Kształtowanie pojęć literackich i językowych

Problematyka kształtowania pojęć teoretycznoliterackich jest najistotniejsza dla całokształtu zadań polonistycznych, znajdujących się na dość odległym i wąskim marginesie rozpraw z dydaktyki literatury. Traktowana jest przez nauczyciela języka polskiego z ogromną niechęcią i obojętnością, wręcz wrogo albo ukazywana jako problem do rozwiązania, ale nie najważniejszy.

Jak trafnie zauważa B. Chrząstowska („Lektura i poetyka”):
„Szkoła nie może obejść się bez tej niewygodnej wiedzy. Jest ona konieczna - co do tego nie ma wątpliwości (...)." W treściach nauczania wiadomości z teorii literatury umiejscawiano zawsze na bliższym lub dalszym planie.

Nauczyciel nie powinien wybierać pomiędzy utopijnymi czy spekulatywnymi teoriami dydaktycznymi. Określa go bowiem twarda rzeczywistość szkolna, czyli tekst literacki, do którego trzeba znaleźć klucze, by uczniowie mogli poznać dzięki nim zawarte w tekście wartości.
Teoria literatury i kategorie poetyki dostarczają narzędzi, które ułatwią proces odbioru dzieła przez uczniów szkół podstawowych i średnich. Szczególnie w szkole podstawowej nauczyciele nieufnie odnoszą się do teoretycznoliterackich treści nauczania. Bierze się to stąd, że dawne tradycyjne sposoby uczenia tych pojęć zawiodły, nie zdały egzaminu, bowiem przekazywano uczniom na lekcjach wiedzę martwą, nie owocującą w czytaniu.
Niechętny stosunek nauczycieli do treści kształcenia tych pojęć został już częściowo przezwyciężony. Nie pomija się w procesie nauczania treści teoretycznoliterackich dlatego, że wymagania takie stawia przed nauczycielami program nauczania.
„Nowy program tworzy korzystniejsze sytuacje, nie dlatego, że wymienia liczne gatunki literackie lecz dlatego, że strukturyzuje te treści i że hasła gatunkowe są wypełnione konkretną treścią."
W związku z tym, jeśli wiedza teoretycznoliteracka ma służyć lekturze, nauczyciel powinien przekazywać ją uczniom:
1) Systemowo - pojęcia powinny być wprowadzone w logicznym następstwie, od ogółu do szczegółów.
2) Całościowo w warunkach analizy sfunkcjonalizowanej.
3) Metodycznie - przekład wiedzy literaturoznawczej na działania dydaktyczne, dostosowane do wieku ucznia i język naturalny dostępny dziecku.

Wiedzy teoretycznoliterackiej nauczyciel nie może przekazywać uczniom wprost. Niedojrzały umysł ucznia nie jest w stanie ogarnąć skomplikowanej struktury utworu, czy pojęcia bez pomocy i pośrednictwa nauczyciela, który musi przełożyć trudne treści na język dydaktyki.
H. Kurczab proponuje, by nauczyciel rozpoczął proces kształtowania pojęć od analizy treści kształcenia. Toteż koniecznym zabiegiem okazuje się analiza treści nauczania, która zmierza do ukazania struktury dydaktycznej przedmiotu, uwidaczniającej związki między definicjami, operacjami i przykładami. W ten sposób wydobywa się układ pojęć właściwy dla danej treści i wykrywa wzajemne związki pojęć, układ uogólnień i praw, a przede wszystkim pojęcia fundamentalne, konstruktywne, z których wynikają inne, głównie prawa naukowe i prawa wynikające lub oparte na tamtych.
Również J. Worobiec sugeruje, że przed przystąpieniem do kształtowania tych pojęć na lekcjach języka polskiego nauczyciel powinien dokonać:
1) Dokładnej analizy programu nauczania.
2) Przeanalizować materiał zawarty w podręcznikach, by stwierdzić jakim materiałem dysponuje, wprowadzając i utrwalając dane pojęcie, czy ilość tego materiału jest dostateczna.
3) Pogłębić znajomość przedmiotu, ustalić treść i zakres pojęć, ich strukturę, funkcję w obrazie literackim, sformułować definicję.
4) Sporządzić plan pracy, uwzględniając kolejne etapy kształtowania pojęć." ⁶⁾

