Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu
ELIZA OSZESZKOWA
Młodość pozytywizmu
Kilka uwag nad powieścią
Napisana na przedpolu nowej epoki przez autorkę rozpoczynającą swoją twórczość. W tym samym roku opublikowała swoje debiutanckie opowiadanie. Tekst ma charakter programowy i postulatywny. Punktem wyjścia jest przekonanie, ze literatura odbija sytuację społeczności, w której jest pisana. Pierwsi pozytywiści nie mieli dobrych określeń naukowych, metaforyzowali. Literatura i pisarz służyli zbiorowości – najczęściej powtarzana myśl.
Powieść jako gatunek: szczególnie predestynowany do przedstawienia pełni wiedzy o rzeczywistości. W jej świadomości dopiero XIX-wieczny rozwój nauki umożliwił pisanie pełnowartościowych powieści. Za najważniejszą odmianę powieści uznała powieść tendencyjną. Jej cechy:
nie może być piękną gadaniną, sztuką dla sztuki – nie powinna dominować funkcja artystyczna ani estetyczna, nie powinna być samozwrotna i nie powinna zatrzymywać uwagi czytelnika na swojej organizacji,
powinna mieć cel obchodzący ogół, użyteczna z punku widzenia społeczności – zajmuje się kwestią aktualną, bolesną, zajmującą czytelników, w tej powieści analiza rozumowa jest istotniejsza i wyraźniejsza od strony dyktowanej przez natchnienie wyobraźni – wyraźnie antyromantyczne,
w powieści tendencyjnej nie ma miejsca na wydarzenia nadnaturalne, wyjątkowe czy przypadkowe. Skupia się na wydarzeniach prawdopodobnych, typowych dla danego miejsca i czasu. Postaci powinny wcielać w siebie charakterystyczne problemy i idee, są ważne ze względu na te problemy i idee a nie ze względu na portrety psychologiczne,
Talent pisarza powinien uczynić powieść tendencyjną dziełem ciekawym i atrakcyjnym dla czytelnika.
Po przykłady sięgnęła do dzieł Hugo i George Sand – pisarze romantyczni ale tworzący w szeroko rozumianym realizmie. Wzorami są zwłaszcza dwie powieści Hugo: Pracownicy morza – pokazują walkę człowieka z naturą i Nędznicy – walka z niedoskonałym ładem społecznym (właściwie nędzarze, nędza wywoływała skłonności do grzechu lub przestępstwa – ten, kto był nędzarzem stawał się nędznikiem – kimś, kto przekroczył prawo. W tym tytule tkwi XIX-wieczne przeświadczenie, że ludzie biedni nie mogą być etyczni). W lit polskiej zapowiedzi tendencyjnej znajduje u Kraszewskiego (lata 40-50). zwraca uwagę też na innych powieściopisarzy. Kaczkowskiemu zarzuca, że jego powieści historyczne są za mało tendencyjne. Szkic młodej Orzeszkowej jest stosunkowo spokojny jak na szkic programowy i dość daleki od doktrynerstwa i zacietrzewienia. Daje dobre pojęcie o tym, czego oczekiwali od powieści młodzi autorzy. Świadczące o ambicji młodej pisarki jest odwołanie do dzieł Hugo. Znamienne jest to, że powołuje się na wzory francuskie, a nic nie wiem o wzorach angielskich, które były znacznie ważniejsze dla rozwoju realizmu – Milczy o Dickensie, Balzacu wybierając Hugo. Było to być może efektem ówczesnego kształcenia i pewnie nie przeczytała wtedy jeszcze tych autorów.
