Układ stomatognatyczny
IV. Åšlina ludzka i jej rola
dr hab.n.med.Marta Tanasiewicz
Katedra Stomatologii Zachowawczej z EndodoncjÄ…,
ÅšlÄ…ski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Åšlina i jej znaczenie
Jama ustna jest miejscem, w którym zachodzi wiele zjawisk natury
biologicznej i biochemicznej. Jej płynne środowisko stanowi ślina, dość
często nazywana przez wielu badaczy aqua di vita. Nazwa ma dość
szczególne znaczenie, ponieważ w ślinie zachodzą procesy niezbędne do
utrzymania prawidłowego stanu jamy ustnej.
Ślina (łac. saliva) jest wydzieliną gruczołów ślinowych, stanowiącą
płynne środowisko ekosystemu jamy ustnej.
Dzięki zawartości składników organicznych i nieorganicznych zapewnia
prawidłowy przebieg wielu procesów warunkujących utrzymanie
homeostazy w jamie ustnej.
Åšlina i jej znaczenie
Ślina jest wydzieliną dużych i małych gruczołów ślinowych, nazywanych
śliniankami i jest to ślina właściwa.
Płyn znajdujący się w jamie ustnej nazywamy śliną mieszaną, gdyż
zawiera również płyn dziąsłowy, resztki pokarmowe, złuszczony nabłonek,
leukocyty oraz bakterie wraz z ich metabolitami.
Ślina pełni wiele różnych i ważnych funkcji.
Rozpoczyna, ułatwia lub po prostu umożliwia wiele procesów takich jak:
wstępne trawienie pokarmu, połykanie, nawilżanie jamy ustnej,
artykulacjÄ™ dz
więków, ochronę organizmu przed patogenami i pasożytami,
regeneracjÄ™ i wiele innych, specyficznych dla danego gatunku.
Wydzielanie śliny
Åšlinianki:
1. przyuszna, 2. podżuchwowa, 3. podjęzykowa
W organizmie człowieka ślina jest produkowana
przez trzy pary dużych ślinianek:
" ślinianki przyuszne,
" ślinianki podjęzykowe,
" ślinianki podżuchwowe
oraz przez wiele mniejszych gruczołów ślinowych umieszczonych w całej
jamie ustnej, do których należą: gruczoły policzkowe, wargowe,
podniebienne, językowe.
Największy udział w produkcji i wydzielaniu śliny mają ślinianki
podżuchwowe (65% obj.), następnie przyusznice(30%)
i ślinianki podjęzykowe (5%) oraz małe gruczoły ślinowe (znikomy udział).
Wydzielanie śliny
W ciągu doby, w zależności od spożywanego pokarmu, ślinianki
uchodzące do jamy ustnej produkują średnio 0,75 1,5 l (podawany
zakres zależy od z
ródła) śliny właściwej (brak wydzielania śliny może
być objawem kserostomii).
Objętość śliny zależy od wieku i płci.
Ślina wydzielana jest w stosunkowo niewielkich ilościach u
noworodków, swój szczyt wydzielanie osiąga przed końcem 10 r.ż.,
następnie ilość wydzielanej śliny spada.
Ponadto u mężczyzn obserwuje się zwiększone wydzielanie śliny
w stosunku wydzielania śliny u kobiet.
Wydzielanie śliny
Wydzielanie śliny jest odruchowe, kontrolowane przez
autonomiczny układ nerwowy i następuje po zadziałaniu
bodz
ców.
Najczęściej dochodzi do jej wydzielania przy podrażnieniu receptorów
smakowych przez pokarm (odruch bezwarunkowy) ale może również
być działaniem bodz
ców węchowych, wzrokowych,
psychicznych(emocje, złość), mechanicznych (np. żucie gumy),
termoreceptorowych, nocyceptywnych (odruch warunkowy) oraz przez
stymulację hormonalną lub nerwową (np. zakończenia nerwowe w
żołądku).
Åšlina i jej znaczenie
Ślina jest wydzieliną gruczołów ślinowych, stanowiącą
płynne środowisko ekosystemu jamy ustnej.
Dzięki zawartości składników organicznych i nieorganicznych
zapewnia prawidłowy przebieg wielu procesów warunkujących
utrzymanie homeostazy w jamie ustnej.
