Antropogeneza (pochodzenie, ewolucja człowieka)

Człowiek od bardzo dawna zastanawiał się nad swoim pochodzeniem. Początkowo były to jednak tylko domysły, będące elementem mitów, legend czy wierzeń religijnych. Do mementu rozkwitu nauk biologicznych istniał światopogląd, że człowiek jest istotą stworzoną przez Boga. Według tego mitu, człowiek został stworzony z ukształtowaną całkowicie psychiką. Ludzie jednak zaczęli zauważać jedność pomiędzy otaczającym światem i człowiekiem. Według kolejnych wierzeń człowiek został stworzony z ziemskiego prochu ale dusza posiadała pozaziemski charakter. Obecnie istnieje na świecie cała rzesza ludzi według których powyższe stwierdzenie jest podstawowym światopoglądem. Niektórzy filozofowie katolickiej wiary uważają, że akt stworzenia człowieka mógł być nadaniem człowiekowi duszy. Większość uczonych nie uznaje nawet tego stwierdzenia, gdyż obecnie istnieją niepodważalne fakty tłumaczące kolejne etapy antropogenezy, łącznie z faktem pojawienia się skomplikowanego życia psychicznego ludzi oraz rozwoju kulturowego.

Pochodzenie człowieka "od zwierzęcia" zostało wyjaśnione i udowodnione dzięki biologom ewolucyjnym.

Fakty dotyczące ewolucji człowieka były gromadzone w dwóch płaszczyznach. Jedną z nich było zbieranie informacji o fizjologicznym oraz anatomicznym podobieństwie zwierząti człowieka. Najnowsze badania zajmują się głównie badaniem molekularnego drzewa genealogicznego człowieka.

Człowieka w pierwszych systemach klasyfikacji zaliczono do rzędu naczelnych, czyli Prymatów, a dokładniej do małp człekokształtnych. Do rodziny tej wchodzą obecnie takie rodzaje jak goryl czy szympans. Obecnie wiadomo, ze klasyfikacja ta była jak najbardziej poprawna. Klasyfikacji tej dokonał Karol Linneusz, co więcej uczony ten zaproponował nazwę gatunkową dla człowieka, która pozostaje aktualna do dziś a brzmi Homo sapiens. Zaklasyfikowanie człowieka do grupy zwierząt było pewnego rodzaju rozwiązaniem problemu pochodzenia człowieka. Kolejnym uczonym, który zajął się problemem ewolucji człowieka był Lamarck. Uczony ten starał się wyjaśnić ukształtowanie się zasadniczych cech ludzkich, do których należy wyprostowana postawa ciała, rozwój mózgowia, mowy, psychiki czy rozwój kultury.

Pochodzeniem człowieka zaczęto w sposób szczególny interesować się po ogłoszeniu przez Karola Darwina teorii ewolucji. Istotne stało się posiadanie odpowiednich dowodów dokumentujących proces ewolucyjny człowieka. W 1871 roku opublikowano pracę Darwina " O pochodzeniu człowieka". Było to dzieło, które pozwoliło na sprecyzowanie głównych kierunków poszukiwań, dzieżki którym udało by się wyjaśnić antropogenezę człowieka.

Na podstawie licznych badań możemy obecnie stwierdzić, że człowiek należy do ssaków, a dokładniej do rodziny Hominidae wchodzącej w skład rzędu Naczelnych. Zwierzętami najbardziej spokrewnionymi z człowiekiem są człekokształtne małpy, do których należą szympans, orangutan czy goryl. Kolejnymi "kuzynami" człowieka są również gibony, ale stanowią one inną już rodzinę.

CECHY ŁĄCZĄCE CZŁOWIEKA Z GATUNKAMI POKREWNYMI

Człowiek należy do kręgowców, wobec tego posiada charakterystyczne dla nich cechy. Ma zamknięty układ krążenia, cztery kończyny, specyficznie ukształtowany kościec oraz centralny układ nerwowy. Pozostałe cechy takie jak sposób życia czy budowa mięśnia sercowego pozwalają na zaliczenie gatunku Homo do ssaków.

CECHY ŁĄCZĄCE CZŁOWIEKA Z CZŁEKOKSZTAŁTNYMI MAŁPAMI

Człowiek posiada wiele fizjologicznych i anatomicznych szczegółów wspólnych z rodziną małp. Ma bardzo podobny skład krwi, jego czaszka posiada podobne wysklepienia, identyczna jest budowa kończyn, a poza tym małpy zapadają na podobne choroby. Psychika młodych małp oraz jej rozwój do pewnego momentu jest bardzo podobny do wczesnego okresu dzieciństwa, który zawiera się do około dwóch lat.