Listy o literaturze
Powieść dojrzałego realizmu
O powieściach T. T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle
Część ogólna jest jedną z najważniejszych wypowiedzi na temat powieści. Zasadnicza różnica między tekstami jest taka, że młoda Orzeszkowa pisała tekst programowy o nastawieniu postulatywnym i praktycznym. 13 lat później starała się odpowiedzieć na pytanie: Czym jest powieść? Jakie umiejętności są konieczne do jej napisania? Miała cele poznawcze, nie programowe. Zasadnicza myśl tego artykułu: istotnymi, decydującymi cechami powieści są: pośredniość ontologiczna i hybrydyczność – znajdywanie się między sztuką i filozofią, sposób usytuowania wśród bytów (powieść łączy sztukę i filozofię), powieść jest napisana w różnych językach poznawania świata – język czystej literatury i stosowany w filozofii, może być tych języków dużo. Pośredniość i hybrydyczność sprawiają, że powieść powinna być nieustannie otwarta na inspiracje estetyczne i na zmieniającą się wiedzę o różnych aspektach rzeczywistości. Ta otwartość sprawia, że powieść nie jest gatunkiem raz na zawsze unormowanym i skonwencjonalizowanym. Jest zdolna do wchłaniania nowych pierwiastków, zmienia się z kształtem świata, ludzkiej świadomości i sztuki. Należy zachować równowagę między sztuką i wiedzą, jej zachwianie burzy wewnętrzną jedność powieści. Powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu – metafora Stendhala. Orzeszkowa ją zanegowała. Według niej to są szkła – nie tylko odtwarza, ale i tworzy (strona 313 w antologii). Dziś oznacza to, że powieściopisarz nie tylko odbija i naśladuje rzeczywistość, ale też buduje, kształtuje, konstruuje pełny świat, który jest analogonem empirycznym istniejącej rzeczywistości. Literatura jest jednocześnie wymyślona i prawdziwa, jest analogonem do rzeczywistości. Ten proces budowania świata powieściowego, harmonizowania, tworzenia można uchwycić poprzez zanalizowanie kolejnych działów twórczych pisarza – nie interesuje ją efekt działań, ale proces twórczy.
Etapy powstawania powieści:
Zaczątkiem jest twórczy pomysł – pierwszy etap tworzenia. Ma on charakter intuicyjny i przed intelektualny, nie ma żadnego algorytmu, który pozwoliłby opisać, jak się wpada na pomysł. Pomysł to inaczej dostrzeżenie w świecie sytuacji dramatycznej, konfliktu zdarzeń, konfliktów wartości, to umiejętność patrzenia na rzeczywistość jako przestrzeń bezustannego ścierania się sprzeczności.
Drugim etapem twórczym jest rozmysł – próba intelektualnej analizy pomysłu i wszystkich tkwiących w nim możliwości. Dwa etapy mają ważne konsekwencje poznawcze. To wskazuje, że idea powieści dla Orzeszkowej jest logicznie i chronologiczne wtórna wobec artystycznego zamysłu. W 1879 r. Orzeszkowa mówi, ze pierwszeństwo idei prowadzi do powstawania powieści dydaktycznej i sentymentalnej. Oba rodzaje uważa za oddalone od rzeczywistości, więc niepełne. Po latach powieść tendencyjna jawi się Orzeszkowej jako zła – wewnętrzna krytyka powieści tendencyjnej. Dopiero po pomyśle i intelektualnym rozmyśle następuje część trzecie – konstruowanie – rzeźbienie postaci i stwarzanie świata przedstawionego. Zrealizowanie pomysłu i rozmysłu wymaga dyspozycji od pisarza: talentu jako czynnika niepodlegającemu zracjonalizowaniu i zracjonalizowaniu, albo się talent ma albo nie, po drugie jest wykształcenie – mówi o 3 poziomach: estetycznym, naukowym i moralnym. W odróżnieniu od talentu wykształcenie można pogłębiać. To potrójne wykształcenie pozwala pisarzów myśleć nie tylko na poziomie przypadków obserwowanych w rzeczywistości ale też typów – zdarzeń charakterystycznych dla danego momentu historycznego. Takie myślenie jest w literaturze sprawą zasadniczą, powieściopisarz musi być encyklopedystą – ktoś umiejący tylko i tak, by nic nie było dla niego niezrozumiałe. Miłość świata, tego co istnieje jest konieczna, by zrozumieć, jaki jest świat, wola stworzenia nowego świata, werystycznej fikcji, bez której pisarz niczego nie zrobi, odwaga powiedzenia prawdy rzeczywistości – to musi mieć pisarz. Ta rozprawa przynosi zapowiedź powieści realistycznej.
Obie rozprawy Orzeszkowej pokazują, jak wyglądały dwa modele powieści ważne dla epoki pozytywizmu – model powieści tendencyjnej i realistycznej. Jej poglądy są ważne, dlatego, że są klarowne, wyraziste i dojrzałe. Te poglądy są ważne tez ze względu na twórczy dorobek Orzeszkowej. Jej poglądy nie wyczerpują świadomości epoki.
Powieść a nowela
ALEKSANDER ŚWIĘTOCHOWSKI
Młodość pozytywizmu
My i Wy
- Felieton ukazany anonimowo.
- Wyraźne zarysowanie dwóch obozów. Wie, że nie przekona nieprzekonanych, przekonanych utwierdza. Konfrontacyjność tytułu. W samym tytule był pomysł konfrontacji dwóch obozów. Utożsamia się z jednym obozem. Da się rozróżnić te obozy. Albo jesteś z nami i się z nami zgadzasz, albo automatycznie trafiasz do drugiej grupy.
