FILOZOFIA EKONOMIII
FRANCIS QUESNAY (francuski ekonomista, twórca szkoły FIZJOKRATYCZNEJ)
Urodził się w Merey niedaleko Paryża jako syn drobnego właściciela ziemskiego. Kiedy przeniósł się do stolicy, utrzymywał się z grawerstwa, jednocześnie zdobywając na kursach wiedzę z zakresu medycyny. Dzięki swym uzdolnieniom lekarskim oraz popularności wśród arystokracji w 1749 roku Quesnay został lekarzem faworyty Ludwika XV, markizy de Pompadour, a następnie przybocznym lekarzem królewskim.
Bliskość dworu królewskiego pozwoliła mu na wgląd w położenie ekonomiczne i chaos administracyjny ówczesnej Francji. Na zamówienie Diderota id'Alamberta napisał artykuły ekonomiczne do Encyclopédie m.in. Doświadczenie (Évidence), Dzierżawcy (Les Fermiers), Zboża (Les Grains).
Po śmierci markizy de Pompadour w roku 1764 Quesnay opuścił dwór w Wersalu i napisał Maksymy ogólne ekonomicznego rządzenia krajem rolniczymoraz wydał Tablicę ekonomiczną (Tableau économique), która stanowiła podstawę fizjokratyzmu. Praca była początkiem badań nad procesami reprodukcji i obiegu produktu społecznego. Quesnay w swojej pracy dowodził znaczenia rolnictwa dla całej gospodarki, jako że ziemia była według niego jedynym źródłem bogactwa. Po ukazaniu się Tablicy ekonomicznej rozpoczęła się sława Quesnaya i jego szkoły. Urządzał zebrania skupiające wielu myślicieli i działaczy tego okresu, tworzy centrum nowej doktryny ekonomicznej.
Wg
Quesnaya tylko praca w rolnictwie ma charakter produkcyjny i tworzy
produkt czysty, będący nadwyżką ponad poniesione koszty
produkcji. Praca wydatkowana w innych działach gospodarki ma
charakter "jałowy".
Z
rozróżnienia pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej oraz koncepcji
dochodu czystego wyprowadził Quesnay podział społeczeństwa na
klasy: produkcyjną - rolników wytwarzających produkt czysty,
właścicieli - posiadaczy ziemi i sprawujących władzę (dochody
tylko tej klasy proponował opodatkować), oraz "jałową"
- kupców, rzemieślników, zatrudnionych w przemyśle, służbę
domową.
JAN FERDYNAND NAX (Polski ekonomista, gdańszczanin)
Nax był gdańszczaninem. Poglądami i działalnością praktyczną był związany z królewskim obozem reform. Posiadał gruntowną wiedzę z dziedziny nauk ścisłych. Jest autorem pracy Wykład początkowych prawideł ekonomiki politycznej z 1790 roku. O tym, że pragnął on wykorzystywać teorie ekonomiczne do celów praktycznych związanych z naprawą kraju świadczy chociażby podtytuł wspomnianej pracy: Z przystosowaniem przepisów gospodarstwa narodowego do onego wydźwignienia i polepszenia stosownie do aktualnego stanu, w którym rzeczy zostają.
W poglądach ekonomicznych Naxa można zauważyć wpływy późnego merkantylizmu (zwłaszcza jego odmiany francuskiej, czyli kolbertyzmu) oraz pewne idee przypominające angielskich prekursorów szkoły klasycznej. Nax rozumiał konieczność reform oraz podniesienia z upadku rolnictwa. Postulował nadanie chłopomwolności osobistej oraz wprowadzenie oczynszowania. Wierzył on, że oczynszowanie chłopów pobudzi ich do wydajniejszej pracy, co przyniesie korzyści całemu społeczeństwu.
Krytykował on poglądy fizjokratów i przeczył tezie, mówiącej o tym, że tylko produkcja rolna daje czysty zysk. Zwalczał hasła liberałów oraz zalecał interwencje państwowe w handlu zagranicznym. Popierał swobodne kształtowanie się stopy procentowej, w czym podobny był do prekursorów angielskiej szkoły klasycznej.
ADAM SMITH (jeden z bardziej wykształconych ludzi w W.B - XVIII w.)7
Najważniejsze poglądy
Sprawne funkcjonowanie społeczeństwa zapewnia mechanizm rynkowy - rząd nie powinien ingerować w procesy gospodarcze, ponieważ „niewidzialna ręka” rynku dokonuje optymalnej alokacji zasobów do poszczególnych dziedzin wytwarzania;
Rynek jest mechanizmem samoregulującym ceny, ilości dóbr i usług oraz dochody, mechanizmem scalającym społeczeństwo, a zarazem własnym strażnikiem;
Największe niebezpieczeństwo systemu tkwi w porozumieniach monopolistycznych;
Motorem działania jednostek jest interes własny, regulatorem sprzecznych interesów zaś konkurencja - poprzez wzajemne oddziaływanie te egoistyczne motywy przekształcają się w harmonię interesów całego społeczeństwa;
Źródłem wszelkiego bogactwa jest praca ludzka;
Nie każda praca tworzy bogactwo - powstaje ono tylko w wyniku pracy produkcyjnej, czyli tej, która stwarza materialne środki zaspokojenia potrzeb ludzi w społeczeństwie;
Środkiem wzrostu produktywności jest podział pracy – każdy powinien wykonywać tę czynność, którą najlepiej opanował (przykład fabryki szpilek);
Smith był zwolennikiem likwidacji ceł oraz wolnego handlu pomiędzy krajami.
