KSZTAŁTOWANIE POJĘĆ (ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE)

Na podst. B.Chrząstowska „Lektura i Poetyka”

• poloniści odnoszą się nieufnie wobec teoretycznoliterackich treści nauczania, ponieważ dotychczasowe, tradycyjne sposoby nauczania poetyki nie zdały rezultatu

• jeśli wiedza z poetyki ma służyć lekturze, musi być przekazywana w sposób opozycyjny do dotychczasowego.

NIE (tradycje niedobre)	TAK (kierunki pożądane)
1)pozasystemowe wyrywkowe, przypadkowe, okazjonalne; obserwacja szczegółu bez rozumienia praw ogólnych	1)systemowe pojęcia wprowadzane w logicznym następstwie: od ogółu do szczegółu; koncentryczne narastanie wiedzy i umiejętności
2)zdezintegrowane w warunkach analizy rozdzielającej treść i formę	2)całościowe analiza sfunkcjonalizowana
3)”profesjonalne” powielające naukowe, uniwersyteckie sposoby objaśniania kategorii, przekazywanie wiedzy naukowej wprost, np. werbalne objaśnienia, monotonne pogadanki analityczne, lektura słownika terminów	3)metodyczne przekład wiedzy literaturoznawczej na działania dydaktyczne dostosowane do wieku ucznia i język naturalny, dostępny dziecku

• w przechodzeniu dziecka na wyższy poziom rozumienia ważniejsze jest rozumienie pojęć ogólnoteoretycznych niż szczegółowa wiedza z poetyki

• podstawowe, fundamentalne prawa naukowe uczeń powinien poznawać już w zaraniu edukacji, nie zaś- jak dotąd w fazie finalnej. Sposób problematyzowania wiedzy literaturoznawczej nie musi różnić się od „dorosłego”- można, a nawet trzeba uwzględnić w opracowaniu lektury trudne na pozór kwestie teoretyczne, trzeba tylko przełożyć je na język działań dydaktycznych, dostosowanych do możliwości percepcyjnych dziecka (wiedza o literaturze nie może narastać w sposób liniowy lecz koncentryczny, zatem zakres problemów teoretycznych niewiele będzie się różnił na kolejnych poziomach nauczania, zróżnicowane muszą być metody i stopień pogłębiania problematyki oraz wymagania stawiane uczniom)

• zacząć należy od działań najogólniejszych- dotychczas dziecko wyodrębniało z tekstu epitet itp. nie rozumiejąc, czym właściwie różni się język mowy potocznej od poezji. Porządek należy odwrócić- dziecko musi najpierw zaobserwować i zrozumieć różnice w funkcjach języka poetyckiego i zwyczajnego (ogólnego) i dopiero na tym tle zrozumie funkcję epitetu (od ogółu do szczegółu)

• podstawy świadomości literackiej uczniów tworzy rozumienie struktur ogólnych, dlatego trzeba:

-uświadomić prawdy ogólne o dziele literackim (twierdzenia ogólnoteoretyczne): dzieło jest funkcjonalne, jest wypowiedzią językową, kreacją artystyczną, pełni różne funkcje, w dziele mówią różne osoby, jest wieloznaczne, nie mówi wprost, sens utworu nie wynika z dosłownych znaczeń słów i zdań, ale ze wszystkich składników wypowiedzi literackiej

-stosować całościowe, sfunkcjonalizowane procesy lektury i analizy

-stopniowo wypełniać struktury ogólne wiedzą szczegółową

• w tym ujęciu działania dydaktyczne należy skupić wokół kilku punktów wyjściowych (problemów teoretycznych, które można przełożyć na pytania proste:

fikcja literacka- zmyślone czy prawdziwe

komunikacja literacka- kto do kogo mówi

funkcja poetycka języka- różnica pomiędzy językiem artystycznym a zwyczajnym

genologia- co łączy, a co różni podobnie zbudowane utwory literackie

wersyfikacja- jak zbudowany jest wiersz

konwencja- uzależnienie utworów od czasu, w którym powstały

• kształtowanie pojęć jest procesem długotrwałym, rozłożonym niekiedy na lata

• trzy etapy kształtowania pojęć:

  1. Etap propedeutyczny

Wstępny etap pracy, realizujemy wówczas tzw. „wprawki ćwiczeniowe” (poniżej w siatce termin nie wytłuszczony)

1. Etap właściwy

Etap kształtowania pojęcia i wprowadzenia terminu do czynnego słownika dziecka poprzez odpowiednio zorganizowane ćwiczenia językowe i analityczne (termin wytłuszczony)