Program nauczania wykazuje, że pojęć z tego działu w klasach od IV do VI jest sporo. Należy ukształtować pojęcia: bajki, baśni, noweli, legendy, ballady, powieści, poematu,, fraszki, itd.
Podczas analizy programu nauczania nauczyciel powinien zwrócić uwagę nie tylko na to, jakie pojęcia kształtować, na jakim materiale, ale i na wskazówki metodyczne proponowane przez program.
Nauczyciel musi dokładnie sprecyzować w swoim umyśle wszystkie pojęcia pod względem ich zakresu i treści, chcąc przekazać je uczniom.
„Chodzi o to, jak rozumiemy pojęcie bajki, a jak pojęcie baśni, co jest treścią pojęcia noweli, a co powieści. Oznacza to, że trzeba się zapoznać z zespołem cech charakterystycznych, istotnych, które pozwolą bajkę odróżnić od baśni, nowelę od powieści oraz innych gatunków literackich."
Kształtowanie pojęć z działu gatunki literackie nauczyciel może rozłożyć na następujące etapy:
1) Zetknięcie nazwy z przedmiotem w celu wywołania właściwych skojarzeń (lekcje wprowadzające nazwę pojęcia).
2) Wyodrębnianie cech elementarnych, gromadzenie mas apercepcyjnych.
3) Zestawienie konkretnych utworów najpierw w zakresie tego samego gatunku (różne bajki) potem w zakresie dwóch różnych gatunków (np. obok bajki - baśń, obok noweli - powieść).
4) Wyszukiwanie cech wspólnych i różnych (na przykładzie noweli i powieści).
5) Określanie pojęcia na podstawie znajomości cech.
6) Zestawienie poznanego pojęcia w nowych sytuacjach, tzw. metoda „przymierzania” znanego zespołu cech istotnych do nowych konkretnych utworów.

Rola nauczyciela polega także na właściwej organizacji lekcji oraz ćwiczeń domowych ucznia. Nauczyciel, organizując lekcje, na których chce kształtować pojęcia literackie, nie może zapominać o tym, że formę utworu omawia się dopiero po zapoznaniu się z jego treścią i w oparciu o nią.
Organizacja lekcji i ćwiczenia domowego zależy od tego, czy nauczyciel na tej lekcji chce:
1) Wprowadzić nowe pojęcie.
2) Porównywać dwa pokrewne pojęcia.
3) Nauczyć wyróżniać obok siebie kilka znanych pojęć.
4) Obok już znanego pojęcia wprowadzić pojęcie cząstkowe.
5) Czy chce poznane pojęcia (jednej grupy) podporządkować pojęciom nadrzędnym.
6) Doprowadzić do sformułowania definicji danego pojęcia. "⁸⁾

Nauczyciel tak organizuje pracę, aby uczniowie na podstawie udostępnionych im przez niego materiałów mogli, dzięki wykorzystaniu samodzielnego myślenia i aktywności, dokonać:
- samodzielnej obserwacji,
- wyodrębnić cechy poszczególnych przedmiotów,
- metodą porównywania dojść do uogólnienia cech wspólnych, istotnych,
- samodzielnie sformułować definicję danego pojęcia.
Ważnym czynnikiem, ułatwiającym lub utrudniającym przebieg procesu kształtowania pojęć, jest poziom rozwoju myślowego uczniów. Pojęcia te bowiem wymagają od uczniów abstrakcyjnego myślenia.
Jeżeli nauczyciel nie zdaje sobie sprawy ze stopnia rozwoju myślowego uczniów, popełnia następujące błędy:
1) Stawia zbyt trudne pytania.
2) Nie wyciąga uogólnień na podstawie poczynionych przez uczniów obserwacji, sam podaje definicję.
3) Nie docenia skuteczności takiego środka dydaktycznego, jakim jest powtarzanie."

Rola nauczyciela w kształtowaniu pojęć teoretycznoliterackich jest ogromna. Dla nauczyciela teoria literatury jest jednym z wektorów jego działań dydaktycznych, wskazuje bowiem przestrzenie analizy, przez które prowadzi ucznia tak, by czytał wnikliwie i podejmował wszystkie treści zawarte w dziele.
Od tego, w jakim stopniu wiedza teoretycznoliteracka zostanie przyswojona przez uczniów, decyduje wiedza, jaką dysponuje nauczyciel oraz organizacja procesu nauczania.

Kształcenie językowe

We wstępie do obowiązującej Podstawy programowej znajduje się zapis obligujący wszystkich nauczycieli do kształcenia umiejętności posługiwania się językiem polskim. Jest to jedno z najważniejszych zadań szkoły. Tym bardziej zobowiązuje to polonistę do takiego zorganizowania procesu nauczania, aby rozwój kompetencji językowych uczynić ośrodkiem działań dydaktycznych. Kompetencje te dotyczą zarówno umiejętności odbiorczych (słuchania i czytania ze zrozumieniem tekstów informacyjnych, publicystycznych, użytkowych i literackich), jak i nadawczych (mówienie i pisanie różnych form wypowiedzi). Odbiór
i tworzenie tekstów to umiejętność złożona, wymagająca od ucznia wiedzy z zakresu języka ojczystego i reguł jego użycia w różnych sytuacjach oraz umiejętności zastosowania tej wiedzy w konkretnych sytuacjach, w tym także w kontakcie z dziełem literackim.

W świadomości uczniów kształcenie kulturowo-literackie oraz językowe nie mogą istnieć oddzielnie. Zarówno tworzenie tekstu jak i jego odbiór, w tym analiza i interpretacja utworu literackiego, to działanie w języku. Stąd w każdej sytuacji dydaktycznej kompetencja językowa powinna stać się ośrodkiem procesu nauczania – uczenia się.

GIMNAZJUM:

Kształcenie kompetencji odbiorczych

Wiedza o języku

Słownictwo i frazeologia

Słowotwórstwo

Fleksja

Składnia

Kształcenie kompetencji odbiorczych

1