Skład śliny ludzkiej
Woda (99%)
Substancje nieorganiczne (0,5%)
Substancje organiczne (0,5%)  głównie białko, które występuje w
stężeniu 0,64-6,4 mg/ml, glikoproteiny, oraz enzymy
Właściwości fizyczne i chemiczne śliny ludzkiej
qðprzejrzystość: przejrzysta/lekko mÄ™tna (w zależnoÅ›ci od skÅ‚adu i
obecności bąbelków powietrza)
qðbarwa: brak (bezbarwna, przezroczysta)
qðciężar wÅ‚aÅ›ciwy: 1,002 1,12 g / ml (zależny od aktualnego skÅ‚adu)
qðpH: 6,8 7,2
qðosmolalność: zazwyczaj niższa niż osocza, zależy od aktywnoÅ›ci
wydzielniczej (przy maksymalnym wydzielaniu staje siÄ™ izotoniczna)
qðlepkość: w prostym badaniu wiskozymetrem Ostwalda (25 °C) Å›lina ma
tylko nieznacznie wiÄ™kszÄ… lepkość (1 cP = 1·10-3 Pa·s) niż woda (0,89·10-3
Pa·s), jednak Å›lina jako pÅ‚yn nienewtonowski nie ma staÅ‚ego współczynnika
lepkości i zależy on od szybkości ścinania (gradientu prędkości): spada on z
400 P (40 Pa·s) do 0,1 P (1·10-2 Pa·s) w zakresie szybkoÅ›ci Å›cinania od
2,5·10-3 do 10 Hz (25 °C).
Skład śliny ludzkiej
Lizozym, interferon i peroksydaza tworzÄ… zaÅ› nieswoisty system obronny,
do którego zalicza się także śluz umożliwiający zlepianie bakterii i ich
usuwanie.
W śluzie znajduje się jeszcze jeden ważny składnik  mucyny, które współtworzą
błonkę powierzchniową powlekającą powierzchnię tkanek, co umożliwia fonację,
połykanie i żucie pokarmów oraz zapobiega chemicznym, jak i mechanicznym
uszkodzeniom pokrywanych powierzchni błony śluzowej.
Skład śliny ludzkiej
Rola i znaczenie mucyn w środowisku jamy ustnej były dotychczas dość słabo
poznane.
Uważano, że są one w głównej mierze odpowiedzialne wyłącznie za wytworzenie na
powierzchni szkliwa zębów i błony śluzowej cienkiej warstwy ochronnej.
Jednak oprócz tworzenia śluzu, mucyny pełnią w naszym organizmie wiele.
Podział ze względu na zawartość mucyn
oð Å›lina surowicza  produkowana przez gruczoÅ‚y zbudowane głównie z
komórek surowiczych (np. ślinianki przyuszne i gruczoły językowe tylne
Ebnera)  zawierającą enzym amylazę ślinową (dawniej zwaną ptialiną)
rozpoczynający trawienie wielocukrów; produkowana głównie przez ślinianki
przyuszne (z wyjątkiem mięsożernych),
oð Å›lina Å›luzowa  produkowana przez gruczoÅ‚y o przewadze komórek
śluzowych (gruczoły językowe tylne, migdałkowe i podniebienne)  dzięki
mucynie jest gęsta, lepka i ułatwia połykanie pokarmu
oð Å›lina surowiczo-Å›luzowa  wydzielina Å›linianek podjÄ™zykowych,
podżuchwowych oraz gruczołów wargowych, policzkowych
Główne białka występujące w ślinie
qð Albuminy
qð Ceruloplazmina
qð Trensferyna
qð Haptoglobina
qð Immunoglobuliny A, G, M
qð SkÅ‚adniki ukÅ‚adu dopeÅ‚niacza
oð BiaÅ‚ka enzymatyczne
Ä… amylaza, proteinazy, fosfatazy, izomerazy, lipazy
oð BiaÅ‚ka nieenzymatyczne
Glikoproteiny, substancje grupowe krwi
qð Hormony steroidowe
Kortyzon
Wydzielanie śliny
Spowodowany przez bodziec sygnał z receptora przekazywany jest
włóknami czuciowymi nerwu językowego do rdzenia
przedłużonego, do odpowiedniego ośrodka odruchu, stamtąd
odśrodkowymi włóknami wydzielniczymi (gałązki nerwu
twarzowego lub językowo-gardłowego), których zakończenia
synaptyczne znajdują się na powierzchni komórek wydzielniczych
(w częściach wydzielniczych gruczołów) i mioepitelialnych
(w przewodach wyprowadzających), powodując wydzielanie śliny.