1. Etap wdrożeniowy

Świadome posługiwanie się pojęciami w analizie i interpretacji coraz bardziej skomplikowanych struktur (brak terminu)

• w okresie szkoły podstawowej wyróżniamy dwa etapy kształcenia (książka pisana przed reformą- dostosować do norm obecnych):

-etap propedeutyczny- IV, V (czas przewidziany na przygotowanie uczniów do percepcji wiedzy literaturoznawczej w klasach wyższych)

-etap systematyzacji wiedzy- VI, VII, VIII

Decyduje o tym:

-psychologia rozwojowa (12 lat to dolna granica początków myślenia abstrakcyjnego)

-kształt programu nauczania (jest to wiek, kiedy program postuluje pierwsze próby systematyzacji wiedzy)

SIATKA POJECIOWA

KLASY	IV	V	VI	VII	VIII
1. Zmyślone czy prawdziwe? fikcja / prawda sposoby kształtowania świata przedstawionego	fikcja literacka/ sposoby kształtowania świat przedstawiony/ rzeczywisty bohater zdarzenie: fantastyczne realistyczne czas- przestrzeń	fikcja literacka/ sposoby jej kształtowania fantastyka- realizm świat przedstawiony zdarzenia, wątki, akcja czas- przestrzeń	świat przedstawiony bohater literacki fabuła czas przestrzeń groteska	funkcja zdarzeń i postaci w dramacie akcja w dramacie konflikt dramatyczny groteska komizm tragizm	świat przedstawiony w liryce sposoby obrazowania
2. Kto mówi i do kogo? komunikacja literacka	nadawca- odbiorca autor- czytelnik narrator- adresat postać mówiąca w wierszu- adresat „ty” liryczne	nadawca- odbiorca narrator 3 os. – adresat narracji narrator 1 os. postać mówiąca w wierszu- adresat „ty” liryczne	bohater- bohater (dialogi postaci) narrator 3 os. narrator 1 os -uczestnik -świadek zdarzeń postać mówiąca w wierszu	tekst główny- didaskalia nadawca sztuki teatralnej (autor, reżyser, scenograf, kompozytor) widz, odbiorca zbiorowy podmiot liryczny, sytuacja liryczna	podmiot liryczny (indywidualny, zbiorowy) sytuacja liryczna liryka bezpośrednia i posrednia
3. Jak mówi podmiot a) formy wypowiedzi	dialog, monolog opowiadanie mowa zależna i niezależna	dialog, monolog opowiadanie, opis mowa zależna i niezależna	dialog postaci (w powieści) narracja monolog liryczny mowa zależna i niezależna	dialog postaci w dramacie monolog w dramacie indywidualizacja języka mowa zależna i niezależna typy monologów lirycznych	typy monologów lirycznych: -opis -opowiadanie -rozmowa -przemówienie -wyznanie
b)język artystyczny funkcja poetycka języka stylistyka	różne funkcje języka epitet, porównanie, uosobienie przenośnia onomatopeja	różne funkcje języka przenośnia, alegoria onomatopeja instrumentacja głoskowa stylistyczna funkcja zdań stylistyczna funkcja czasowników	różne funkcje języka przenośnia, obraz poetycki ironia, alegoria, instrumentacja głoskowa, symbol, styl f. zdań i czasowników	obraz poetycki, ironia, symbol retoryczne środki stylistyczne: -pytanie retoryczne -wykrzykniki -apostrofy -antytezy -anafory -powtórzenia	typy monologów lirycznych -opis -opowiadanie -rozmowa -przemówienie -wyznanie
4. jak zbudowany jest wiersz? wersyfikacja	rytm wiersz miarowy- wiersz wolny wers, rytm, strofa, refren	wers, rytm wiersz miarowy- wiersz wolny w. stroficzny- w. ciągły rym: żeński i męski układy rymu	w sylabiczny- w. wolny (ilość sylab, intonacja mowy) przerzutnia rym dokładny, niedokładny	w. sylabiczny- w. wolny (zdanie a wers) średniówka, przerzutnia, w. bezrymowy semantyka rymu	w. sylabotoniczny (rozkład akcentów) w. wolny -zdaniowy -emocyjny funkcje rymu: rytmiczna kompozycyjna semantyczna
5. Co łączy, co różni podobnie zbudowane dzieła literackie?	proza- poezja baśń opowiadanie teatr, gry dramatyczne	proza-poezja legenda (mit), bajka, pieśń ludowa, ballada, opowiadanie, nowela, powieść, teatr	epika (a liryka) powieść i jej odmiany dramat a teatr	dramat (a epika) komedia, tragedia, fraszka, tren, hymn, pieśń, satyra, sonet	liryka (a epika i dramat) rodzaje literackie gatunek lietaracki

