowano konfedera-
cje ziemskie zgłaszające akces do Targowicy. Przywódcy tej ostatniej, wraz z biskupami Józefem Kossakowskim, Ignacym Józefem Massalskim i innymi reprezentantami magnaterii zorganizowali Zjednoczoną Generalność Korony i Litwy, która rezydując w Brześciu próbowała rządzić w oparciu o siłę wykonawczą wojsk interwencyjnych. Kontrybucje, kryzys polityczny i gospodarczy rujnowały kraj.
Drugi rozbiór Polski
Niespodziewanie dla przywódców konfederacji sfinalizowane zostały projekty drugiego rozbioru, w którym Austria zajęta walką z rewolucyjną Francją nie brała udziału. Prusy i Rosja, motywując swe poczynania obawą przed jakobinizmem, doszły w styczniu 1793 r. w Petersburgu do porozumienia. Wojska pruskie wkroczyły do Torunia i Gdańska, gdzie zresztą napotkały zbrojny opór ulicy, zajęły Wielkopolskę z Poznaniem, Gnieznem i Kaliszem,
Tadeusz Kościuszko
277
T
Kujawy z Inowrocławiem i Brześciem Kujawskim, część Mazowsza z Płockiem, ziemię sieradzką i łęczycką w sumie 58 tyś. km2. Etniczna kolebka państwowości polskiej dostała się pod obce panowanie, natomiast odrębna etnicznie i kulturalnie Kurlandia pozostawała formalnie lennem Polski. Na mocy konwencji podziałowej Rosja miała otrzymać ziemie na wschód od Zbru-cza i Drui, większą część Ukrainy i Białorusi z Kamieńcem Podolskim, Bracławiem, Żytomierzem, Mińskiem razem olbrzymie terytoria wynoszące 250 tyś. km2. Kadłubowa Rzeczpospolita, praktycznie okupowana przez wojska rosyjskie, liczyła jeszcze około 200 tyś. km2, na których zamieszkiwało powyżej 4 min mieszkańców. W wyniku drugiego rozbioru dotychczasowi przywódcy Targowicy zrezygnowali ze swych godności. Nowy ambasador rosyjski Jakub Sievers dążył do opanowania władzy w całej okrojonej Polsce poprzez stworzenie takiej formy rządów, która gwarantowałaby posłuszeństwo Rosji. Na sejmie w Grodnie 1793 r. konfederacja tar-gowicka została rozwiązana, oporni posłowie aresztowani, pozostali zastraszeni. Mimo to jednak tylko dzięki marszałkowi Stanisławowi Bielińskiemu, który milczenie posłów wytłumaczył jako zgodę na rozbiory, formalnie przyjęto narzucone warunki. Sejm grodzieński przywrócił w zasadzie ustrój Polski z okresu Rady Nieustającej. Nie przywrócono liberum veto ani sejmu viritim, pozostawiono wojewódzkie komisje porządkowe.
Przygotowania powstańcze
Jesień i zima 1793/94 r. były okresem, w którym dojrzały przesłanki rozwoju ruchu wyzwoleńczego bazującego na wielu warstwach społecznych. Sytuacja po drugim rozbiorze nie rokowała trwałości i brak stabilizacji dawał się odczuć w każdej dziedzinie życia politycznego i gospodarczego. Powodował on gwałtowny wzrost migracji do miast, spadek poziomu życia uboższych i średnich warstw społecznych, a także poważne zakłócenia w wymianie i obrocie
kredytowym. Klęska militarna, utrata rozległych terenów spowodowały wzrost wysiłków finansowych państwa, co z kolei odbiło się na podatnikach. Zniesienie Konstytucji 3 maja i gwałtowny odwrót od wszelkich reform społecznych wywołały rozgoryczenie ludności miejskiej i chłopskiej. Szlachta ujrzała, że stan jej posiadania zagrożony jest przez obce państwa, siłą rzeczy szukające zysków kosztem wszystkich mieszkańców podbitego terytorium. Rok 1793 przyniósł przy tym nowe radykalne hasła z Francji, które wraz z wiadomościami o sukcesach rewolucji podsycały wrzenie wśród licznych niezadowolonych. Zyskiwały prawo obywatelstwa rewolucyjne pojęcia, z których na plan pierwszy wysuwało się nowe rozumienie określenia narodu; nie utożsamiano teraz interesów społecznych z interesami jednego stanu, włączono w obręb spraw Polaków wszystkich mieszczan, a nawet w najbardziej radykalnym ujęciu chłopów. Był to wkład tych polityków działających jeszcze przed klęską 1792 r. którzy radykalne hasła społeczne wiązali z postulatem niezawisłości narodowej, pociągając do antyrosyjskich wystąpień warszawską ulicę.
