Maria Kuncewiczowa „Cudzoziemka”.
M. Kuncewiczowa ( 1899 – 1989) urodziła się w Samarze, zmarła w Kazimierzu. Studiowała literaturę na uniwersytecie w Nancy, na Uniwersytecie Warszawskim i Jagiellońskim. Zainteresowania literackie łączyła z muzycznymi ( miało to wpływ na kreację bohaterki „Cudzoziemki” – Róża była skrzypaczką). Od wybuchu II wojny św. do r. 1958 Maria Kuncewiczowa przebywała za granicą, m.in. w USA. Na uniwersytecie w Chicago wykładała jęz. polski i literaturę.
Pisarka jest wybitną przedstawicielką nurtu psychologicznego współczesnej powieści polskiej. Ważniejsze powieści: „Przymierze z dzieckiem” (1927), „Twarz mężczyzny” (1928), „Dwa księżyce”( 1933), „Cudzoziemka” (1936) „Zmowa nieobecnych” (1950), „Gaj oliwny”(1961), „Tristan 1946” ( 1967). Jest także autorką powieści radiowej „Dni powszednie państwa Kowalskich” (1938), opowiadań, szkiców reportersko – wspomnieniowych: np. „Fantomy” (1971), „Natura” (1975), przekładów literackich i publicystyki.
Za najwybitniejszą powieść M. Kuncewiczowej uchodzi „Cudzoziemka”, przetłumaczona na 14 języków, wznawiana w wielu krajach. W roku 1986 powieść została sfilmowana. Reżyserem był Ryszard Ber, autorką scenariusza i dialogów sama Maria Kuncewiczowa, która po pięćdziesięciu latach od napisania powieści powróciła do losów Róży. Główną rolę zagrała Ewa Wiśniewska. Męża Róży, Adama, grał Jerzy Kamas, ich córkę Martę – Joanna Szczepkowska, syna Władysia – Andrzej Precigs. Młodą Różę kreowała Katarzyna Chrzanowska, Michała Bądzkiego, pierwszą miłość Róży – Mirosław Konarowski. Ciotkę Luizę zagrała Małgorzata Lorentowicz. Film otrzymał liczne nagrody, m.in. na festiwalu w Gdyni ( dla Ewy Wiśniewskiej i Ryszarda Bera). Szef Kinematografii uhonorował swoją nagrodą Marię Kuncewiczową i Ryszarda Bera.
Największą wartością powieści „Cudzoziemka” jest mistrzowska analiza psychologiczna i znakomity warsztat literacki. Bohaterka książki, Róża,
w rozmowie z synem Władysławem (Władysiem) tak mówi o sobie (cyt. za wyd. „Książka i wiedza”, str. 63) :
„Mój kraj... W Taganrogu nie chodziłam do cerkwi, tylko do kościoła. Koleżanki, kiedy pop szedł korytarzem, odsuwały się ode mnie: Polaczka...Do Warszawy przyjechałam powiedzieli –„Moskiewka, akcent kacapski i śniada jak diablica”. W Petersburgu: warszawskaja barysznija. Nad Wołge mąż zawiózł – grafinia ze stolicy, artystka. Teraz, na starość, do Warszawy z powrotem. Znowu to samo: „Pani z kresów, czy z Rosji? Bo od razu widać, że obca”...Czyż nieprawda? Zawsze i wszędzie cudzoziemka”.
Powieściowe losy Róży:
Poznajemy ją jako kobietę sześćdziesięcioletnią, ekscentryczną i nieprzystępną artystkę skrzypaczkę, kobietę głęboko wyobcowaną, skłóconą z rodziną i otoczeniem, budzącą wokół siebie lęk i niechęć, ale też zachwyt. Całe jej życie poznajemy w retrospekcji – na podstawie wspomnień Róży i jej rozmów z innymi osobami. Narrator opowiada tę historię, zachowując punkt widzenia Róży, ale też jej dzieci i męża.
Róża jest córką Polaka pracującego w Rosji ( jej dzieciństwo to lata przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918). W rodzinnym Taganrogu po raz pierwszy styka się z muzyką koncertową. Po usłyszeniu koncertu włoskiej skrzypaczki sama zapragnie poświęcić się grze na skrzypcach. Jako nastolatka, gimnazjalistka, wraz z ciotką Luizą wyjeżdża do Warszawy, by kształcić się w tamtejszym konserwatorium. Poznaje tu Michała Bądskiego, syna profesora muzyki. Będzie on jej pierwszą burzliwą i nigdy niezapomnianą miłością. Róża wyjeżdża za nim do Petersburga. Jednak Michał zdradza Różę, żeni się z rosyjską chórzystką, która zaszła z nim w ciążę. Rozgoryczona dziewczyna wraca do Warszawy.
Róża nie potrafi pogodzić się z utratą wielkiego uczucia, wyzwolić z przeszłości. To traumatyczne przeżycie skaże ją na cierpienie przez ponad 40 lat, na psychiczne wyniszczanie siebie i innych. Na zawsze pozostanie już „cudzoziemką” – kobietą, która nie potrafi odnaleźć swego miejsca i żyje na granicy marzeń i rzeczywistości. Jej osobiste problemy pogłębione będą przez poczucie obcości etnicznej. Dla Polaków będzie „Moskiewką” i odwrotnie. Jej niewątpliwy talent muzyczny nie został właściwie rozpoznany – Róża wolałaby śpiewać niż grać na skrzypcach.
Za mąż wychodzi z rozsądku. Ciągle rozpamiętywany miłosny zawód, nie spełniona muzyczna pasja, czynią z Róży kobietę wiecznie niezadowoloną, zadręczającą siebie i innych. Nie kocha i nie szanuje swojego męża Adama. Sytuację pogarsza śmierć ukochanego syna Kazika. Wszystkie uczucia Róża lokuje w drugim synu, Władysiu, którego zadręcza zaborczą miłością, bezwzględnie ingeruje w jego życie. Niechcianej córce Marcie nie potrafi i nie chce okazać miłości. Jednak ta niekochana dziewczyna okazuje się bardzo utalentowana muzycznie. Matka w końcu decyduje się pokierować jej karierą. Marta zostaje słynną śpiewaczką. Róża nie potrafi się z tego cieszyć. Z upływem lat staje się coraz bardziej zrezygnowana i zgorzkniała. U kresu swych dni dokonuje rozrachunku z przeszłością. Zdobywa się na to, by zobaczyć siebie taką, jaką była naprawdę – złośliwą, apodyktyczną kobietą. Starość przyniosła jej osamotnienie, dzieci założyły własne rodziny, niekochany mąż znalazł czuła kobietę, panią Kwiatkowską. Wspominając w pustym pokoju przeszłość, Róża zaczyna rozumieć, co było największym błędem jej życia – nie potrafiła pogodzić się z losem, ani szukać radości w tym, co niosło jej życie, nie potrafiła kochać.
Pomógł jej to zrozumieć dr Gerhardt. On jeden, choć się wcześniej nie znali, odgadł, jakie uczucia targają Różą, jak „stare, ale wciąż głupie”, jest jej serce.
Na kilka dni przed śmiercią Róża czuła się prawie szczęśliwa. Zrozumiała przyczynę swojego wiecznego wyobcowania, duchowej „cudzoziemskości”, spojrzała na siebie i bliskich inaczej, z miłością. Zdecydowała się na szczerą rozmowę z najbliższymi. Umarła pogodzona ze sobą i rodziną.