• opozycje pojęć:

elementarne/ naukowe (W. Okoń)

konkretne/ abstrakcyjne (K. Lech)

niematrycowe/ matrycowe (J. Piaget, L. Wygotski)

naturalne/ sztuczne (J. Trzebiński)

pojęcie= znak + desygnat (kwadrat= np. figura płaska, najwięcej problemów stwarzają pojęcia humanistyczne, które nigdy nie spełniają warunków pojęć matrycowych, czyli ich desygnaty nie są niezróżnicowane)

• w kształtowaniu pojęć Okoń przewiduje następujące etapy:

  1. zestawienie danych przedmiotów z innymi

  2. wyszukiwanie cech wspólnych i różnych

  3. określenie pojęcia na podstawie znajomości cech przedmiotu

  4. zastosowanie danego pojęcia w nowych sytuacjach

• różnica w kształtowaniu pojęć elementarnych i naukowych jest następująca: w przypadku tych elementarnych myślenie dziecka ma charakter obrazowo- konkretny i dotyczy uchwytnych cech przedmiotu, natomiast w drugim- niezbędne jest myślenie abstrakcyjne (spostrzeganie, wyobrażanie, analiza, porównywanie, abstrahowanie, synteza, uogólnienie- nie tylko cechy zewnętrzne, ale i stosunki miedzy przedmiotami, wiedza o rzeczywistości)

• w procesie kształtowania pojęć elementarnych dzieci stykają się z przedmiotem bezpośrednio, w przypadku kształtowania pojęć naukowych konkret nie jest konieczny, ważne jest natomiast uchwycenie związków i zależności pomiędzy różnymi ogniwami wiedzy

• w procesie kształtowania pojęć elementarnych najprostsza droga do organizowania procesów poznawczych prowadzi przez zabawę i działanie. W przypadku pojęć naukowych niezbędne są świadome procesy myślowe (ćwiczenia analityczne uruchamiające posiadany zasób wiedzy)

• trzy sytuacje wprowadzenia terminów naukowych do słownika ucznia szkoły podstawowej:

  1. uczeń zna termin, nie rozumie pojęcia („zła” sytuacja dydaktyczna lub wprowadzenie pojęcia dla wygody, przed jego ukształtowaniem)

  2. uczeń dysponuje pojęciem (pojmuje swoistość zjawiska), nie zna terminu

  3. uczeń zna pojęcie i dysponuje terminem

• zasady, które decydują o prawidłowości procesu kształtowania pojęć:

  1. wiedza ucznia powstaje nie przez mnożenie faktów, ale uogólnianie ich w pojęcia

  2. kolejność kształtowanych pojęć powinna być logicznie umotywowana (wewnętrzna hierarchia pojęć, nadrzędność i podrzędność), proces dydaktyczny powinien przebiegać od pojęć ogólnych do szczegółowych, wiedza ucznia natomiast narastać koncentrycznie

  3. proces kształtowania pojęć jest długotrwały (cierpliwość, konsekwencja)

  4. proces opiera się na poznaniu zmysłowym (spostrzeganie i konkretyzacja poznawanych zjawisk literackich, ich cech, stosunków, zależności między nimi)

  5. warunkiem uogólnienia jest obserwacji dostatecznie dużej ilości zjawisk, wyjście poza bezpośrednie dane

  6. wprowadzenie terminu nazywającego zaobserwowane zjawisko (kategorię teoretycznoliteracką) musi być poprzedzone obserwacją dostatecznie dużej ilości konkretnych przedmiotów i ćwiczeń analitycznych; dopiero dobrze rozpoznane przedmioty (zjawiska) można uogólnić, powiązać z daną nazwą i utrwalić, poprzez odpowiednio zorganizowane ćwiczenia- w języku ucznia

  7. nowe treści (pojęcia) zostają włączone do spójnego i niesprzecznego systemu wiedzy

  8. proces musi dostarczyć okazji do sprawdzenia, zastosowania i wyzyskania zdobytej wiedzy w działaniu (twórczym lub analizie kolejnych tekstów)

  9. proces powinien sprzyjać ocenianiu działań uczniów, zapewnić zapamiętanie czynności i rezultatów poznania

  10. proces jest efektywny wtedy, gdy zakłada pełna aktywność poznawczą ucznia i samodzielne dochodzenie do definicji danego pojęcia oraz samodzielne zastosowanie nabytych pojęć w nowej sytuacji czytelniczej

      • podstawowe prawa nauki o literaturze są „równie proste jak potężne”