Mimo niekorzystnej dla Polski konfiguracji politycznej w Europie, sprzysiężenie zmierzające do zbrojnego powstania zostało zawiązane już w maju 1793 r. W kraju projekty powstańcze wychodziły z paru ośrodków. Z jednej strony działał generał Ignacy Działyński, przedstawiciel umiarkowanych, z drugiej strony bogaty bankier warszawski Andrzej Kapostas reprezentant nowej burżuazji polskiej, z trzeciej wreszcie radykalni działacze mobilizowali masy plebejskie. Na emigracji pracowali m. in. Ignacy Potocki, główny ideolog odłamu niepodległościowego i Kołłątaj, autor programu politycznego zamieszczonego w jego ostatnim dziele O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja. Na wodza powstania wyznaczono bohatera walk amerykańskich i wojny 1792 r., Tadeusza Kościuszkę, który bez większych rezultatów prowadził pertrakacje z rządem rewolucyjnej Francji.
278
Wybuch powstania odkładanego parokrotnie ze względu na niedostateczne przygotowania, przyspieszyła zarządzona przez powolną ambasadorowi Josifowi Igelstró-mowi Radę Nieustającą redukcja wojska w lutym marcu 1794 r. Spiskowcy zdecydowali się na wystąpienie i postawienie zwlekającego Kościuszki przed faktem dokonanym, mimo niezakończonych przygotowań w głównych miastach Polski.
Wybuch Powstania Kościuszkowskiego
Brygada kawalerii dowodzona przez generała Antoniego Madalińskiego wbrew rozkazowi o zredukowaniu wojska do połowy, w pełnym stanie bojowym ruszyła 12 marca 1794 r. z Ostrołęki, gdzie stacjonowała, pod Kraków. Celem zniszczenia brygady, na polecenie Igelstróma, opuścił Kraków 23 marca garnizon rosyjski: tegoż dnia Kościuszko wkroczył do miasta, a następnego dnia na rynku uroczyście ogłosił "Akt powstania". Najwyższą władzę obejmował jako naczelnik powstania Kościusz-
ko, stwarzając jednocześnie Komisję Porządkową będącą władzą wykonawczą województwa krakowskiego i stanowiącą wzór dla innych instytucji tego typu. Hasłem powstania stały się słowa "wolność, całość, niepodległość", program narodowy stawiając w miejsce społecznego wzoru francuskiego. Kościuszko w ogóle starał się uwzględnić specyficzną sytuację polską, w której zasadniczą role miała odgrywać szlachta, niechętna wobec prób dalej idących przemian społecznych.
Wzmocniwszy swe siły powołaniem pod broń około 2 tyś. rekruta "dymowego" chłopów uzbrojonych w kosy podjął Kościuszko próbę przebicia się do Warszawy przez nadciągających Rosjan pod komendą generała Adriana Denisowa. Podczas rozpaczliwych manewrów słabszych od przeciwnika wojsk, polskich doszło 4 kwietnia pod Racławicami do bitwy z korpusem rosyjskim Aleksandra Tormasowa, w której dzięki umiejętnemu zastosowaniu odwodu kosynierów Polacy odnieśli zwycięstwo. Atak chłopów na armaty zakończył bitwę i zmusił Tormasowa do odwrotu.