Wyżej wymienione podobieństwa są niepodważalnym dowodem na wspólne pochodzenie. Jednakże cechy te są znacznie bliższe cechom gatunków poprzedzających współczesnego człowieka (Homo sapiens).

Silniejszy związek pomiędzy wymienionymi podobieństwami występuje w dzieciństwie niż w latach dorosłych. Świadczyć to może o prawdopodobnym istnieniu wspólnych z małpami przodków i zbieżności w pewnym okresie ewolucji

CECHY SPECYFICZNE DLA CZLOWIEKA

- Spionizowana postawa ciała, spowodowała ona zmiany w układzie kostnym. Przesunięciu uległ otwór potyliczny, zmienił się punkt ciężkości, czego wynikiem była przebudowa miednicy.

- Charakterystyczne proporcje czaszki. W porównaniu do małp człowiek posiada silniej rozwiniętą puszkę mózgową w stosunku do części twarzowej czaszki .

- Znaczny rozwój mózgowia.

- Skrócone kończyny przednie. Dzięki przeciwstawnemu kciukowi kończyna przednia zyskała znaczna precyzję ruchów i może wykonywać czynności manualne.

W antropogenezie człowieka wyróżniamy kilka faz:

- faza istot przedludzkich które zyskują postawę wyprostowaną,

- faza ludzka charakteryzująca się znacznym rozwojem mózgu oraz czynności psychicznych.

CHARAKTERYSTYKA ISTOT PRZEDLUDZKICH

Pierwsza przedludzką formą był przedstawiciel Hominideae nazwany Oreopithekusem. Gatunek ten występował około 13 milionów lat temu i posiadał już pierwsze cechy ludzkie. Miał charakterystyczne dla człowieka proporcje czaszki oraz poruszał się częściowo w pozycji stojącej.

Kolejną dobrze poznaną formą praczłowieka był Australopithekus. Była to forma przejściowa która posiadała cechy ludzkie oraz przystosowana była również do życia na stepie. Najstarsze znaleziska australopiteków datowane są na około 2 - 4 miliony lat.

Przedstawiciele tego gatunku poruszały się w pozycji wyprostowanej, dzięki czemu ich przednie kończyny mogły być odciążone od spełniania funkcji lokomocyjnej i zacząć spełniać czynności manualne. Kończyny te posiadały już ludzkie proporcje. Podniesienie manualnej sprawności rąk przyczyniło się do rozwoju psychicznego. Gatunek ten zaczął polować i oprawiać zdobycz dzięki konstruowanym przez siebie prymitywnym narzędziom. Przedmioty te wytwarzano z dostępnych wówczas materiałów takich jak: kamień, kości czy drewno. Pierwsze szczątki tego gatunku odnaleziono na południu Azji, w Afryce oraz w Australii.

Kolejną istotą praludzką której pojawienie się oceniamy na plejstocen jest Pithecanthropus. Gatunek ten posiada wiele wyraźnych cech przemawiających za zaliczeniem go do gatunku ludzkiego.

Jest to istota bardziej zaawansowana pod względem ewolucyjnym. Cechuje go rozwój życia społecznego. Gatunek ten posiadał umiejętność posługiwania się ogniem oraz umiał wyrabiać kamienne narzędzia. Szczątki pitekantropusa znaleziono na wyspie Jawa a także w Chinach i na kontynencie afrykańskim i europejskim. Świadczy to o tym że gatunek ten w czasie swojego istnienia opanował większą część globu. Warunki bytowania uległy znacznej zmianie po przejściu czterech wielkich zlodowaceń. Niewątpliwie warunki te były czynnikiem stymulującym ewolucję.

W czasie zlodowaceń Europę zasiedlał człowiek neandertalski. Ocenia się że gatunek ten stanowił odrębna linie ewolucyjną od przodka człowieka współczesnego. Szacuje się że gatunek ten wywodzi się od pitekantropusa. Był on bardzo wyspecjalizowany do egzystencji w mroźnym i surowym klimacie. Jego budowa była masywna i krępa. Osobniki te posiadały niski wzrost i stosunkowo dużą puszkę mózgową, jednakże mózg był jeszcze słabo rozwinięty i nie posiadał bardzo pofałdowanej kory mózgowej. Pomimo morfologicznych różnic forma ta była zdecydowanie ludzka. Cechy ludzkie były jednak bardzo prymitywne w stosunku do cech współczesnego człowieka. Narzędzia neandertalczyka były wykonywane ze znacznie większą precyzją niż u pitekantropusa. Neandertalczyk tworzył osady i prawdopodobnie w grupach w których żył występował podział pracy. Nie ma dowodów na to że formy te posługiwały się mową. Istnieją przesłanki o rozwoju zachowań kulturowych.