Wydzielanie śliny
Włókna przywspółczulne AUN uwalniają ze swych zakończeń
synaptycznych acetylocholinę (ACh) i wzmagają wydzielanie śliny
surowiczej, o dużej zawartości składników nieorganicznych.
Natomiast włókna współczulne AUN, w których mediatorami są
noradrenalina (NA) i dopamina (DA), wzmagają wydzielanie śliny
śluzowej, skąpej i gęstej.
Wydzielanie śliny
Wydzielanie śliny może być również farmaceutycznie stymulowane
przez środki ślinopędne (zawarte np. w tytoniu, korzeniu żeń-szenia,
chrzanie, wawrzynku wilczełyko) jak i hamowane przez tzw. środki
hamujące wydzielanie śliny (np. atropina, opium, substancje
zawarte w roślinach takich jak bieluń dziędzierzawa czy lulek), zarówno
naturalne jak i syntetyczne.
Rola śliny
Ślina w świecie zwierząt
Wiele gatunków zwierząt wykształciło
w toku ewolucji różne specyficzne
sposoby użycia swojej śliny.
Najpopularniejszym przykładem są
kobry, żmije i sporo innych
gatunków jadowitych
produkujących ślinę zawierającą jad,
którym obezwładniają swoją ofiarę podczas polowania.
Natomiast niektóre jerzyki lepią swoje gniazda przy użyciu śliny.
Również stawonogi mają nietypową ślinę  pewne pająki i gąsienice
produkują swoje nici używając do tego
gruczołów ślinowych.
Rola śliny
Ślina w świecie zwierząt
Kolejnym przykładem są pijawki,
w ślinie których możemy znalez
ć
wiele antykoagulantów (np. hirudyna),
środków przeciwzapalnych i
znieczulajÄ…cych.
Podobnie samica komara po przekłuciu
skóry wstrzykuje kropelkę
śliny, która zawiera związek
podrażniający skórę (może również
doprowadzić do reakcji alergicznej) i
zapobiegający krzepnięciu krwi.
Funkcje śliny ludzkiej
qðUdziaÅ‚ w procesie trawienia pokarmów
- zmiękcza i zwilża pokarm w czasie połykania
- pokrywa kęs pokarmu śluzem, w celu zmniejszenia tarcia
- bierze udział w rozpuszczaniu suchych składników pokarmowych, które tylko w roztworze mogą
się pobudzić
- bierze udział we wstępnym trawieniu węglowodanów
qðOchrona jamy ustnej przed szkodliwymi czynnikami
qðUtrzymanie wilgotnoÅ›ci jamy ustnej
qðWydalanie substancji organicznych i nieorganicznych
qðUczestniczenie w procesie optymalizacji procesu mowy
qðRegulowanie gospodarki wodnej organizmu
qðOczyszczanie jamy ustnej i zÄ™bów z resztek pokarmowych
qðHamowanie wzrostu bakterii w jamie ustnej
qðDziaÅ‚anie przeciwpróchnicowe
Funkcje śliny ludzkiej
Przy małej ilości śliny lub nieprawidłowym jej składzie tworzą się w
jamie ustnej szkodliwe kwasy, które prowadzą do zmniejszenia wartości
pH w ustach.
Im niższy poziom wartości pH, tym wyższy ubytek minerałów.
Dlatego należy utrzymywać odpowiedni poziom pH (ok.7), aby zmniejszyć
szkodliwe oddziaływanie bakterii kwasowych odpowiedzialnych za rozwój
próchnicy zębów.
Funkcje śliny ludzkiej
Trawienna  dzięki mucynom ułatwia formowanie kęsa
pokarmowego, zlepia pokarm, nadaje mu śliskość, ułatwia połykanie
zaś amylaza wstępnie trawi węglowodany.
Funkcje śliny ludzkiej
Immunologiczna  stałe obmywanie błony śluzowej, zębów oraz
kieszonek dziąsłowych oczyszcza je z resztek pokarmu utrudniając
zasiedlenie się grzybom oraz bakteriom (działanie
przeciwpróchnicze), zaś immunoglobuliny IgA, IgG i IgM oraz
lizozym, laktoferyna, peroksydaza i interferon uczestniczÄ… w
odpowiedzi na obecne już patogeny,
Funkcje śliny ludzkiej
Regeneracyjna  dzięki zawartości takich substancji jak EGF i NGF
wspomaga i uczestniczy w gojeniu się ran błony śluzowej jamy
ustnej.