Główne dzieła
Teoria uczuć moralnych - 1759;
Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów - 1776.
JEAN BAPTISTE SAY (jego mistrzem był Smith, kontynuował myśl Smitha)
System ekonomiczny
W ujęciu Say'a ekonomia polityczna jest nauką o sposobach i zasadach tworzenia, podziału i konsumpcji bogactwa zaspokajającego potrzeby społeczeństwa. Say wskazuje na wyższość ekonomii nad statystyką i innymi naukami opisowymi. Twierdzi, że w odróżnieniu od nich ekonomia poszukuje zasad i praw.
Ciągłość myśli szkoły klasycznej i wkład Say'a widać w trzeb blokach tematycznych jego systemu ekonomicznego, czyli tworzenia, podziału i konsumpcji bogactwa.
Teoria wytwarzania bogactwa wg Say'a opiera się o analizę procesu, w którym występują przedsiębiorcy i narzędzia, czyli zbiór elementów rzeczowych. Przedsiębiorcy wg Say'a to zarówno robotnicy jak i organizatorzy działalności, przemysłem natomiast rolnictwo, handel, rzemiosło i produkcja fabryczna.
Say rozwinął tradycyjną teorię czynników produkcji. Zwrócił uwagę na szczególne relacje występujące między pracą, kapitałem i szeroko pojmowaną naturą. Tym co łączy te czynniki w procesie wytwarzania użyteczności, jest wzajemne świadczenie usług, które uzasadniają otrzymywanie w zamian dochodów. Podział na pracę produkcyjną i nieprodukcyjną opiera się na użyteczności, wszelka praca dająca użyteczność jest produkcyjna. Dzięki tym twierdzeniom Say stał się prekursorem wielu wątków nauk o kierowaniu i zarządzaniu. W teorii podziału swoje rozważania Say opiera również o koncepcję wytwarzania użyteczności i świadczenia wzajemnych usług przez czynniki produkcji. I tak płaca jest częścią dochodów przemysłowych otrzymywanych przez robotników i przedsiębiorców, zysk jest dochodem pobieranym za szczególna usługę świadczoną przez kapitalistę, zazwyczaj bankiera a renta to dochód właściciela ziemi.
Prawo rynków
Największy i najbardziej kontrowersyjny wkład Say'a do myśli ekonomicznej to teoria, zwana prawem rynków Say'a. Punktem jej wyjścia jest teza, że podaż stwarza własny popyt. Say twierdził, że „...wykończony produkt z tą samą chwilą umożliwia zbyt innym produktom w całej wysokości swej wartości”. Znaczy to, że nie może wystąpić nadprodukcja, niezrealizowania części wytworzonej wartości, prowadząca do kryzysu. Say odrzucił tym samym pogląd o konieczności utrzymania popytu efektywnego jako warunku pełnej realizacji wytworzonego produktu.
Teoria konsumenta
Twierdzenia Say'a na temat teorii konsumenta nie są zbyt oryginalne. Traktuje on konsumpcję jako całkowite lub częściowe niszczenie użyteczności rzeczy. Nie konsumuje się potencjału, tj. zdolności do pracy, aparatu wytwórczego i sił przyrody. Wartość może być odtwarzana w innej formie, w ramach procesu reprodukcji, a kapitały mogą być akumulowane. Say twierdził, że niektóre wydatki publiczne jak na przykład wydatki militarne, silnie hamują proces reprodukcji. Pożyteczne są wydatki na oświatę czy infrastrukturę.
ADOLPH WAGNER
Studiował prawo i nauki polityczne. Od 1858 był nauczycielem ekonomii politycznej na Akademii Handlowej w Wiedniu. Od 1863 w Hamburgu, od 1865 profesor zwyczajny w Dorpacie, od 1868 we Fryburgu, od 1870 w Berlinie. Rektor Uniwersytetu Humboldta (wówczas Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma). Obok Gustava von Schmollera najbardziej znaczący ekonomista ery Bismarcka. Członek Verein für Socialpolitik.
W pierwszych latach swojej działalności naukowej zajmował się bankowością i polityką walutową. Następnie zwrócił się ku statystyce. Wywarł znaczący wpływ na poglądy Ferdynanda Tönniesa. W 1871 wydał opracowanie Freie kirchliche Versammlung evangelischer Maenner, w którym skupił się na kwestiach socjalnych, odbiegając od poglądów szkoły liberalnej. Od tego czasu propagował swoje poglądy społeczno-gospodarcze, stając się jednym z głównym reprezentantów "socjalizmu z katedry".
Zaangażował się także politycznie. Przystąpił do Conservativen Central - Comitee (CCC) – towarzystwa o silnie konserwatywnym i antysemickim nastawieniu. Współpracował z Adolfem Stoeckerem. Od lat 80. popierał monarchię i imperialną politykę cesarza Wilhelma, występując przeciwko parlamentaryzmowi. Żądał silniejszej reglamentacji życia gospodarczego i zwiększenia podatków. W latach1882 – 1885 poseł do sejmu pruskiego.