Odkryto bowiem groby neandertalskie w których oprócz kości znajdowały się narzędzia i inne przedmioty, świadczące o intencjonalnych pochówkach. Co więcej sądzi się iż formy te opiekowały się osobnikami starszymi i chorymi. Formy te ze względu na wąską specjalizację nie zdołały przystosować się do cieplejszych warunków jakie nastały po ustąpieniu zlodowacenia.

Pojawienie się współczesnego człowieka miało miejsce blisko 25 tysięcy lat temu. Prawdopodobnie człowiek wywodzi się od szczepów zamieszkujących Ziemię wraz z neandertalczykami. Homo sapiens bardzo silnie się zróżnicował w ciągu bardzo krótkiego okresu czasu i zdołał zasiedlić całą Ziemię.

Pierwszymi rasami Homo sapiens które pojawiły się na ziemi były:

- rasa oryniacka,

- Cro - Magnon,

- Grimaldi.

Rasy te ewoluowały do występujących obecnie odmian człowieka

Reasumując trzema głównymi cechami dzięki którym doszło do pojawienia się człowieka były:

- pionizacja ciała. Pionowy chód cechował już australopiteka. Postawa taka wymusiła kolejne zmiany w konstytucji ciała i przede wszystkim umożliwiła uwolnienie przednich kończyn które mogły przekształcić się w ręce. Sądzi się że przyjęcie postawy spionizowanej było wynikiem zmiany leśnego siedliska na stepowe.

Miało to istotne znaczenie dla egzystencji ze względu na zamianę większości obszarów kuli ziemskiej w trzeciorzędzie na obszary stepowe.

- rozwój mózgu. W toku ewolucji obserwujemy stały wzrost pojemności puszki mózgowej oraz komplikowanie się pofałdowania kory mózgowej. Dzięki temu mogło dojść do rozwinięcia się wielu czynności nerwowych oraz nastąpił wzrost szybkości uczenia się i mogło to być przyczyna pojawienia się mowy. Proces ten wraz z ewolucją Homo przebiegał coraz intensywniej.

- zdolność do działania celowego i do pracy. Była ona wynikiem uwolnienia kończyn górnych od lokomocji oraz silnego rozwoju mózgu. Prymitywne narzędzia wykonywał już australopitek ale wraz z przebiegiem procesów ewolucyjnych sposób wytwarzania narzędzi i same narzędzia znacznie się komplikują. Praca z wykorzystaniem narzędzi oraz stadny tryb życia był niewątpliwie przyczyną stymulacji mózgu ( większa liczba odruchów warunkowych ). W wyniku ewolucji powstała świadomość ludzka. Doszło do pojawienia się kultury , która jest typowo ludzkim zjawiskiem. Pozostałości kultury z tamtego okresu badane są przez socjologów i archeologów.

Rozwoj człowieka od momentu pojawienia się pierwszych istot ludzkich jest przykładem niezwykle intensywnego tempa ewolucji. Ewolucja człowieka przebiegała zgodnie z ogólnie przyjętymi prawidłowościami. Dostrzegamy tu podobnie jak w innych grupach liczne zjawiska radiacji oraz adaptatywnego zróżnicowania.

U Australopithecinae występują różne adaptatywne formy mięsożerne oraz roślinożerne. U wielu szczepów doszło do jednoczesnego pojawienia się postawy pionowej oraz do zmiany w proporcjach czaszki. Nawet w ciągu jednego okresu geologicznego występowały istoty o różnym ewolucyjnym zaawansowaniu. Kolejne formy występujące w ewolucji człowieka współczesnego były kolejnymi szczeblami rozwojowymi. Nie są one jednym szczepem ale przedstawicielami niektórych gałęzi drzewa kladystycznego rodziny człowiekowatych. Tylko jeden gatunek reprezentowany przez jedną gałąź, zwyciężył walkę o przetrwanie i doszedł do znacznego rozwoju który występuje obecnie. Istnienie podobnych cech ludzkich w różnych liniach rozwojowych świadczy o prawidłowym i silnym nurcie ewolucji.

