Chrześcijańska koncepcja człowieka wg. św. Augustyna z Hippony

i wg św. Tomasza z Akwinu

1. Augustyn z Hippony, Wyznania, 2002,

2. Św. Tomasz z Akwinu, Byt i istota, De ente et essentia, tłum. Władysław Seńko,

3. Józef Tischner: Z problematyki wychowania chrześcijańskiego, 1966

Niezależnie od wyznawanej religii czy przekonań refleksja o człowieku permanentnie dążyła do odpowiedzi na pytania: skąd i po co wziął się człowiek? , jakie są jego przymioty? , czy to co czyni ,jest dobre czy złe?

Święty Augustyn był poganinem. Jedynie jego matka, Monika, była chrześcijanką. To dzięki niej i jej modlitwom nawrócił się. Sam spotkał się z neoplatonizmem, który być może pomógł mu bardziej zrozumieć wiarę swojej matki. Wcześniej jednak ulega wpływom manichejczyków ,czyli systemu religijnego stworzonego w III wieku przez Babilończyka Maniego (Manesa). Był syntezą wielu religii: staroirańskiego zoroastryzmu, buddyzmu i chrześcijaństwa. Dwa podstawowe elementy systemu filozoficzno-religijnego manicheizmu to dualizm i podkreślanie poznania w procesie wyzwalania się spod wpływu zła. Po swoim nawróceniu krytykował tą sektę gnostycką.

Św. Augustyn powiedział, że człowiek, który wie, co jest dobre, może ostatecznie dobra nie czynić, ale nie można żądać od niego, by czynił dobro, jeżeli go się przedtem o tym co dobre przekonywająco nie poinformowało. Niekiedy stawia się pytanie, co ważniejsze: rozum wychowawcy, czy jego świętość. Augustyn jako najlepszą drogę poznania wybrał więc wgląd w treści zawarte w duszy człowieka. Zerwał więc z zasadą obiektywizmu i sensualizmu, tzn. odrzucił stanowiska, które polegały na szukaniu prawdy w świecie zewnętrznym, na drodze zmysłowego kontaktu z tym światem; nawiązywał natomiast do spirytualistycznej teorii poznania Platona, gdzie poznanie prawdy polega na uświadomieniu sobie przez duszę wiedzy, która jest w niej zawarta w postaci gotowej. Wiedza płynąca bezpośrednio z duszy jest bezwzględnie pewna, natomiast ta druga jest zawodna i do niczego nieprzydatna. Augustyn szukając sposobu poznania, który mógł być niezawodnym źródłem prawdy natrafił na źródło w duszy człowieka zwróconym ku jej własnym przeżyciom wewnętrznym. ”Wejdź w samego siebie. We wnętrzu człowieka mieszka prawda” . Zdaniem Augustyna, ludzie wprawdzie posiadają w sobie wiedzę, która nie wywodzi się z żadnego doświadczenia, lecz jest to wiedza pochodząca z tzw. iluminacji (oświecenia). Bóg w bezpośredni sposób oświeca nasz umysł ideami, są one zapisywane jego duszy od wewnątrz, pozwalając jej poznać najwyższe prawdy wprost, tj. bez uciążliwego i wątpliwego rozumowania; jest to poznanie drogą prostej intuicji, olśnienia, bezpośredniego i nagłego uświadomienia sobie tego, co prawdziwe. Poznanie prawdy na drodze boskiego oświecenia, jakie zaproponował święty Augustyn, określono nazwą: teoria iluminacji.
Obraz człowieka składa się z duszy i ciała, będących dwiema odrębnymi substancjami. Ciało św. Augustyn pojmował jako substancję ilościową, a więc jako to, co posiada trzy wymiary: długość, szerokość i głębokość. Jak każde ciało fizyczne zajmuje ono jakieś miejsce w przestrzeni. Samo ciało ludzkie jest jednak czymś bezwładnym. Natomiast czynnikiem ożywiającym je jest dusza. Nie jest ona ani własnością ani rodzajem ciała, jest bytem wychodzącym poza wszelka materię. Nie można jej zobaczyć ani dotknąć, a już tym bardziej scharakteryzować w sposób ilościowy. Ciało i dusza nie łączą się żadnymi procesami biologicznymi. Dusza posiada jedynie takie funkcje jak myśl, wola, pamięć. Jest ona doskonalsza od ciała gdyż jest bliższa Bogu. W przeciwieństwie do starzejącej się fizycznej strony człowieka, dusza jest niezniszczalna, nieśmiertelna, trwa wiecznie.

