Marta Kaczanowicz, II rok AOiA

Alabaster egipski

Alabaster egipski był jednym z podstawowych surowców skalnych w starożytnym Egipcie. Znany pod wieloma nazwami, między innymi jako trawertyn, źródlaniec, tuf wapienny czy, jak nazywali go sami Egipcjanie, szes, był kamieniem wykorzystywanym w starożytności od Okresu Predynastycznego do czasów rzymskich.

Alabaster egipski jest skałą miękką (3 w skali Mohsa), zbudowaną głównie z kalcytu lub aragonitu. Od kamienia znanego w Europie pod nazwą alabastru różni się budową chemiczną – „europejski” alabaster jest w rzeczywistości odmianą gipsu i posiada niewiele cech wspólnych z trawertynem¹. Zresztą, sama nazwa „trawertyn” jest dość kontrowersyjna – niektórzy uczeni odmawiają używania jej i zamiast tego stosują termin „kalcyt”²; to z kolei jest niepoprawne z punktu widzenia geologii, nie można bowiem stosować tej samej nazwy dla skały, co dla minerału, który ją tworzy.

Trawertyn w Egipcie występuje dość powszechnie na terenie Środkowego Egiptu. W starożytności istniało dziewięć miejsc wydobycie alabastru egipskiego na obszarze rozciągającym się od Kairu do Esny, głównie w Dolinie Nilu, ale także na Pustyni Wschodniej (Arabskiej). Do najsłynniejszych kamieniołomów trawertynu w starożytnym Egipcie należy Hatnub – kopalnia odkrywkowa, leżąca osiemnaście kilometrów na południowy wschód od Tell el-Amarna³. Znana wcześniej ze wzmianek w źródłach pisanych, została odkryta przez Howarda Cartera i Percy’ego Newberry’ego w 1891 roku, gdy obaj uczeni przemierzali okolice Amarny w poszukiwaniu grobowca faraona Achenatona⁴. Kamieniołom, eksploatowany przez blisko trzy tysiące lat, bo od czasów IV dynastii aż do Okresu Rzymskiego, jest szczególnie cennym źródłem wiedzy dla archeologów ze względu na liczne inskrypcje i graffiti, opisujące proces wydobywczy surowca, oraz fragmenty ceramiki znalezione na miejscu. Drugim ważnym miejscem związanym z trawertynem w Egipcie jest Wadi el-Gerawi – kamieniołom znajdujący się niedaleko dzisiejszego miasta Helwan. Pochodzący z niego alabaster egipski był wykorzystywany do produkcji przedmiotów głównie za czasów Starego Państwa⁵.

W jaki sposób wyglądało wydobycie alabastru egipskiego? Starożytni Egipcjanie znali trzy sposoby na pozyskanie tego bardzo pożądanego surowca. Pierwszy – najbardziej oczywisty – to wydobycie w kopalniach odkrywkowych. Drugi polegał na wykorzystaniu kamienia występującego w miejscach najbardziej widocznych i dostępnych, a zatem na „ścinaniu” wystających ponad ziemię wierzchołków skalnych. Trzecią metodą było zorganizowanie skomplikowanego systemu korytarzy podziemnych i wydobycie głębinowe⁶.

W tym miejscu wspomnieć należy o specyficznych właściwościach trawertynu, które wpływały na sposób, w jaki starożytni wykorzystywali wspomniany wyżej surowiec. Jedną z nich jest naturalne występowanie alabastru egipskiego, a mianowicie niewielkie bryłki, w postaci których się go wydobywa. To sprawiało, że przedmioty wykonywane z trawertynu w ogromnej mierze to niewielkie naczynia czy figurki, zaś sarkofagi czy posągi należą do niezwykle rzadkich znalezisk. Ta właściwość wiąże się także z faktem, że w przypadku trawertynu praktycznie nie mamy do czynienia z transportem bloków skalnych. Najprawdopodobniej już na miejscu wydobycia miała miejsce wstępna obróbka kamienia.

Egipt nie jest jedynym miejscem występowania trawertynu. Skała ta występuje naturalnie między innymi we Włoszech, w Turcji czy na Podkarpaciu. Istnieją jednak różnice między surowcem wydobywanym w Egipcie i poza nim. Najbardziej charakterystyczną z nich jest zróżnicowana struktura kamienia: egipski trawertyn odznacza się zwartością i ścisłą budową, podczas gdy trawertyn spoza Egiptu jest porowaty i gąbczasty w swojej strukturze.

Jednak nawet trawertyn pochodzący z Egiptu ma kilka odmian, różniących się głównie kolorem i stopniem przejrzystości. Pierwsza odmiana charakteryzuje się mlecznobiałą barwą i nieprzezroczystością. Druga, kolorowa odmiana, może występować w odcieniach barw od żółci do brązu i jest półprzezroczysta. Trzecia to tzw. odmiana pasiasta i powstaje z połączenia pierwszych dwóch. Warto powiedzieć o tym, że w starożytnym Egipcie przedmioty wykonywano tylko z dwóch ostatnich⁷.

Alabaster egipski stosowano w architekturze i przy produkcji przedmiotów użytku codziennego oraz kultowych, takich jak posadzki⁸ i pokrycia ścian w świątyniach oraz grobowcach, naczynia⁹ (od Okresu Predynastycznego do czasów rzymskich), urny kanopskie, posążki, uszebti, relikwiarze (Nowe Państwo) oraz ołtarze. Znane zabytki wykonane z alabastru egipskiego to między innymi trawertynowy posąg faraona Chefrena (obecnie znajdujący się w Muzeum Egipskim w Kairze), sarkofag Setiego I (Sir Soane’s Museum w Londynie) czy kielich znaleziony w grobowcu Tutanchamona w Dolinie Królów (także Muzeum w Kairze).

MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE

Książki

1. Aston B. G., J. Harrel i I. Shaw, „Stone”, w: Ancient Egyptian Materials and Technology, red. P. T. Nicholson, I. Shaw, Cambridge 2000.

2. Lipińska J., Historia rzeźby, reliefu i malarstwa starożytnego Egiptu, Warszawa 1978.

3. Lipińska J., Sztuka egipska, Warszawa 1982.

4. Michałowski K., Nie tylko piramidy… Sztuka dawnego Egiptu, Warszawa 1966.

Strony internetowe

1. http://archaeologyplanet.blogspot.com/2010/10/quarrying-writing-and-praying-at-hatnub.html (dostęp 20.10.2012).

2. http://egyptsites.wordpress.com/2009/02/12/hatnubquarries/ (dostęp 20.10.2012).

3. http://www.quarryscapes.no/egypt_nile.php (dostęp 20.10.2012).

1^ Aston B. G., J. Harrel i I. Shaw, „Stone”, w: Ancient Egyptian Materials and Technology, red. P. T. Nicholson, I. Shaw, Cambridge 2000, ss. 59-60.

2^ Por.: Lipińska J., Historia rzeźby, reliefu i malarstwa starożytnego Egiptu, Warszawa 1978.

3^Aston B. G., J. Harrel i I. Shaw, dz. cyt., ss. 59-60.

4^ http://archaeologyplanet.blogspot.com/2010/10/quarrying-writing-and-praying-at-hatnub.html (dostęp 20.10.2012).

5^ Aston B. G., J. Harrel i I. Shaw, dz. cyt., ss. 59-60.

6^ Tamże, ss. 59-60.

7^ Tamże, ss. 59.60.

8^ Lipińska J., Sztuka egipska, Warszawa 1982, s. 71.

9^ Michałowski K., Nie tylko piramidy… Sztuka dawnego Egiptu, Warszawa 1966, ss. 34, 106.