JOHN MAYNARD KEYNES
Okoliczności rozwoju myśli
Keynes stworzył własną teorię w wyniku depresji gospodarczej lat 30 – tych XX wieku, która pozbawiła pracy miliony ludzi. Zarówno rządy, jak i czołowi ekonomiści nie podjęli wówczas żadnych działań zaradczych, stawiając wyłącznie na samoregulację rynków. 29 października 1929 roku pękł spekulacyjny balon na giełdzie nowojorskiej, kursy akcji spadły niemal na samo dno. Ogromna liczba ludzi, licząc na zwyżkę kursów, kupiła akcje zaciągając wcześniej kredyty. Wobec krachu na giełdzie nie byli w stanie ich spłacić. Banki utraciły płynność finansową, liczne instytucje finansowe ogłosiły upadłość. Wiara w liberalny system gospodarki została całkowicie zachwiana.
Najważniejsze poglądy
Państwo powinno być regulatorem rynku - jego interwencjonizm powinien być kierowany na dziedziny, w których nie angażują się prywatne przedsiębiorstwa;
Najważniejszą rolę w gospodarce odgrywają inwestycje, których wielkość zależy między innymi od stopy procentowej i optymizmu przedsiębiorców;
Jeśli inwestor spodziewa się wyższych zysków, to inwestuje. Jeżeli nie robi tego w ogóle lub w zbyt małym zakresie, otwiera się tak zwana luka inwestycyjna;
Zwiększanie oszczędności prowadzi do zmniejszenia popytu, który ma znaczenie kluczowe;
Gospodarka osiąga pomyślną koniunkturę tylko wtedy jeśli konsumenci wydają większość dochodu na dobra i usługi, a przedsiębiorstwa inwestują;
Wydatki konsumpcyjne zależą od dochodów i od skłonności do konsumpcji;
W wyniku zwiększania oszczędności, czyli zmniejszania konsumpcji, następuje ograniczenie produkcji, zmniejszenie płac i likwidacja miejsc pracy i w konsekwencji cała gospodarka wchodzi w fazę kryzysu;
Gospodarka nie wychodzi z kryzysu samoczynnie;
Pobudzanie gospodarki następuje przez uruchamianie wydatków państwa, które obejmują prace interwencyjne, budowę dróg, kanałów, lotnisk i domów mieszkalnych.
ABBA LERNER
Urodził się w Rumunii i jako dziecko wyemigrował z rodzicami do Londynu. W 1929 roku zaczął uczęszczać do London School of Economics, a w 1937 roku wyemigrował na stałe do Stanów Zjednoczonych. Wykładał tam na licznych uniwersytetach, między innymi na Columbia University, Johns Hopkins University, Michigan State University czy University of California, Berkeley.
Publikował w wielu różnych dziedzinach ekonomii. W 1934 roku opublikował artykuł zatytułowany The Concept of Monopoly and the Measurement of Monopoly Power, w którym zdefiniował indeks pozwalający zmierzyć siłę rynkową monopolu. Obecnie nazywa się go powszechnie indeksem Lernera. W dziedzinie handlu międzynarodowego jest jednym ze współautorów warunku Marshalla-Lernera. Publikował również prace o tematyce finansów, opodatkowania czy cen czynników produkcji.
Pracował naukowo aż do śmierci w 1982 roku. W 1980 roku u szczytu kryzysu paliwowego opublikował artykuł, w którym zaproponował sposób na rozbicie kartelu państw producentów ropy naftowejOPEC. Argumentował w nim za wprowadzeniem podatku akcyzowego w wysokości 100% na różnicę pomiędzy historyczną i bieżącą ceną benzyny. Argumentował, że dzięki temu dwukrotnie wzrośnie cenowa elastyczność popytu, co osłabi kartel. Jego plan nigdy nie został wprowadzony w życie. Wielu ekonomistów uważa, że Lerner powinien był zostać wyróżniony Nagrodą Nobla z ekonomii, której jednak nigdy nie otrzymał.
JAMES BUCHANAN
ur. 3 października 1919 w Murfreesboro, Tennessee, Stany Zjednoczone – amerykański ekonomista, laureat Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii w 1986 roku.
Wieloletni profesor George Mason University w Fairfax w Wirginii. W 1957 był jednym ze współzałożycieli Centrum Ekonomii Politycznej im. Tomasza Jeffersona, przekształconego w 1969 w Centrum Badań Wyboru Publicznego (Center for Study of Public Choice); instytucja ta postawiła sobie za cel nadanie ekonomii wymiaru publicznego. W 1969 roku Buchanan został dyrektorem generalnym Centrum. Wraz z Gordonem Tullockiem stworzył teorię i szkołę wyboru społecznego; jednym z przedstawicieli tego kierunku jest m.in. noblista Amartya Sen.
JOSEPH SCHUMPETER
Życiorys
Studiował pod kierunkiem Eugena von Böhm-Bawerka, na wydziale prawa Uniwersytetu Wiedeńskiego. Później wykładał na uniwersytetach w Czerniowcach i w Grazu. W latach 1919–1920 był ministrem finansów trapionej powojennym kryzysem Austrii, w latach 1920–1924 – prezes Biedermann Banku. W latach 1925–1932 wykładowca Uniwersytetu w Bonn. Od roku 1932 aż do śmierci wykładał w Harvardzie.