Bitwa pod Racławicami. Mai. Al. Orłowski
279
Wprowadzenie na Rynek krakowski armat zdobytych pod Racławicami
Mimo że Polakom nie udało się przebić do Warszawy, moralne znaczenie bitwy racławickiej, jako pierwszego militarnego sukcesu powstania, było bardzo poważne. Fakt, podkreślany przez Kościuszkę, że zostało ono odniesione siłami chłopskimi, wiązał ze sprawą niepodległości Polski najliczniejszą grupę społeczną.
W dwa dni po Racławicach przystąpiły do powstania wojska polskie stacjonujące na Lubelszczyźnie. 17 kwietnia wybuchło powstanie w Warszawie, przyspieszone przez emisariuszy Kościuszki, a prowadzone głównie przez warszawskie pospólstwo. Oblężenie ambasady rosyjskiej przez cechy i bractwa rzemieślnicze pod wodzą majstra szewskiego Jana Kilińskiego doprowadziło do ostrych walk ulicznych. Garnizon polski po krótkich wahaniach opowiedział się po stronie powstańców, którzy w efekcie rozbili garnizon rosyjski i zmusili Igelstró-ma do ucieczki. Jeszcze 1 6 kwietnia zgłosiła akces do powstania część wojsk litewskich. W pięć dni po insurekcji warszawskiej powstańcy pod wodzą Jakuba Jasińskiego opanowali Wilno. W ten sposób w końcu
kwietnia 1794 r. władze insurekcyjne sprawowały kontrolę nad Krakowem, Warszawą, Lublinem i Wilnem. Na całym obszarze kadłubowej Rzeczypospolitej trwały walki. Rosjanie koncentrowali swoje siły na lewym brzegu Wisły i na Litwie.
Polityka władz powstańczych
Wyzwolenie różnych ziem nie oznaczało jednak jednolitej władzy. Teoretycznie Kościuszko był uznawany przez wszystkie o-środki powstańcze, praktycznie pełnił władzę nad rejonem Krakowa i Lublina. W Warszawie po wypadkach kwietniowych została powołana Rada Zastępcza Tymczasowa Księstwa Mazowieckiego, stanowiąca wynik kompromisu między ugrupowaniami w ruchu powstańczym. W miarę rozwoju wydarzeń zaczęły zresztą powstawać i stopniowo pogłębiać się rozdźwięki między nimi. 24 kwietnia główni działacze radykalnego skrzydła Tomasz Marusze-wski, Alojzy Orchowski, generał Józef Zajączek, księża Józef Mejer i Florian Jelski
280
założyli klubjakobinów. Działaczem jego był również wódz powstania litewskiego Jakub Jasiński. Zwolennicy haseł rewolucji francuskiej, przystosowanych zresztą do warunków polskich, konsekwentnie nawoływali do oparcia ruchu niepodległościowego na całym narodzie, a więc na szlachcie, mieszczaństwie i chłopstwie.
Na drugim skrzydle znajdowali się u-miarkowani wszelkich odcieni (moderan-ci), którzy zaniepokojeni radykalnym charakterem ruchu powstańczego próbowali się w różny sposób asekurować. W porozumieniu z królem, przerażonym wydarzeniami, w których dopatrywano się analogii do rewolucji francuskiej, moderanci, czyli zwolennicy umiarkowanego programu, wysunęli już 19 kwietnia na kierownika Magistratu Warszawskiego prezydenta Warszawy z okresu Konstytucji 3 maja Ignacego Wyssogotę-Zakrzewskiego, który energicznie organizując władze powstańcze, w polityce wewnętrznej zapewniał kierunek umiarkowany.
Na Litwie Rada Najwyższa Litewska pozostawała w pierwszych dniach swego istnienia pod wpływem jakobinów. Jednym z pierwszych jej posunięć była egzekucja wykonana na targowiczaninie, hetmanie i generale carskim Szymonie Kossakowskim.