Gatunkowi Homo sapiens udało się zasiedlić całą Ziemię, oraz dzięki różnym technikom, zasiedlić większość ekosystemów i środowisk. Pomimo wykształcenia kultury oraz technicznej cywilizacji człowiek nadal ulega ewolucji tzw. społecznej. Człowiek jako biologiczny gatunek nie może egzystować jeśli zaburzona jest równowaga z siedliskiem. Jeśli dojdzie do zakłócenia równowagi ekologicznej przez nieprzemyślaną działalność techniczną będzie to przyczyna biologicznego samobójstwa. Gatunek ludzki może przystosować się tylko do pewnych zmian środowiska. Dostosowanie jest możliwe tylko do pewnego nasilenia danego czynnika. I tak człowiek może egzystować tylko do określonej bariery hałasu czy pewnego chemicznego stężenia danego związku. Jeśli któryś czynnik zostanie znacznie przekroczony to mogą wystąpić zgubne, biologiczne skutki. Poszczególne osobniki ulegają zatruciu. Odporność układu nerwowego zostaje obniżona, dochodzi do masowego pojawiania się chorób cywilizacyjnych, które są następstwem zaburzenia równowagi biologicznej. Naturalne żywe zespoły takie jak lasy, jeziora czy rzeki stanowiące zewnętrzne środowisko człowieka nie są w stanie się zregenerować i Ziemia może przekształcić się w nieużyteczną, jałową pustynię.

Niekorzystne czynniki działające bezpośrednio na człowieka mogą powodować liczne niekorzystne mutacje. Większość z tych mutacji może być letalna i prowadzić do śmierci, obniżonej płodności lub może być przyczyną wielu chorób w tym również nowotworowych. Aby uniknąć szkodliwych wpływów środowiska musi dojść do dokładnego poznania biologicznych wymagań człowieka oraz do dalszego ulepszania techniki, dzięki czemu możliwa będzie likwidacja zatrucia ekosystemów przez gatunek Homo. Obecnie technika stoi na bardzo wysokim poziomie. Jest to nadal "barbarzyński" sposób wykorzystywania środowiska. Przemysł nie jest w stanie rozwiązać problemu związanego z emisją szkodliwych substancji. Istotnym problemem z którym boryka się część populacji ludzkiej jest głód. Ponieważ Homo sapiens stale powiększa swoją liczebność a zasoby żywnościowe pozostają stale te same może dojść do pojawienia się ich braków. Problem ten usiłuje się rozwiązać poprzez stosowanie chemicznych środków ochrony roślin i nawozów sztucznych. Działanie to mimo iż zwiększa wydajność produkcji rolnej, wpływa bardzo niekorzystnie na ekosystemy żywe. Celem rolnictwa przyszłości jest opracowanie metod, które pozwolą uzyskać te same wyniki, nie powodując żadnych szkód. Już praludzkie istoty zaczęły przekształcać powierzchnię naszej planety. Kolejne cywilizacje przeprowadzały to samo działanie, ale w bardziej nasilony sposób. Na człowieka współczesnego powinien być nałożony obowiązek analizowania i przestrzegania praw rządzących rozwojem żywego świata.

Rys historyczny myśli ewolucyjnej

Porównanie szkieletów człowieka (z lewej) i goryla.
Rysunek z Brehms Tierleben, Small Edition 1927

Podobieństwa pomiędzy ludźmi i niektórymi dużymi małpami człekokształtnymi dostrzegano od bardzo dawna. Malajczycy nazywali orangutana leśnym człowiekiem (orang-outang), Karol Linneusz zaklasyfikował do rodzaju Homo człowieka i szympansa, któremu nadał nazwę systematyczną Homo nocturnus(nocny człowiek, człowiek nocy), a rodzinę człowiekowatych (Hominidae) umieścił wśród małp człekokształtnych.

Kolejny etap rozwoju myśli ewolucyjnej rozpoczął się od odkrycia w 1829 (Engis, Belgia), w 1848 (Forbes' Quarry, Gibraltar) i w 1856 roku (Neanderthal, Niemcy) kości istot podobnych do człowieka (neandertalczyk). Pojawiło się wówczas pojęcie człowieka jaskiniowego, które przetrwało do naszych czasów w kulturze masowej. Do czasów Darwina w świecie chrześcijańskim panowało powszechne przekonanie o wyjątkowej pozycji człowieka wśród żywych stworzeń (antropocentryzm). Opublikowana przez Darwina teoria ewolucji wywołała lawinę dyskusji pomiędzy naukowcami (Thomas Henry Huxley, Georges Cuvier,Charles Lyell, Richard Owen, Alfred R. Wallace i inni) oraz w wielu innych kręgach.

Karol Darwin zakładał, że poszukiwania skamielin wczesnych hominidów powinny być prowadzone w Afryce (Darwin, 1871). Wnioskował tak z analizy zasięgu naturalnego występowania gatunków najbliżej spokrewnionych z człowiekiem.

