Joanna Tokarska Bakir Hermeneutyka Gadamerowska w etnograficznym badaniu obcości
Autorka widzi w hermeneutyce Gadamera możliwość ratunku epistemologii i wartości. Pokazuje jak i dlaczego fala zainteresowania hermeneutyką ominęła Polskę, sięgającą raczej do tradycji francuskiej.
Hermeneutyka Gadamerowska za punkt wyjścia przyjmuje „pomaganie w przyswajaniu obcości. Dwie odmiany obcości: (1) wyznaczana dystansem geograficznym i kulturowym, (2) wyobcowanie z kręgu własnej kultury. Obcość to stan rzeczy własnych które uległy zapomnieniu. Wyobcowanie najszybciej widoczne jest w języku, który traci znaczenia, usztywnia się, staje się pusty. Rzeczywistość społeczna to koło zadomowienia i wyobcowania które musi się powtarzać aby kultura trwała. Żadna rzecz na świecie nie jest dana ale za-dana, domaga się interpretacji, jest niedomknięta. Rzeczy muszą być cały czas na nowo odczytywane. Reprezentacja, w terminologii gadamerowskiej to właśnie proces życia świata od nowa przez każdę interpretację.
Hermeneuta interesując świat doświadcza też samopoznania, elematranym warunkiem poznania innego jest głębokie zadomowienie we własnej tradycji. Wyjście ku obości i doświadczenie jej zmienia człowieka na zawsze, przeniknięcie do obcego świata może być początkiem oswajania go, w konfrontacji z obcością człowiek nie traci siebie ale staje się bardziej sobą. Kondycją człowieka dla gademera jest ciągły ruch.
Tradycja dla Gadamera to nie tylko pominiki kultury i teksty. To głównie doświadczenie świata które jest nam przekazywane w określony sposób, to zdanie które nigdy się nie kończy, które nigdy nie jest wypowiedzeniem wszytkiego. Modelem bytu tradycji jest rpezkałd, w którym bardzo istotna jest znajomość znaczeń. Słowa w tłumaczeniu mają przenosić sens a nie być odbiciem 1 do 1 słów. Gadamer mówił że z powodu znakowego charakteru tradycji która zawsze wymaga odbiorcy i interpretatora nie może dojść do zamknięcia na siebie dwóch horyzontów. W badaniu obcości chodzi o to aby poszerzyć swój horyzont tak by objął też obcego.
Rozumienie było bardzo istotnym elementem filozofii Gadamera, dotyczyło głównie wytwórów tradycji takich jak obrazy, rzeźby, teksty. Gadamer skrytykował XIX wieczne poglądy Schleiermachera na ten temat. Zasadniczo sprzeciwiał się poglądowi iż odważając autora oraz proces twórczy można zrozumieć dzieło. Uważał że taka rekonstrukcja jest zawsze obarczona wyobraźnią naukowca, fragmentarycznością i wybórczością. Gadamer uważał dystans historyczny za warunek rouzmienia, włączenie przeszłości do teraźniejszości a nie próba zrównania tych dwóch dziedzin przez rekonstrukcje. Każde rozuminie ma moment zastosowania. Odrębną kwestią jest porozumienie z drugim które dla Gadamera odgrywa kluczową rolę. Najpierw trzeba zrozumieć rzecz aby zrozumieć czyjś na nią pogląd. Gadamer mówił o tym iż przesądy są tym co orientuje naz wobec tekstu (tak jak domysł, intencja czytelnicza u Eco). Tylko za ich pomocą zdobywamy perspektywę potrzebną do rozumienia i zaczepioną w terźniejszości. Nie ma interpretacji wolnej od przesądów. Pod hasłem przesądy na co wskazuje Wat kryje się również kontekst kulturowy i historyczny w jakim zyjemy a nie tylko jakieś indywidualne uwarunkowania. Człowiek zawsze jest warunkowany historią, czasami w których żyje.
Przesądy, nie stoją w opozycji do poznania racjonalnego, warunkują je i mogą je zablokować. Gadamer mówi że przesądy mogą być ujawnione tylko w konfrontacji z obcością. Nie ma jednej słusznej interpretacji która byłaby obowiązująca ponadcasowo. Każde dociekanie sensu odbywa się przy określonych założeniach i w określonyhm czasie historycznym. Znaczenie tekstu zawsze przekracza swojego autora który mimo samoświadomości nie może dostrzec uwarunkowań z których jest zbudowany.
Koło hermeneutyczne jest dla Gademra za Heideggerem nie konkretną metodą naukowego poznania ale konstatacją ontologiczną, opisem pewnego stanu rzeczy. Zależność rozuminia i przedrzumienia (przesądów) dotyka każdego, bo żyje w określonych czasach i sytuacji. Propozycja interpretacyjna Gadamera jest zbieżna z tym o czym pisał Eco: pierwszym etapem interpetacji tekstu są przedrumienie i przesądy (domysł i intencja czytelnicza u Eco), drugim jest próba weryfikacji i potwierdzenia tych przesądów w tekście. Zadaniem interpretującego jest dopasowanie swoich wstępnych założeń do rzeczywistej materii tekstu.