Kościuszko, który w początkach maja ruszył na północ, chcąc przebić się do Warszawy, starał się lawirować między mode-rantami i jakobinami. Sprzeczności między obu stronnictwami doprowadziły w tym o-kresie do wydarzeń istotnych dla polityki powstańczej. Pod naciskiem moderantów Najwyższa Rada Litewska została rozwiązana, a powołany na jej miejsce organ dostał się w ręce umiarkowanych. Z drugiej strony niechęć szlachty do uzbrajania chłopów, sabotowanie zarządzeń powstańczych, zmusiły Kościuszkę do uregulowania sprawy chłopskiej. 7 maja w obozie pod Połańcem wydał on uniwersał, w którym potwierdzając sformułowaną jeszcze przez Konstytucję 3 maja zasadę opieki państwa nad ludnością chłopską, znosił poddaństwo osobiste, uznawał prawo chłopa do zie-
mi (zapewnienie nieusuwalności użytkowania działki) i wreszcie redukował znacznie obowiązującą pańszczyznę, zalecając jednocześnie przestrzeganie powinności. Uniwersał, realizując częściowo postulat zniesienia nierówności na wsi, był wyrazem nowych tendencji. Niechętny stosunek szlachty do postanowień uniwersału, nieprzestrzeganie jego postanowień stały się jedną z przyczyn późniejszej nieufności chłopów do powstania.
W Warszawie polityka moderantów, którzy starali się zapobiec rewolucji, spowodowała wzrost napięcia i niezadowolenia ulicy. Jakobini, wykorzystując wrzenie ludności, przeprowadzili 9 maja wydanie wyroku na czterech czołowych targowi-czan (Piotr Ożarowski, Józef Zabiełło, Józef Ankwicz, biskup Józef Kossakowski), których publicznie powieszono na rynku Starego Miasta. Wzburzenie mas doprowadziło do rozwiązania Rady Zastępczej i do powołania Rady Najwyższej Narodowej, w której przewagę zyskali jednak znowu moderanci. Wielu przywódców powstania, przerażonych widmem rewolucji, bało się współpracować z jakobinami.
Rada Najwyższa stanowiła centralny organ wykonawczy na obszarach zajętych przez powstanie. Składała się z 8 wydziałów kierowanych przez 8 radców. Wydział Skarbowy znajdował się w ręku Kołłątaja, który wprowadził progresyjny podatek powszechny, uruchomił mennicę i wypuścił pierwsze w Polsce bilety skarbowe stanowiące pieniądz papierowy. Sprężysta działalność Wydziału Skarbu zapewniała powstaniu potrzebne sumy. Podobnie dużą rolę odegrały wydziały Żywności (pod kierunkiem Zakrzewskiego) i Potrzeb Wojskowych, które nie cofając się przed rekwizycjami, w ciężkich warunkach potrafiły zapewnić niezbędną broń i aprowizację. W skład Rady wchodził także Wydział Instrukcji Narodowej, zajmujący się oświatą i zgodnie z potrzebami nowożytnego państwa propagandą. Kierowany przez jako-bina Franciszka Ksawerego Dmochow-skiego, swe zainteresowania skierował głównie w stronę rozbudowy prasy, która
281
podówczas zaczęła odgrywać rolę ważnego czynnika politycznego. Podobnie jak rewolucyjna literatura, jak sztuki teatralne, w okresie powstania przeznaczona była ona głównie dla szerokich rzesz czytelników. Uaktywniała i kierowała działalnością polityczną pospólstwa warszawskiego, które po raz pierwszy w tak dużym stopniu oddziaływało na bieg wydarzeń.
Wojna z Prusami i walki pod Warszawą
Sytuacja polityczna powstania pogorszyła się zdecydowanie w pierwszej połowie maja, kiedy do wojny przystąpiły Prusy, zdecydowane wraz z Rosją zwalczać przejawy rewolucji w Europie i bronić w Polsce swego stanu posiadania. Po niepowodzeniach Rosjan zmierzających do zdobycia obozu Kościuszki pod Połańcem, generał Denisow zagrożony przez oddziały lubelskie generała Jana Grochowskiego wycofał się na zachód i połączył z oddziałami pruskimi. Kościuszko, który nie liczył się z możliwością aktywnego wystąpienia Prusaków, ruszył w ślad za nim i 5 czerwca pod Szczekocinami napotkał na prusko-
-rosyjskie wojska przeszło dwukrotnie przewyższające liczebnie jego oddziały. Mimo że armia polska nie została zniszczona, bitwa pociągnęła za sobą znaczne straty i Kościuszko musiał wycofać się do Warszawy, a jednocześnie Rosjanie zmusili generała Zajączka do wycofania się z Lubelszczyzny (bitwa pod Chełmem). Odcięcie Krakowa doprowadziło do jego kapitulacji.