Natomiast system filozoficzny św. Tomasza z Akwinu można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznych poglądów Arystotelesa do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. Tym sposobem zostały wprowadzone do katolickiej teologii pojęcia aktu i możności, formy i materii, zasada przyczynowego powiązania zdarzeń, rozumienie poznania jako procesu receptywnego, oraz pojęcie dowodu. Według św. Tomasza nie jest bezpośrednio znany umysłowi ludzkiemu ani Bóg, ani dusza, ani żadne prawdy ogólne. Człowiek rodzi się bez wiedzy i zdobywa ją dopiero w czasie życia.

Tomasz uważał, że wiara i wiedza stanowią dwie różne dziedziny poznania, które w poszukiwaniach prawdy o świecie uzupełniają się wzajemnie. Dziedzina wiedzy, w przekonaniu tego świętego, była rozległa: rozum poznaje nie tylko rzeczy materialne, ale również Boga, Jego istnienie, Jego własności, Jego działanie. Istnieją jednak prawdy dla rozumu niedostępne, jak Trójca Święta, grzech pierworodny, Wcielenie, stworzenie świata w czasie; są to prawdy wiary, które jedynie objawienie może ludziom udostępnić. Niektóre prawdy przekraczają rozum, ale żadna mu się nie sprzeciwia. Nie może być sprzeczności między objawieniem a rozumem; podwójnej prawdy o tej samej rzeczy, jednej objawionej, a drugiej wyprowadzonej przez rozum (jak uczyli awerroiści) być nie może, bo wszelka prawda, zarówno objawiona jak i naturalna, pochodzi z jednego źródła: od Boga. Prawda, jaką Bóg zsyła na drodze łaski, uzupełnia, ale nie zmienia tej, którą udostępnia na drodze przyrodzonej. Na tej podstawie powstała prosta koncepcja rozgraniczenia filozofii i teologii, na jaką się dawniejsza scholastyka nie zdobyła. Teologię buduje się na podstawie objawienia, filozofię wyłącznie na zasadach rozumu. Nawet gdy traktują o tych samych sprawach, każda traktuje inaczej. Filozofia, jeśli służy teologii, to jedynie w tym sensie, że przygotowuje do wiary (preambula fidei), i że jej broni.

Arystotelesowską koncepcję bytu Tomasz wzbogaca o dodatkowy element. Jest nim istnienie. Obok, uznanego przez Arystotelesa, złożenia z materii, która jest możnością, i formy, która jest aktem, w bycie występuje jeszcze jedno złożenie o charakterze możnościowo- aktualnym, złożenie z istoty (essentia), która jest możnością, i istnienia (existentia), które jest aktem. Istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne jej gatunkowi i zawarte w definicji. Istota Boga jest taka, że implikuje jego istnienie. Natomiast istota rzeczy stworzonych istnienia nie implikuje; z ich istoty nie wynika, że muszą istnieć. Rzeczy stworzone istnieją nie dzięki swej "istocie", lecz dzięki jakiemuś innemu czynnikowi. W tym leży zasadnicza różnica między Bogiem a stworzeniem. Bóg jest bytem koniecznym (musi istnieć, bo to leży w Jego istocie) i niezależnym (istnieje z własnej natury), a stworzenie jest bytem przygodnym i zależnym (bo istnienie nie leży w jego naturze). Stąd Bóg jest bytem prostym, a stworzenie – złożonym, bo składa się przynajmniej z formy i istnienia.

Zarówno św. Tomasz z Akwinu ,jak i św. Augustyn z Hippony stworzyli swoje filozoficzne myśli w oparciu o wiarę chrześcijańską ,o Boga, jak też o tym ,kim jest człowiek? dokąd zmierza? .