Założyciel Towarzystwa Ekonometrycznego (1933), autor głośnej teorii wzrostu gospodarczego i cyklów koniunkturalnych indukowanych przez przełomowe innowacje, teorii postępującej transformacji kapitalizmu w socjalizm, historyk myśli ekonomicznej. Był zwolennikiem tezy o dominującej roli elit i wybitnych jednostek w rozwoju społeczno-gospodarczym. Stawił tezę, że demokracja to możliwość wyboru przez obywateli rządzącej elity. Dostrzegał pozytywny wpływ monopoli, a właściwie konkurencji monopolistycznej na gospodarkę, gdyż uważał, że to głównie wielkie korporacje stać na prowadzenie badań, które są jednym ze źródeł innowacji, będących motorem wzrostu gospodarczego.
Ciekawostką jest, że ambicją Schumpetera było zostanie największym ekonomistą na świecie, najlepszym jeźdźcem w Austrii i najlepszym kochankiem w Wiedniu. Później powiedział że spełnił dwa warunki z trzech, należy przy tym dodać że na koniu jeździł słabo.
Znani uczniowie i współpracownicy Schumpetera to m.in. Paul Samuelson, Paul M. Sweezy, Oskar Lange, James Tobin.
W 1986 powstało International Joseph A. Schumpeter Society, z siedzibą w Augsburgu.
Ważniejsze prace
Teoria rozwoju gospodarczego (1911)
Kryzys państwa podatków (1918)
Cykle koniunkturalne (1939)
Kapitalizm, socjalizm, demokracja (1942)
Historia analizy ekonomicznej (1950)
Wprowadzona wraz z rozwojem chrześcijaństwa, w zakresie handlu wyrażany był pogląd, że sprzedawanie i kupowanie jest zjawiskiem korzystnym dla obu stron, gdyż jedna potrzebuje tego co należy do drugiej i na odwrót.
Warunki, w jakich handel można uznać za uczciwy lub nieuczciwy, ustalał tzw. dogmat słusznej ceny (dogmat ujęty m.in. w XIII w. przez św. Tomasza z Akwinu).
Dogmat ten stanowi: "Każdy towar ma swoją słuszną cenę, poniżej lub powyżej nie powinien być sprzedawany, Słuszna cena to cena pokrywająca koszty produkcji".
Założenia i praktyka merkantylizm
Merkantyliści uważali, że:
źródłem bogactwa pochodzącego z zagranicy jest rozwinięty eksport przewyższający import (dodatni bilans handlowy),
kraje europejskie bezpośrednio ze sobą konkurują,
kraj, który ma najwięcej bogactwa, wygrywa tę konkurencję,
dobrobyt i siła są ze sobą ściśle połączone – siła narodowa w systemie międzynarodowym w dużej mierze wywodzi się z dobrobytu, dobrobyt jest niezbędny do kumulowania siły,
kruszec złoty i srebrny jest synonimem bogactwa,
pewne aktywności ekonomiczne są bardziej istotne od innych.
Głównym wnioskiem płynącym z tych reguł – reguł, które przez całe stulecia określały stosunki międzynarodowe – było to, że kluczowym elementem w powiększeniu przez dany kraj swoich zasobów metali szlachetnych jest korzystny bilans handlowy. Każdy kraj musiał eksportować więcej dóbr i usług niż importował, oczywiście o ile nie był w stanie zwyczajnie wytwarzać dużych ilości własnych metali szlachetnych. Przykładowo, Anglia założyła kolonie na półkuli zachodniej po części aby posiadać własne źródło drewna i nie musieć kupować go w obszarze bałtyckim. Było to ważne dla przemysłu stoczniowego, a więc w tworzeniu potęgi morskiej. Merkantylizm był siłą napędową kolonializmu, w myśl zasady, że wielkie imperium to klucz do bogactwa.
Podstawowym dogmatem merkantylizmu było twierdzenie, że eksportowanie materiałów surowych lub niewykończonych jest szkodliwe dla kraju (narodu), ponieważ więcej bogactwa można by uzyskać z ich przemysłowego przetwarzania w kraju (twierdzenie to jest charakterystyczne przede wszystkim dla ekonomicznego nacjonalizmu- dogmatu, w który przeistoczył się klasyczny merkantylizm). Dlatego np. Anglia zabroniła eksportu niewykończonych tkanin do Holandii. Jako zła postrzegana była również zależność od handlu zagranicznego. Aby sobie z nią poradzić, Anglia wprowadziła Akty Nawigacyjne, które zabraniały wstępu do angielskich portów każdemu statkowi, który nie był angielski ani nie przewoził dóbr wyprodukowanych w kraju swego pochodzenia. Rezultatem tego było ograniczenie możliwości prowadzenia handlu przez kolonie brytyjskie z krajami innymi niż Anglia.
Europejski merkantylizm siedemnastego i osiemnastego wieku był również odpowiedzialny za wzrost konfliktów międzynarodowych w tamtym okresie. Uważano, że skoro poziom handlu światowego jest stały, to jedyną metodą zwiększenia handlu jednego kraju jest odebranie go innemu krajowi. Z teoriami merkantylistów można bezpośrednio łączyć niektóre wojny, jak np. angielsko-holenderskieczy francusko-holenderskie.