Rozgoryczony niepowodzeniami lud warszawski pod wodzą jakobinów wystąpił ponownie na ulicę. 28 czerwca bez sądu straceni zostali Ignacy Józef Massalski, Antoni Czetwertyński, Karol Boscamps-
-Lasopolski i inni uważani za zdrajców narodu. Dni czerwcowe przeraziły nie tylko moderantów, ale i średnie mieszczaństwo. Wykorzystując wkroczenie wojsk Kościuszki, rozpoczęto represje w stosunku do jakobinów, zorganizowano też m. in. silną policję bezpieczeństwa.
Walka o Warszawę rozpoczęła się już w początkach lipca. Prusacy i Rosjanie mieli przewagę nad regularnymi wojskami polskimi. Przygotowując obronę Warszawy, Kościuszko wykorzystał doświadczenia amerykańskie i francuskie, powołując pod broń ludność miasta. Od końca sierpnia trwały walki wokół Szwedzkich Gór i Powązek z atakującymi Prusakami. Planowany w początkach września decydujący szturm wojsk pruskich nie doszedł do skutku w związku z postępami powstania na terenie Wielkopolski i Kujaw. Wybuch walk na obszarach drugiego zaboru pruskiego nastąpił już 20 sierpnia. Sukcesy powstańców, działających na obszarze od Częstochowy do Bydgoszczy, a mających na swym koncie m. in. zdobycie Włocławka, zaniepokoiły dowództwo pruskie, które zadecydowało 5 września o zwinięciu oblężenia Warszawy i odwrocie nad Bzurę. Korpus rosyjski zmuszony był również do wycofania się nad Pilicę.
We wrześniu i początkach października, mimo utraty jeszcze w połowie sierpnia Wilna, sytuacja militarna powstania nie przedstawiała się rozpaczliwie. Armia litewska pod dowództwem generała Wielhors-kiego stała w rejonie Grodna, korpus generała Józefa Sierakowskiego osłaniał przyczółek nad Bugiem, Piotr Jaźwiński bronił się przed Prusakami na linii Narwi, książę Józef Poniatowski ubezpieczał południowy zachód Warszawy, a Adam Poniński od wschodu blokując Wisłę starał się odciąć działający na jej lewym brzegu rosyjski korpus generała Iwana Fersena. Powstanie zdobyło się nawet na akcję zaczepną, kierując do Wielkopolski i na Pomorze generała Jana Henryka Dąbrowskiego, który wziął Bydgoszcz, Świecie i pomnażając swe siły oddziałami powstańczymi wracał nad środkową Wisłę.