Trzy wzory spotkania z obcością:
W zachowaniu innego staramy się odszukać to co typowe i regularne i na tej podstawie przewidywać jego zachowania. Gadamer uznawał że takie nastawienie jest naiwe i niczego nie wyjaśnia.
Drugi typ związany jest z poznaniem charakteryzującym dla historyzmu. Interesuje się tym co nowe i niepowtarzalne ale zajmuje zawsze pozycję uprzywilejowaną, interpretator chce rozumiec lepiej tekst niż jego autor i czasy w których powstał. Jest to poznaine w którym nie ma miejsca na dialektykę.
Trzeci typ interpretacji popierany przez Gdamera to świadomość hermeneutyczna uwarunkowana przez dzieje. Ten typ bardziej nastawiony jest na słuchanie niż mówienie (oszczędność słowa, oddawanie głosu rzeczy samej). Zależność jest podwójna i ma charakter koła. Podejście hermeneutyczne jest w pewnym sensie uniwersalne bo nie odrzuca żadnego tekstu w oparciu o kryterim swój – obcy. Ambicją tego typu poznania jest pozereznie swojego horyzontu. Podstawą tego podejścia jest rozmowa.
Rozmowa –t tradycja może być zinterpretowana tylko jako dialog. Przedmiot rządzi hermeneutyką i interpretacja ma odzwierciedlać to czym sataje się interpretujący pod wpływem przedmiotu. Przedmiot jest bliski doświadczeniu i tak musi być czytany. Zdolność do rozmowy jest warunkowana przez zadomowienie i umiejętność słuchania. Istotna jest też umiejętność stawinia dobrych pyań, istotnych pytań które są rzeczywistym zakwestionowaniem czegoś w sobie.
Gadamerowska koncepcja języka zakłada że język jet żywołem przekraczającym człowieka („język mówi nami”). Język odróznia człowieka od zwierząt (za Heideggerem) i sprawia że człowiek ma świat (inne byty mają tylko środowisko w mniej lub bardziej zredukowanej wersji). W różnowrodności języków Gdamer widzi możliwość wyrażania jednej rzeczy na różne sposoby. Język wyposaża człowieka w dystans do świata potrzebny do zbudowania kultury. Działanie słowa przekracza jego pojmowanie. Można wyrzec się swojego języka ale nie pamięci którą on stanowi. Poznaine dla Gadamera ma zawsze wymiar językowy, ale językowy u Gdamera to możliwy do pojęcia. Nie koniecznie wyrażalny w konkretych zdaniach. Język wyznacza w tym sensie granice świata. Hermeneutyka nie rozstrzyga i nigdy do tego nie dąży by powiedzieć czy językowy obraz świata zbudowany przez jedną kulturę jest bliższy rzeczy samej w sobie niż obaz innej kultury. Nie istnieje żaden absolutny punkt widzenia. Zestawienie może prowadzić tylko do wzbogacenia samego siebie.
Wnioski dla etnologa:
Modelem działania etnologa może być hermeneutyczny przekład. Etnolog musi raczej słuchać niż mówić. Samo nauczenie się języka nie daje zrozumienia trzeba nauczyć się rozczytywać sensy.
Rzeczy są dane językowo. Oznacza to konieczność badnia języka. Znajomość rzeczy jest pierwszym krokiem do nawiązania rozmowy.
Analiza języka nie może być czysto formalna. Znaczenie słów jest nie możliwe do odkrycia w formalistycznej analizie.
Przedmiot w humanistyce jest zawsze przedmiotem intencjonalnym skierowanym na kogoś.
Nie ma poznania wolengo od przesądów, przesąd jest warunkiem poznania. Etnolog musi pracować z przesądami.
Należy założyć jedność natury ludzkiej której badanie może odbywać się przy odpowiednim poszrzeniu horyzontu poznawczego.
Obcość jest przedewszsytkim zjawiskiem na gruncie własnej tradycji –stan zapomnienia.
O poznaniu obcości nie decydują w najwyższym stopniu czynniki techniczne ale przedewzsytkim nasza otwartość i gotowość do poszerzenia swojego horyzontu i uznanie swoich przesądów. Umiejętne opanowanie metody dialektycznej.
Etnologia rozumiana w kategoriach Gadamerowskich to (1) nauka o kukturze rozumianej jako nieredukowalny byt, (2) ważniejsze są treści kulturowe a nie partykularne grupy etniczne. Etnologa interesuje wiedza „nieoficjalna” która żyje w materii języka mówionego danej kultury ale nie oznacza to pomijania tekstów pisanych.