FIZJOKRATYZM
Podstawowe miejsce w teorii fizjokratów ma koncepcja pracy produkcyjnej i produktu dodatkowego. Uważali oni, że produkcyjną pracą (tj. tworzącą nową wartość) jest jedynie praca w rolnictwie, bo tam powstaje tzw. produkt dodatkowy, czyli nadwyżka wytworzonej wartości ponad koszty produkcji. Produkcyjne są jednak tylko gospodarstwa nowoczesne, typu kapitalistycznego, bo nastawione na rynek - stosują nowe metody produkcji. Fizjokratyzm zmierzał do gospodarczej przebudowy monarchii i do rekonstrukcji ustroju feudalnego. Podstawowym dobrem produkcyjnym była ziemia, a rolnictwo to siła w rozwoju społeczeństwa. Porządkiem natury była: własność, wolność, poszanowanie pracy. Podstawowym hasłem fizjokratów było hasło leseferyzmu, czyli wolnej konkurencji, swobody działalności gospodarczej, której istnienie warunkuje działanie praw natury.
Wyróżniano trzy grupy:
klasa właścicieli ziemskich – świeccy i duchowni; wydzierżawiają posiadaną ziemię rolnikom dzierżawcom, za co otrzymują czynsz dzierżawny;
klasa produkcyjna (rolnictwo) – tylko ona pomnaża wartość produkcji, tworzy produkt czysty;
klasa jałowa (przemysłowcy, rzemieślnicy, kupcy) – nie wytwarza nowej wartości, przynosi jedynie równowartość zużytych środków konsumpcji.
Fizjokraci przyczynili się do rozwoju oświaty, edukacji i szkolnictwa. Polscy fizjokraci z Antonim Popławskim na czele, stali się założycielami pierwszych szkół podstawowych na wsiach – tzw. elementarnych czy parafialnych. W swoich pracach krytykowali ustrój pańszczyźniany, wyzysk chłopów przez panów, ekonomów i karczmarzy. Przyczynili się do zniesienia poddaństwa chłopów (bezwzględnej zależności od pana) i podniesienia godności zawodu kmiecia.
Komisja Edukacji Narodowej pod kierownictwem Hugona Kołłątaja przeprowadziła w 1780 r. reformę programów nauczania Uniwersytetu Jagiellońskiego, w wyniku której wprowadzono m.in. nowy przedmiot – ekonomię pod nazwą "umiejętności polityczne". Z modelu tablicy produkcyjnej czerpał później Karol Marks.
KAMERALIZM
Myśl ekonomiczna kameralizmu była zasadniczo inspirowana dążeniem do zwiększenia dochodów państwa oraz troską o wzrost liczby ludności.
Środkiem zapewniającym odbudowę życia gospodarczego była polityka skarbowa, realizująca postulaty dodatkowego opodatkowania i wprowadzenia różnego rodzaju opłat. Aktywna polityka ludnościowa, polegająca na wspieraniu działań na rzecz stymulacji przyrostu naturalnego i walce z wyludnieniem, miała zapewnić szybki wzrost produkcji i rozwój gospodarczy. Według kameralistów istotną rolę w realizacji tych celów miała odgrywać armia. Jej rozbudowa była związana ze wzrostem jej potrzeb, a zatem wzrostem siły roboczej niezbędnej do jej utrzymania. Do realizacji tych potrzeb niezbędne było intensywne zaangażowanie państwa, które rozbudowywało infrastrukturę, wspierało modernizację gospodarki, ściśle kontrolowało sektor rolny, rzemiosło i handel. Powstawały nowe manufaktury i banki.
W nurcie kameralistyki rozwinęła się statystyka, która miał zasadnicze znaczenie dla prowadzenia spisów ludności i kontroli wielkości obrotów handlu zagranicznego.
AKUMULACJA PIERWOTNA KAPITAŁU
akumulacja pierwotna kapitału, historyczny, gospodarczy, społeczny i kulturowy proces, który stał się podstawą ukształtowania się kapitalistycznego systemu produkcji.
Po raz pierwszy terminu akumulacji pierwotnej kapitału (previous accumulation) użył w XVIII w. angielski ekonomista, A. Smith, jednak do powszechnego obiegu intelektualnego weszło ujęcie K. Marksa przedstawione w Kapitale. Według Marksa w okresie akumulacji pierwotnej kapitału ukształtowały się nowe stosunki społeczne; powstały 2 antagonistyczne względem siebie klasy — właściciele środków produkcji, czyli kapitaliści, oraz robotnicy sprzedający swą siłę roboczą; zdaniem Marksa posiadacze kapitału zawłaszczali wytworzoną przez robotników wartość dodatkową; w ten sposób następowała dalsza akumulacja kapitału.
KAPITALIZM
system ekonomiczny oparty na prywatnej własności środków produkcji, czyli kapitału, który jest maksymalizowany przez właściciela.
System kapitalistyczny opiera się na zasadach:
wolnego obrotu towarami i usługami
wolnej konkurencji pomiędzy podmiotami
wolnego obrotu kapitałem oraz środkami produkcji
LIBERALNA
MYŚL FINANSOWA
Teoretyczne
i ideologiczne podstawy liberalizmu gospodarczego stworzył Adam
Smith twórca klasycznej ekonomii . Kamienie węgielnym liberalizmu
jest wolność gospodarcza, wolna konkurencja, silny indywidualizm
gospodarczy
Własność
prywatna jest warunkiem rozwoju przedsiębiorczości wobec tego rola
państwa powinna ograniczać się do tworzenia warunków do
swobodnego działania praw rynku.