Poszukiwania prowadzone w różnych regionach świata – poza młodszymi genealogicznie okazami – nie dostarczały nowych danych o formach starszych od neandertalczyka. Począwszy od 1924 sytuacja zaczęła się zmieniać. Wskazywany przez Darwina kierunek poszukiwań wydawał się właściwy i kolejne lata przynosiły coraz to nowe odkrycia. Uwaga całego świata skoncentrowała się na afrykańskich stanowiskach archeologicznych.

Pierwsza rekonstrukcja wyglądu neandertalczyka

W miarę napływających doniesień z wyników badań nad znalezionymi skamielinami obraz drogi rozwojowej człowieka ulegał zmianie. Pojawiły się naukowe opisy odkrytych szczątków, pierwsze próby ich klasyfikowania (Australopithecus, Plesianthropus,Paranthropus, Zinjanthropus, Gigantopithecus, Oreopithecus bambolii, Meganthropus, Pithecanthropus, Palaeoanthropus,Cyphanthropus, Euranthropus, Protanthropus) oraz pierwsze próby rekonstrukcji ich wyglądu. Kolejne odkrycia dostarczały nowych danych, często zmieniając dotychczasowy obraz antropogenezy.

Homo erectus

Ponad milion lat temu Afrykę opuściła druga fala Homo ergaster. Liczne grupy ludzi pierwotnych zaczęły zasiedlać tereny Bliskiego Wschodu, skąd skolonizowały tereny Azji Środkowej, Indii i Dalekiego Wschodu. Azjatycka populacja przekształciła się z czasem w nowy gatunek - Homo erectus, nazywany dawniej Pithecanthropus erectus. Ludzie ci zasiedlili także Jawę, gdzie żył już prawdopodobnie inny gatunek hominida, zwany megantropem i wywodzący się być może od pierwotnych przedstawicieli Homo, którzy ok. 1,9 - 1,7 mln lat temu zasiedlili Azję. Homo erectus z pewnością posiadał już umiejętność panowania nad ogniem, jednak nie wiemy, czy potrafił go rozniecać. Nie bał już się płomieni, a ogrzewał się ich ciepłem, piekł mięso i odstraszał dzikie zwierzęta. Zamieszkiwał jaskinie lub tymczasowe obozowiska. Najdłużej Homo erectus przetrwał na Dalekim Wschodzie i na Jawie. Ziemie te stanowiły rodzaj odizolowanej wyspy, na której ewolucja biegła niezależnie od rozwoju hominidów afrykańskich. Dowodem tego jest fakt, iż nigdy na tamte tereny nie dotarły narzędzia kultury aszelskiej, która ogarnęła Afrykę

Neandertalczyk- Homo sapiens

Od stada do cywilizacji

Pierwotny Homo sapiens zajmował się głównie myślistwem. Prowadził koczowniczy tryb życia. Polowania dostarczały mu wysokokalorycznego mięsa, skór, którymi się okrywał oraz kości wykorzystywanych do wytwarzania coraz wydajniejszych narzędzi. W poszukiwaniu zwierzyny i nowych terenów łownych zaludniał nowe obszary.

Religia i kultura

Najstarsze ślady religii pojawiły się 100 tys. lat temu w postaci pochówków (wiara w życie pośmiertne) i rysunków naskalnych.

Około 40 tys. lat p.n.e. pojawiły się w Indiach pierwsze zabytki sztuki prehistorycznej w postaci obiektów malarstwa jaskiniowego. W toku rozwoju tej sztuki pojawiły się następnie ryty naskalne (petroglify) oraz formy rzeźbiarskie, w szczególności mała rzeźba mobilna (figurki).

Rolnictwo i hodowla

Wędrówki zwierząt poszukujących źródeł wody i żywności przyczyniły się prawdopodobnie do celowej 'opieki' nad szczególnie przydatnymi dla człowieka gatunkami. Już ok. 9000 – 8000 p.n.e. doszło do udomowienia pierwszych zwierząt (pies, owca, koza). Prawie 10 000 lat p.n.e. człowiek zasiał ziarna dziko rosnących roślin, a około 8 000, a w niektórych regionach do 3000 lat p.n.e. rozpoczął celową uprawę roli (zobacz: rolnictwo). Przyczyniło się to do zmiany trybu życia na osiadły. Zaczęły powstawać pierwsze osady, a ok. 6,8 tys. lat temu – pierwsze miasta.

W ten sposób archaiczny Homo sapiens przez 250 tys. lat opanował cały wolny od lodu świat i jako jedyny z rodzaju Homo nabył umiejętności pozwalające mu przetrwać do czasów, które są początkiem cywilizacji.