Upadek powstania
Niebezpieczeństwo groziło ze strony wojsk rosyjskich, na czele których został postawiony Suworow. Już w końcu wrześ-
282
Bitwa pod Maciejowicami. Mai. J. P. Norblin
nią rozbił on Sierakowskiego pod Terespolem. Kościuszko, pragnąc nie dopuścić do połączenia się Fersena z Suworowem, planował kolejne rozbicie obu armii. Fersen jednak przedostał się przez Wisłę zanim koncentracja armii polskich została zakończona i 10 października 1794 r. rozbił pod Maciejowicami korpus Sierakowskiego, którym dowodził sam Kościuszko. Korpus Ponińskiego nie zdążył zjawić się na polu bitwy, która stała się grobem powstania. Ranny Kościuszko dostał się do niewoli, a znaczenie moralne klęski przewyższyło znaczenie niepowodzenia operacyjnego. Jakobini, którym Kościuszko przed wyjazdem z Warszawy powierzył władzę, nie potrafili jej utrzymać. Kołłątaj doprowadził do następnego kompromisu z moderanta-mi i w dwa dni po Maciejowicach nowym naczelnikiem został Tomasz Wawrzecki, na którego godziły się wszystkie ugrupowania. Dowództwo wojskowe znalazło się faktycznie w rękach generała Zajączka, który jednak nie zawsze był w stanie przeforsować swoich zamiarów. Suworow 2 lis-
topada stanął pod Pragą, a 4 listopada zdobył ją szturmem, wycinając znaczną część i obrońców, i mieszkańców. Rozkład władzy cywilnej przyspieszał rozkład wojska. Wystąpił znowu król, który zarządził kapitulację Warszawy. Część generałów z Poniatowskim na czele, opuściła swoje korpusy. Reszta wojska z Wawrzeckim i generałem Dąbrowskim wymaszerowała na południe. Pod Radoszycami doścignął armię polską Suworow i 16 listopada zmusił ją do kapitulacji, biorąc Wawrzeckiegó do niewoli.
Trzeci rozbiór Polski
Upadek powstania stał się kresem niezawisłego bytu państwowego. Już podczas jego trwania Austria, szukając rekompensaty za straty poniesione na zachodzie (podczas wojny z rewolucyjną Francją), rozpoczęła zajmowanie Lubelszczyzny. Rząd austriacki podjął też inicjatywę ostatecznego rozbioru Rzeczypospolitej. Bezpośrednio po
283
stłumieniu insurekcji stosunki między państwami zaborczymi uległy gwałtownemu pogorszeniu w związku z walką o podział łupów. Skorzystała z tego rewolucyjna Francja, z którą Prusy zawarły dogodny dla niej pokój w Bazylei, chcąc mieć rozwiązane ręce w konflikcie polskim. Przewaga Rosji i Austrii była w 1795 r. zbyt duża, by Prusy mogły podjąć walkę o większy udział w zdobyczy. 24 października 1795 r. podpisane zostało porozumienie rozbiorowe, 25 listopada zmuszony został do abdy-kacji Stanisław August.
Prusy otrzymały resztę ziemi rawskiej i Warszawę wraz z niewielkim przyczółkiem na wschodzie. Dalej na wschód południową granicę Prus stanowił dolny bieg Bugu aż do Drohiczyna, skąd granica szła na północ, by koło Grodna dojść do Niemna. Koło Drohiczyna też schodziły się granice trzech rozbiorów. Rosja oparła swoje posiadłości na środkowym Bugu, zajmując resztę Polesia, Wołynia oraz Litwę, Żmudź i Kurlandię. Austrii przypadła reszta kraju między łukiem Pilicy, Wisłą i łukiem Bugu wraz w Krakowem, Sandomierzem, Radomiem i Lublinem.
Rozbiór Polski ustalał nowy podział po-
lityczny w Europie Środkowej na okres ponad stu lat, determinował i stabilizował w znacznym stopniu politykę mocarstw zaborczych. Mimo że państwo polskie znik-nęło z mapy Europy, sprawa polska trwała dalej, nabierając nowego znaczenia. Upadek Polski bowiem nastąpił w okresie przekształcania się społeczeństwa zamieszkującego Rzeczpospolitą w naród nowoczesny. Kierunki przemian dokonywanych jeszcze przed utratą niepodległości, stały się busolą orientującą społeczeństwo walczące o hasła pochodzące z okresu powstania: wolność, całość, niezawisłość. Przez powstanie przewinęło się około 150 tyś. ludzi biorących mniej lub bardziej sporadycznie u-dział w walce o niepodległość kraju i reformy społeczne. Rozbiory Polski były skierowane nie tylko przeciwko jednemu z państw feudalnej Europy, ale i przeciwko ideom wyrosłym z okresu rewolucji, mówiącym o konieczności przemian gospodarczych, społecznych, kulturalnych. Stąd też sprawa polska stała się nie tylko jednym z głównych punktów polityki rządów europejskich, ale i ośrodkiem zainteresowania mas walczących o obalenie starego porządku w ciągu XIX w.