3
założenia :
1}
polityka podatkowa powinna być neutralna, tzn. w jej wyniku nie mogą
następować zmiany w podziale dochodów (ukształtowanych w
warunkach produkcji) w społeczeństwie,
2)
ciężary podatkowe społeczeństwa powinny być takie, aby nic
hamowały aktywności gospodarczej oraz nie ograniczały zdolności
gospodarstw domowych do gromadzenia oszczędności,
3)
system podatkowy powinien zawierać takie podatki pośrednie, aby
ciężary podatkowe ponosili w istotnym stopniu również pracownicy
najemni, pozwoliłoby zwiększać możliwości oszczędzania i
inwestowania przez przedsiębiorców.
1.
równość
2.
pewność
3.
dogodność
4.
taniość
ORTODOKSYJNA
TEORIA FINANSÓW PUBLICZNYCH
Zaleca
aby budżet państwa był jak najmniejszy - J.B Say - podatek jest
ciężarem nie tylko z prywatnego lecz także społecznego punktu
widzenia
Ograniczenie
wydatków państwowych sprzyja umiarkowanej zwyżce cen i
płac
Koncepcja
małego budżet oznacza że powinien on być tworzony do takiej
wysokości która pozwala finansować ewidentne zadania publiczne
państwa a zwłaszcza zapewnienie ładu wewnętrznego i obrony
narodowej
Szukanie
podobieństw między gospodarstwem domowym , przedsiębiorstwem
prywatnym i gospodarstwem publicznym
Przeznaczenie
zaciągniętych pożyczek:
Jeżeli
nie uda się uniknąć deficytu budżetowego, musi być on
bezwzględnie przeznaczony na finansowanie przeznaczony na
finansowanie rozwoju gospodarczego.
Pożyczki
te powinny być zaciągane w ramach operacji długoterminowych, tak
aby nie zwiększać bieżących kapitałów potrzebnym
przedsiębiorstwom prywatnym.
Pożyczki
te powinny być jak najszybciej spłacone, aby nie zwiększać
kosztów obsługi długu.
4
założenia :
1)
równowaga ekonomiczna gospodarki
2)
równość między oszczędnościami i inwestycjami
3)
komplementarność między konsumpcją i oszczędnościami
4)
stała suma oszczędności w warunkach równowagi
ekonomicznej
PIERWSZE
PRÓBY INTERWENCJONALIZU FISKALNEGO
Państwo
powinno mieć warunki do akumulacji i osiągania zysków
Teza
Wagnera oparta jest na analizie obserwacji że wraz z rozwojem
społecznym władze publiczne zgłaszają popyt na coraz większe
dochody , stanowiące skutek rosnących wydatków sytuacja wynika z
faktu ze potrzeby publiczne rosną szybciej niż potrzeby
indywidualne
Teoria
Wagnera przyczyniła się do rozwoju ubezpieczeń społecznych
Wilhelm
von Gerloff - prawo oporu wobec podatków. Wzrost wydatków
publicznych nieuchronnie prowadzi do wzrostu podatków a to z kolei
staje się podstawą indywidualnego i zorganizowanego oporu
podatników przed rosnącymi podatkami
Zasady
podatkowe Smith'a
Charakterystyka
Jest to zbiór podstawowych reguł, jakimi powinny charakteryzować się obciążenia fiskalne. Zasady te miały celu likwidowanie uciążliwości fiskalnej oraz zapewnienie w jak największym stopniu sprawiedliwości i akceptacji społecznej dla podatków. Reguły te zostały ustalone przez Adama Smitha w jego najbardziej znanym dziele „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”.Podatki są zagadnieniem, któremu już od dawna przyglądano się z dużym zainteresowaniem. Były, i są, one niezbędnym narzędziem do funkcjonowania aparatu państwowego a także zawsze wzbudzały wiele kontrowersji i niechęci ze strony podatników. Adam Smith, zwany także „Ojcem ekonomii” wyodrębnił następujące zasady podatkowe:
- równość opodatkowania,
- pewność opodatkowania,
- dogodność opodatkowania,
- taniość opodatkowania.
Zasady
Równość opodatkowania – zasada ta może być rozpatrywana na dwa podstawowe sposoby. Część ludzi postrzega równość opodatkowania jako pobranie od każdego podatnika takiego samego odsetka osiąganych przez niego dochodów (podatek liniowy), natomiast część ludzi, kierując się teorią użyteczności krańcowej kolejnych jednostek dochodu, twierdzi, iż sprawiedliwe opodatkowania to opodatkowanie progresywne. Adam Smith podczas opisu tej zasady opowiadał się za podatkiem liniowym.
Pewność opodatkowania – ta zasada jest zasadą, której Adam Smith przypisał szczególną wagę. To, czy jednostka jest pewna tego ile podatku będzie musiała zapłacić często przesądza o przejrzystości i pewności systemu podatkowego, a więc i o postrzeganiu pod niektórymi względami konkretnego kraju.
Dogodność opodatkowania – opisując tą zasadę Adam Smith podkreślił, że jest ona istotna zarówno z punktu widzenia podatnika jak i poborcy podatkowego. W przypadku, gdy sposób pobierania podatków zostanie ustalony w sposób dla podatnika dogodny, podatnik będzie miał większą łatwość w płaceniu podatków w pełnej kwocie na czas. Z drugiej strony poborcy podatkowemu zależy na tym aby na czas otrzymać wpływy podatkowe, a temu przecież sprzyjają dogodne warunki płatności.