- We wstępie cytaty kojarzące się z wojną. Dominacja obrazowania i metaforyki militarystycznej (motyw oblężonej twierdzy - konflikt jest na tyle poważny, że w każdej chwili może dojść do starcia). parafrazy, cytaty, aluzje, nawiązania - ośmieszenie przeciwnika, otworzenie pola do dyskusji.
- Obraz mówiącego: na bieżąco zaznajamia się z tym, co się dzieje, autor dodaje sobie wiarygodności. kontekst jest znany zarówno przez starych jak i młodych. dyskusja prowadzona w znanym sobie gronie, ale też adresowana do czytelników.
- Przeciwstawienie młodzi-starzy. Grodził się romantyzm było takie samo przeciwstawienie.
Felieton – XIX w. okres rozkwitu gatunku. W założeniu był tekstem opiniotwórczym. Le feuille – liść, krótki tekst, który miał kształtować społeczne poglądy, zapatrywania na konkretne sprawy.
Tuż po upadku powstania załamuje się narracja romantyczna. Następuje ścieranie się dwóch prądów.
Pleść społeczna i literacka
- bezsprzeczny związek literatury i społeczeństwa. Społeczeństwo oddziałuje na literaturę – postęp literacki ma wytłumaczenie w postępie społecznym, upadek społeczeństwa, odbija się na literaturę, ale to literatura powinna wysuwać myśl naprzód
- literatura zrzekła się idei postępowych, nie wystarcza społeczeństwu, bo prześciga ją ono w postępie
- szkodliwi wieszcze, nikt nie ma prawa stawać przed społeczeństwem, nie można zostawać w tyle i upominać się o zasługi
- ze społeczeństwa pleśń zeszła, czy literatura też powinna ją z siebie zrzucić?
Sprawa naturalizmu
Młoda starość
PIOTR CHMIELOWSKI
Młodość pozytywizmu
Niemoralność w literaturze
- „Przegląd Tygodniowy” 187
- literatura jako powszechne dobro, powinna być przedmiotem oceny każdego obozu, stanu, indywidualności. Takiej krytyki u nas nie ma
- głos ogólny zna tylko jedną stronę oceny, która decyduje o dobroci/niegodziwości utworu: niemoralność, zmienia znaczenie, znajduje się w plotkach, gronach
- rozdwojenie moralne – słowa, oburzenie (literatura a życie) – przeskakują przepaści moralne
- są głosy estetyków, które wyganiają niemoralność
- realizm w sztuce
- należy dopuścić do literatury postęp
- dawnej literatura nie wstydziła się opisów ciała, krwi, naturalności, teraz staje się dewotką – trzeba ją przez tym uchronić
- wymaga wykreślenia z kodeksu moralnego sytuacji, które są pruderyjne i niedołężne
- nie propaguje moralności, ale prawdę, literatura musi odzwierciedlać ludzkie życie, ma być jego obrazem, nie może być parawanem rzeczywistości, a wtedy doprowadzi do ideału szczęścia
- niemoralnością jest sprzeczność przekonania wewnętrznego z wypowiedzeniem zewnętrznym, lubowanie się w naturalizmie tylko dla estetyki, wykorzystywanie zmysłowości bez celu,
- człowiek – boi się nowości, unika reform,
Utylitaryzm w literaturze
- artysta jest zależny od otoczenia, a od artysty zależy otwór. Do tej pory artyści się wyróżniali, byli oddzielną klasą. Nie wiedzieli więc jak poprawnie odwzorować w utworach świat zwykłych ludzi
- należy przeprowadzić reformę w wykształceniu artystów
- każdy musi być użyteczniejszy, im wyższy stopień w społeczeństwie, tym szerszy zakres użyteczności
- artyści powinni być jak inni, powinni znać cele społeczeństwa i przedstawiać w sztuce pomysły osiągnięcia tych celów, żyć życiem ogólnym, nie tylko czuć, ale też rozumieć potrzeby społeczeństwa. Oprócz miłości, którą lubią opisywać, są inne, większe tragedie, brak kategoryzowania. Poeci powinni zejść na ziemię, takie same wymagania dla piszących, jak dla innych, nie powinni żądać przywilejów.
- artyści powinni być wyobrazicielami kierunków epoki, wiedzę muszę czerpać z otoczenia, a nie z siebie. Potrzebna jest do tego samowiedza – trzeba znać cel, środki, przyczyny i skutki wszystkiego. Precz z natchnieniem.