Funkcje śliny ludzkiej
Wydalnicza  wraz ze śliną wydzielanych jest wiele substancji takich
jak mocznik, kwas moczowy, alkohol, morfina, jodki, tiocyjanki,
hormony, niektóre metale ciężkie (Hg, Pb, Bi)
Funkcje śliny ludzkiej
Resorpcyjna  ślina rozpuszcza i ułatwia wchłanianie niektórych
substancji już w jamie ustnej: np. nitrogliceryny, piramidon
Funkcje śliny ludzkiej
Osmotyczna  suchość błony śluzowej wraz z uczuciem pragnienia
są sygnałem do dostarczenia płynów do organizmu (długotrwały brak
śliny powoduje zanik tkanek miękkich jamy ustnej i zębów).
Funkcje śliny ludzkiej
Artykulacyjna  zwilżanie błony śluzowej umożliwia sprawną mowę
oraz ruchy warg i języka.
Funkcje śliny ludzkiej
Prawdopodobnie bierze również udział w odbieraniu bodz
ców
przede wszystkim smaku (przez rozpuszczanie składników
pokarmowych), również wrażeń dotyku, ciepła i zimna.
Nietypowe możliwości zastosowania śliny
oð Åšlina zapobiega osadzaniu siÄ™ pary wodnej na powierzchniach;
zdarza się, że nurkowie czy pływacy liżą wewnętrzną stronę
szkiełek swoich okularów pływackich czy masek, co zapobiega
uciążliwemu parowaniu.
oð Stosowana jest również przy konserwacji obrazów (akrylowych) 
lekko poślinione ligniny wałeczki turlane po płótnie usuwają
warstewkÄ™ kurzu i brudu; nazywa siÄ™ to "czyszczeniem
enzymatycznym" ze względu na dodatkowe trawienie przez
enzymy występujące w ślinie lipidów i białek będących często
składnikiem owego brudu.
Sialometria
Jest to badanie pozwalające zmierzyć ilość i szybkość wydzielania
śliny przez ślinianki. Badanie to pomaga w zdiagnozowaniu chorób
wydzielania śliny oraz, w przypadku ich wystąpienia, podjęciu decyzji o
wprowadzeniu leczenia polegającego na pobudzeniu ślinianek do
zwiększonego wydzielania.
W sialometrii stosuje siÄ™ obecnie trzy metody:
oð zebranie niestymulowanej Å›liny w ciÄ…gu 5 min.,
oð zebranie Å›liny stymulowanej przez żucie parafiny w ciÄ…gu 5 min.,
oð zebranie Å›liny przez 2 min. po wczeÅ›niejszym 20 sek. pobudzeniu
4% roztworem kwasu cytrynowego.
Prawidłowe wydzielanie śliny jest zmienne osobniczo i wynosi
0,3 0,55 ml/min.
Zaburzenia związane ze śliną
oð kserostomia  jeden z najważniejszych i najpoważniejszych
stanów patologicznych czyli suchość błony śluzowej jamy ustnej
spowodowana uszkodzeniem ślinianek (ślinianki produkują zbyt
mało (<0,1 ml/min.) lub w ogóle nie produkują śliny gdy organizm
jest dobrze uwodniony,
oð zespół Sjögrena  autoimmunologiczne uszkodzenie komórek
ślinianek i gruczołów łzowych charakteryzujące się suchością oczu i
śluzówki jamy ustnej z powodu uszkodzenia gruczołów,
oð kamieÅ„ nazÄ™bny  zmniejszenie kwasowoÅ›ci Å›liny (zmiana
odczynu na bardziej zasadowy) skutkuje odkładaniem się tzw.
kamienia nazębnego (głównym składnikiem jest fosforan wapnia),
gdyż w takim środowisku rozpuszczalne pierwszo- i drugorzędowe
fosforany przechodzą w nierozpuszczalny trzeciorzędowy
ortofosforan i odkładają się w obecnej płytce nazębnej.
Sztuczna ślina
Obecnie stosuje się w leczeniu wiele tzw. substytutów śliny
podobnych pod względem fizycznym i chemicznym do ludzkiej śliny.
Ich zadaniem jest nawilżenie śluzówki jamy ustnej i powleczenie jej
oraz uzupełnienie niedoboru specyficznych składników zawartych w
ślinie naturalnej.
Znane preparaty to np. Saliva, Salivarex czy Vivo-Dental,
dostępne w aptekach bez recepty, jednak żaden z obecnie
stosowanych substytutów nie może w pełni zastępować ludzkiej
śliny.
Dziękuję za uwagę