Taniość opodatkowania – zasada ta mówi o stosunku kwoty jaką społeczeństwo wpłaca do budżetu jako podatki do kwoty jaką otrzymuje z powrotem w postaci wydatków publicznych. Im te dwie kwoty są bliższe siebie, tym system podatkowy jest bardziej efektywny
LESEFERYZM
(fr. laissez faire - pozwólcie czynić; laissez passer - pozwólcie przechodzić, laissez aller) - sformułowany przez francuskich fizjokratów, ale najpełniej zrealizowany w dziewiętnastowiecznej Wielkiej Brytanii pogląd filozoficzno-ekonomiczny głoszący wolność jednostki, zwłaszcza w wymiarze społeczno-ekonomicznym. Za popularyzatora[1] tego określenia uznaje się J.V. Gournaya, nauczyciela ekonomii J. Turgota. Wyraża dążenie do wolności gospodarowania oraz wyzwolenie z wszelkich zależności feudalnych. Rola państwa miała być ograniczona do roli nocnego stróża, który miał strzec fundamentalnych zasad wolności gospodarowania i prywatnej własności. Rozumowanie leseferystów jest oparte na założeniu, że każdy człowiek kieruje się zasadą korzyści materialnej (homo oeconomicus). Zespół poglądów leseferystów związany był ściśle z oświeceniowymi koncepcjami wolności jednostki oraz ideą praw naturalnych.
W gospodarce opartej na leseferyzmie jedynym regulatorem jest cena, brak jest jakiejkolwiek ingerencji czynników zewnętrznych w procesy rynkowe (przeciwieństwo interwencjonizmu). Leseferyzm oznacza działanie w warunkach wolności osobistej, równości wobec prawa, poszanowania własności prywatnej, a rolę państwa sprowadza wyłącznie do pozycji gwaranta podstawowych swobód obywatelskich i dlatego też z założenia państwo nie może ingerować w sferę ekonomiczną.
Leseferyzm został urzeczywistniony w XIX-wiecznej Wielkiej Brytanii, a sama polityka leseferyzmu utożsamiana jest z liberalizmem gospodarczym, któremu dała swój początek.
Adam Smith i David Ricardo - twórcy ekonomii klasycznej, głosili idee leseferyzmu. A. Smith utrzymywał, że rola państwa powinna ograniczyć się do: przestrzegania prawa i utrzymania porządku, dostarczania pewnych dóbr publicznych (których nie dostarczyłyby przedsiębiorstwa prywatne - jak ochrona zdrowia) oraz obrony narodowej.
Efekt wypychania
lub wypierania (ang. crowding out) - zjawisko ekonomiczne polegające na zmniejszeniu wielkości inwestycji sektora prywatnego spowodowanym zwiększonym finansowaniem wydatków publicznych deficytem budżetowym. Jest jedną z form zawodności państwa w zakresie rozwiązań regulacyjnych.
Efekt wypychania pojawia się, gdy powodem początkowej zmiany wielkości produkcji jest wzrost wydatków państwa. Dochodzi wtedy do wzrostu popytu na pieniądz oraz wzrostu stopy procentowej, a tym samym do ograniczenia popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego sektora prywatnego. Wypieranie to inaczej zastąpienie inwestycji prywatnych wydatkami państwa.
Wypieranie finansowe związane jest ze wzrostem stopy procentowej w wyniku niepieniężnego finansowania wydatków państwa, natomiast wypieranie realne może być spowodowane np. zastąpieniem konsumpcji prywatnej konsumpcją państwa lub hamującym wpływem potencjalnej rosnącej niepewności, będącej rezultatem zwiększonych wydatków państwa.
Prawo wzrastających wydatków publicznych (PRAWO WAGNERA)
Prawo Wagnera mówi o stałym wzroście wydatków publicznych (względnych w odniesieniu do PKB i bezwzględnych).
Pogląd ten Adolph Wagner przedstawił w czterotomowym dziele zatytułowanym Finanzwissenschaft. Sprowadza się to do obserwacji, że mechanizm rynkowy nie jest w stanie sprostać potrzebom ludzkim, gdyż potrzeby publiczne rosną szybciej od potrzeb indywidualnych. Przyczyny to m. in. wzrost ludności i coraz bardziej skomplikowane struktury państwowe.
Złota reguła, Złota reguła finansów publicznych
zasada postępowania w ramach polityki fiskalnej rządu. Złota reguła postuluje aby finansować deficytem budżetowym jedynie wydatki majątkowe (inwestycyjne), czyli te o charakterze długookresowym np. wydatki na infrastrukturę. Natomiast bieżące wydatki państwa powinny być pokryte w całości przez bieżące dochody budżetowe. Państwo powinno dążyć do utrzymania zrównoważonego budżetu.
Zastosowanie reguły ma zapobiegać negatywnym skutkom zmian wydatków spowodowanych wahaniami PKB w cyklu koniunkturalnym. Dopuszczenie występowania deficytu pozwala na utrzymanie wydatków inwestycyjnych na odpowiednim poziomie, inaczej niż w restrykcyjnej regule zrównoważonego budżetu, prowadzącej do niedoinwestowania infrastruktury publicznej w okresie słabszejkoniunktury. Podobnie w fazie ekspansji, gdy obserwowany jest szybki wzrost gospodarki, chęć zachowania równowagi budżetowej pociągałaby za sobą dodatkowe wydatki lub redukcję podatków. Zgodnie ze złotą regułą, deficyt budżetowy rządu powinien być zrównoważony w czasie trwania każdego cyklu. Zastosowanie złotej reguły może prowadzić do nadużyć władz fiskalnych usiłujących zaliczyć część wydatków konsumpcyjnych do kategorii wydatków inwestycyjnych. Aby zapobiec takiemu postępowaniu konieczne jest precyzyjne określenie kryteriów jakie muszą one spełniać.