- albo literatura się zmieni, albo odejdzie w zapomnienie, nie można marnować sił na niedorzeczności
- harmonijne zespolenie estetyki i prawdziwości myślenia
Czy nauka może szkodzić twórczości?
Młode siły
FRANCISZEK KURPIŃSKI
Młodość pozytywizmu
Romantyzm i jego skutki
- w literaturze romantycznej piękno wyrażone w sztuce było celem samym w sobie; taka sztuka nie uszlachetnia; nowa literatura za cel stawia sobie podnoszenie społeczeństwa,
- uległo zmianie też myślenie o początku sztuki: nie tylko idea i uczucie piękna jest bodźcem do powstawania stuki, ale także potrzeby społeczeństwa
- zmieniają się sądy o sztuce – krytyków nie interesuje tylko o poprawność konstrukcji dzieła ale także o to, do czego dążył, badanie myśli przewodnich
- poezja – pytanie, co zrobiła na rzecz postępu społeczeństwa
- autor zawsze pisze dla kogoś, świadomie lub nieświadomie oddziałuje na uczucia i rozum czytelników, pisarz musi zachować równowagę między rozumem i uczuciami,
- literatura czynnie oddziałuje na społeczeństwo, bierze udział w różnych przemianach
- romantyzm wpłynął pozytywnie na rozwój poezji, ale negatywnie na rozwój nauk i społeczeństwa przez zbyt duże skupienie się na uczuciowości
- uczucie jest ważne dla twórczości, ale trzeba uważać, ku czemu się ono zwraca: ku przedmiotom nikczemnym i pospolitym – nie podniesie tonu poetyckiego, przerodzi się w sentymentalność, ku przedmiotom wspaniałym – natchnie poetę, wstrząśnie czytelnikiem, najwyższy poziom uczucia zawłada poetą i odcina od rozumu, taki romantyzm musi się w końcu wyczerpać
- poezja powinna idealizować według skali prawdopodobieństwa, nie powinna posługiwać się postaciami i wydarzeniami nadprzyrodzonymi
- zasługą romantyków był zwrot ku przeszłości, odkrycie tego, co zaniedbali ludzie oświecenia
- romantycy poszukiwali przeszłości w wiekach średnich, których brakowało w Polsce, ale znaleźli ich odpowiednik. Zabrakło jednak fachowej oceny historycznej, co z tych dawnych czasów zasługuje na upamiętnienie, więc romantycy odnosili się do wszystkiego. Nawiązywali do Polski sarmackiej, najazdów, wojewodów, rycerzy itp. Chcieli wskrzesić przeszłość i zachować z niej to, co najmniej warte pamiętania
- klasycy z kolei wybierali fakty dziejowe
- przyszłość wg romantyków – analogiczna z losami Chrystusa niewinnie ukrzyżowanego, przyszłość jest powołana do zbawienia ludzi,
- ideał w poezji romantycznej: zapaleniec, fantastyczny marzyciel, pół-bohater, pół-szaleniec, chcący zmienić bieg świata, nie myśli o rzeczywistości, sceptyk, idealista, mistyk,
- najmniej ucierpiał przez romantyków język,
- przez romantyków mierzono siły na zamiary a nie zamiary na siły, wyolbrzymiono uczucie, z pogardą odnoszono się do rozumu,
BOLESŁAW PRUS
Okres dojrzałości
„Farys”
Powieść dojrzałego realizmu
Kronika tygodniowa
Słówko o krytyce pozytywistycznej
- odpowiedź na artykuł Świętochowskiego, Aleksander Głowacki
- zarzuca, że Świętochowski nie zdefiniował pojęcia „humor”
- niewinna niespodzianka nie dotyka personalnie człowieka, ale wywołuje śmiech, taką niespodziankę może zrobić otoczenie lub człowiek
- produkcje umysłowe wywołujące można podzielić na dwie kategorie:
Dowcip – wytwór fantazji
Kombinacja pojęć, w której za pozorną niedorzecznością kryje się trafne stwierdzenie, jest wiele gatunków dowcipu,
Humor – wynika z obserwacji
Humor polega na sumiennym oglądaniu rzeczy co najmniej z dwóch stron – dobrej i złej, małej i wielkiej, ciemnej i jasnej, humorysta niczego nie próbuje zdobyć ani nikogo nawrócić, wszystko obserwuje ze spokojem
- z niektórymi dziełami satyrycznymi wszyscy czytelnicy (i pesymiści i realiści) będą się w niektórych punktach zgadzać. Oznacza to, że humorysta jest na linii środkowej między realizmem i pesymizmem
- Prus początkowo pisał na tle tego, co kiedyś przeczytał. Zaczął pytać starszych autorów, jak ma pisać, co robić, odpowiedzieli mu, że nie ma żadnych prawideł na twórczość pisarską. Czytał podręczniki, ale nic w nich nie znalazł, zaczął więc robić swoje notatki.