Jednym z celów wyznaczonych w Traktacie z Maastricht, opierającym się na powyższej regule, było ograniczenie deficytu budżetowego do poziomu 3% PKB.
INTERWENCJONIZM
stosunki gospodarczo-polityczne, polegające na bezpośrednich interwencjach państwa w wolny rynek. Niekiedy rozumiane jako teoria ekonomiczna zalecająca takowe podejście.
Formy interwencjonizmu
Interwencjonizm może przybierać różne formy:
bezpośrednie finansowanie niektórych inwestycji gospodarczych z kasy państwowej, np. budowy autostrad,
"ratowanie" upadających przedsiębiorstw przez preferencyjne kredyty, oddłużanie i ew. przejmowanie upadłych przedsiębiorstw na własność skarbu państwa,
bezpośrednie dotacje do nierentownej produkcji lub usług,
skupowanie przez państwo nadmiaru niektórych towarów i ich późniejsze sprzedawanie w celu utrzymania stałego poziomu cen,
uczestniczenie przez państwo w grze na rynkach finansowych poprzez posiadanie pakietów akcji wybranych przedsiębiorstw oraz emisję własnych papierów wartościowych (np. obligacji),
bezpośrednia interwencja państwa w rynek walutowy – polegająca np. na utrzymaniu kursu własnej waluty przez wykupywanie obcych walut na rynku wewnętrznym,
wprowadzanie monopolu państwowego w niektórych sektorach gospodarki, np. produkcji mocnych alkoholi,
regulacja rynku poprzez wprowadzanie systemu koncesjonowania niektórych form działalności gospodarczej np. w celu obrony słabszych podmiotów przed silniejszymi,
płynną regulację podstawowych stóp procentowych, nie wynikających z bezpośredniej podaży pieniądza na rynku lecz przeciwnie zapobiegającej potencjalnym, niekorzystnym zjawiskom na rynku,
"pompowanie" pieniędzy na rynek poprzez pomoc socjalną (np. zasiłki dla bezrobotnych),
stosowanie systemu, którego celem jest nie tylko pozyskiwanie środków do budżetu państwa ale także regulacja rynku przez np. różnicowanie stóp podatkowych w różnych sektorach gospodarki, czy ulgi na inwestycje,
regulacja rynku poprzez nakazowe rozbijanie naturalnych i wymuszonych monopoli zagrażających utrzymywaniu prawdziwej konkurencji,
kontrole cen niektórych towarów (ale nie wszystkich) np. mleka.
BUDŻET OPERACYJNY I KAPITAŁOWY HANSENA
Konsekwencją poglądów Hansena na kwestie równowagi budżetowej, długu publicznego i wydatków publicznych w okresie depresji jest koncepcja sporządzenia dwóch odrębnych budżetów:
budżet operacyjny – związany z realizacją bieżących zadań publicznych wzrastających zwłaszcza w okresie depresji, np. zasiłki dla bezrobotnych. Państwo, aby zachować płynność finansową musi pożyczać, a budżet w poszczególnych latach nie zawsze może być zrównoważony. Hansen uważa, że zaciąganie pożyczek w ramach budżetu operacyjnego powinno doprowadzić do ich spłacenia w okresie polepszenia koniunktury. Ponadto budżet operacyjny musi być obciążony obsługa długów, które powstają w budżecie kapitałowym;
budżet kapitałowy polega na opracowaniu planu wydatków długoterminowych tak, aby zapewnić niezbędne środki pieniężne na realizowane przez państwo zadania. Sporządzanie budżetu kapitałowego ma też pomóc udzielić odpowiedzi na pytanie: w jakim stopniu wydatki kapitałowe mogą być pokryte z dochodów zwyczajnych (podatków), a w jakim stopniu wymagają zaciągania pożyczek?
Hansen podkreśla, że oba budżety muszą być ze sobą powiązane, a parlament musi zachować pełną kontrole nad nimi.
FINANSE FUNKCJONALNE LERNERA
Lerner zakwestionował nie tylko zalecenia ortodoksyjnych fiskalistów lecz także liberalnej myśli finansowej (ekonomicznej), wg której budżet powinien być zrównoważony, podatki jak najmniejsze, dług publiczny minimalizowany. Lerner zaleca stosowanie wszelkich środków polityki finansowej państwa, byleby tylko były skuteczne (stąd nazwa finanse funkcjonalne A. Lernera). Do środków tych Lerner zalicza nie tylko podatki i wydatki publiczne, lecz także zaciąganie i spłatę długów oraz emisję pieniądza i wycofywanie go z obiegu.
Typy państw wg Jamesa Buchanan’a:
-państwo socjalistyczne- bierze na siebie zadnie zapewnienia ludziom dóbr i usług,
-państwo transferowe- zabiera podatki od jednych i następnie transferuje je w postaci pomocy
str.