- utwór literacki tworzą m. in:
Temat – zjawisko, które autor czytelnikowi przedstawia i tłumaczy w powieści, wzięte z obserwacji lub wymyślone
Plan – rozwinięcie tematowego zjawiska według jego naturalnego przebiegu, musi opierać się na obserwacji lub znajomości ogólnych praw przebiegu zjawisk
- odpiera zarzut Świętochowskiego, że zlepia charaktery
Sprawa naturalizmu
„Ogniem i mieczem”, powieść z lat dawnych Henryka Sienkiewicza
Pozytywizm wobec nowych prądów
Młoda literatura polska
Poezja i poeci
HENRYK SIENKIEWICZ
Okres dojrzałości
Szkice literackie: „Zarys literatury pięknej ostatnich lat szesnastu” przez dra Piotra Chmielowskiego
- książka Chmielowskiego dzieli się na dwie części, Sienkiewicz ma zastrzeżenia do tego podziału,
- wg Chmielowskiego w ciągu ostatnich 16 lat toczyła się walka podobna do walki romantyków z klasykami
- graniczny rok 1863 – po nim zapanowała martwota w kraju, zniechęcenie się, apatia, podniesiono hasło pracy organicznej,
- literatura musi odbijać życie codzienne, więc im więcej energii na polu praktycznym, tym więcej na polu umysłowym
- po burzy 63 roku wszystko zaczęło wracać do normy, działalność Szkoły Głównej została spotęgowana przez nowy ruch umysłowy, ponowne zainteresowanie nauką, zaczęło działać młode pokolenie
- zwrócono uwagę na kwestie wewnętrzne wg hasła pracy organicznej, zaczęto krytycznie patrzeć na wady przeszłości
- Chmielowski w walce młodych i starych widzi najwybitniejszy objaw rozbudzonego życia umysłowego, młodzi zwrócili się przeciwko poprzednikom pod wpływem nauki i poglądów, które poznawali w szkole, nie mieli jednak, zdaniem Sienkiewicza, żadnych ideałów, w imię których występowali
- Sienkiewicz uważa, że ci, którzy mówią, że pisarze tworzą nową opokę, mylą się, ponieważ autorzy nie wymyślili nowych form ani nowych treści. Nowością nie jest to, że sprzeciwili się hasłu „sztuki dla sztuki”, idealizmowi i teoretyzowaniu, już wcześniej tak pisano, przyłączyli się do istniejącego kierunku
- była walka młodych ze starymi ale nie chodziło w niej o ideały estetyczne ani o nowe drogi
- młoda prasa stanęła po stronie pracy u podstaw, udziału kobiet w pracy społecznej i równości wobec pracy, ale to byłą tylko demonstracja bez pokrycia w czynach
- kwestia klerykalizmu i antyklerykalizmu – powstały dwa obozy, pierwszy obóz zgrupował wokół siebie konserwatystów, drugi natomiast – pozytywistów. Sienkiewicz się z tym nie zgadza. Dyskusja nie była konkretna, bezpośrednia, ale uboczna i nie miała donioślejszego charakteru ani wartości literackiej. Jej rezultatem było znużenie i zmarnowanie sił
- Chmielowski sam sobie zaprzecza,
- gdy pisał o historii literatury, jego prace były dobre, ale o współczesnej literaturze nie potrafi pisać, sam brał udział w walce młodych i starych, próbował napisać książkę z punktu widzenia dwóch stron, co mu się nie udało – brakuje obiektywności, bezstronności i głębokiej krytyki
- przyjął zły punkt wyjścia – polemikę. Gdyby zaczął od tego, co społecznie ta polemika przyniosła, podniósłby zasługi swojego obozu oraz nie musiałby zakończyć utworu słowami, ze nastąpiło zniechęcenie
- Sienkiewicz dochodzi do przekonania, że literatura ostatnich 16 lat nie odpowiada wymaganiom jej postawionym oraz nie stoi na wysokości dotychczasowej działalności Chmielowskiego
- w drugiej części książki Chmielowski wydaje wyroki na osoby i dzieła, chwali je, jeżeli w autorze są tendencje społeczne i są one zgodne z jego przekonaniami
Sprawa naturalizmu
O powieści historycznej