Agata Jacewicz, Rola nauczyciela w rozwijaniu czytelnictwa małych dzieci, (w:) Edukacja czytelnicza wyzwaniem współczesnej pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej, pod red. A. Jakubowicz- Bryx, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s.38-54.
Pierwsze spotkanie z książką odgrywa niebagatelną rolę, zwłaszcza umiejętne jej zaprezentowanie przez osobę dorosłą- rodzica, nauczyciela. Istotnym sposobem rozwijania czytelnictwa u dzieci jest przyzwyczajanie do właściwego korzystania z książki oraz umożliwienie nieograniczonego kontaktu z nią, kiedy tylko dzieci mają na to ochotę. Szczególną rolę pełni domowa biblioteczka, zaś w przedszkolu tzw. kącik książki.
Zorganizowanie kącika książki lub grupowej biblioteki
Kącik książki powinien znajdować się w każdej grupie przedszkolnej. Ważne jest jego usytuowanie, aby dziecko miało swobodny dostęp do niego. Należy zadbać o to, aby przestrzegać zasad, ustalonych wcześniej z dziećmi. Jeżeli wyznaczony jest dyżurny do pracy w kąciku, należy się upewnić, czy pamięta swoje obowiązki. Ustalenia związane z urządzaniem kącika oraz określaniem zasad korzystania z niego, przydzielenie obowiązków dyżurnemu najlepiej uzgodnić z dziećmi, bowiem sprzyja to odpowiedzialności i obowiązkowości.
Księgozbiór biblioteczek przedszkolnych jest bardzo różny. Młodszym dzieciom konieczna jest większa ilość identycznych książek, w sztywnych okładkach i z barwnymi ilustracjami. Natomiast dzieciom starszym należy zapewnić księgozbiór nie tylko z ciekawą ilustracją, ale również taki, w którym dominuje tekst z wyraźną czcionką, która ma na celu zapraszać do samodzielnego czytania.
Dobór książek do biblioteki powinien dokonywać się wraz z aktywnym udziałem przedszkolaków. W kąciku książki powinny być umieszczane egzemplarze stosownie do wieku dzieci, ich zainteresowań, aktualnie omawianej tematyki oraz królującej pory roku. W biblioteczce powinna znajdować się literatura dziecięca przeznaczona do korzystania przez nauczycielkę oraz literatura do dyspozycji dzieci. Przedszkolaki mogą również podejmować decyzje, które książki chcą umieścić w kąciku, a które chcą zmienić. Starsze dzieci powinny uczestniczyć w ich naprawie.
Nauczyciele natomiast podejmują różne działania, mające na celu powiększenie księgozbioru, np. zakup książek z pozyskanych funduszy; organizowanie dni czytelniczych (dzieci przynoszą z domu ulubioną książkę, podejmują decyzję, którą książkę nauczycielka ma przeczytać); organizowanie wymiany książek między grupami; darowizny książek dla dzieci przez sponsorów, starszych kolegów, bądź przekazanie swoich książek do przedszkola; organizowanie wycieczek rozwijające zainteresowania czytelnicze, wyjścia do biblioteki szkolnej bądź osiedlowej w celu wypożyczenia książki do czytania.
Dodatkowo można także umieścić, w pobliżu kącika książki, scenki, kukiełki, pacynki, przedstawiające bohaterów bajek, opowiadań, wierszy, wystawkę z pracami dzieci dotyczącymi z ostatnio czytanym utworem. Również warto jest zrobić miejsce na płytotekę, filmotekę oraz kasety z literaturą dla dzieci.
Rozwijanie zainteresowań czytelniczych dzieci
Interesującym przedsięwzięciem jest zorganizowanie biblioteki przedszkolnej, aby dziecko mogło wypożyczyć książkę do domu. Każda książka powinna być skatalogowana. Zbiór książek powinien być uporządkowany w kolejności alfabetycznej albo według kategorii. Ułatwieniem jest wprowadzenie listy dzieci i założenie im kart bibliotecznych. Ważne jest wspólne ustalenie zasad, które będą akceptowane, przestrzegane przez dzieci. Istotna jest rozmowa z dzieckiem po przeczytaniu książki, np. wypowiedzenie się dziecka na jej temat, dlaczego warto tę książkę wypożyczyć.
W dużym stopniu zainteresowanie czytelnictwem dzieci zależy od dorosłych. Przy wyborze literatury należy mieć na uwadze potrzeby dzieci, zainteresowania, możliwości intelektualne, rozwój emocjonalny, społeczny. Poza estetyczną szatą graficzną, ważne są treści. Należy wywołać przeżycia, rozbudzić aktywność, zainteresowanie czytelnicze.
Książka przede wszystkim rozbudza aktywność dziecka, pomaga w utrwalaniu wiadomości, kształtuje właściwe postawy dzieci, rozwija przywiązanie do ojczyzny, ukazuje jej piękno, rozwija mowę oraz myślenie. Czytanie, poza tym, że jest rozrywką i sposobem spędzenia wolnego czasu, jest również bardzo ważną umiejętnością społeczną i wspólnym dobrem. Czytanie również rozwija inteligencję. Nauczyciel organizuje interesujące zajęcia, np. wycieczka do drukarni, księgarni, biblioteki, kontakt z autorem książki. Poprzez to, dziecko nie tylko uczy się właściwego obchodzenia z książką, ale również stosownego zachowania w miejscach użyteczności publicznej.
Prezentacja wybranych metod i form pracy z książką z dziećmi sześcioletnimi
Warunki, jakie spełniać powinna właściwie dobra książka to:
Język nie powinien za bardzo odbiegać od języka dzieci i powinien być wzorem do naśladowania, który pomaga doskonalić styl wypowiedzi dziecka.
Powinna pomóc w kształceniu umiejętności wypowiadania się i stanowić podstawę do prowadzenia ćwiczeń słownikowo- frazeologicznych i gramatyczno- ortograficznych.
Powinna ułatwić realizację celów wychowawczych, dostarczając wzorów postępowania i ideałów osobowych.
Powinna rozwijać zainteresowania czytelnicze dzieci.
Powinna uwzględniać potrzeby czytelnicze dziecka: przyjemność czytania, emocji, wiedzy, marzenia, potrzeby słuchania.
Udział nauczyciela w odbiorze utworów literackich przez dzieci wymaga doboru odpowiednich metod pracy z książką, do których należą: metoda podająca (uczenie się przez przyswajanie), problemowa (uczenie się przez odkrywanie), waloryzująca (uczenie się przez przeżywanie), praktyczna (uczenie się przez działanie).
Można wyróżnić trzy sposoby organizowania odbioru przez dziecko utworów literackich:
Audytoryjne- opowiadanie lub głośne czytanie oraz stosowanie różnych środków audiowizualnych.
Aktywizujące- oparte na działaniu dzieci- inscenizacje, przedstawienia kukiełkowe, konkursy, ekspresja słowna, plastyczna, muzyczna.
Informacyjno- usługowe- związane z bezpośrednim obcowaniem z książką
Najczęstsze formy pracy z książką to:
Słuchanie treści książek czytanych przez nauczyciela- przekazywanie tekstu żywym słowem. W pierwszych latach edukacji dziecko ma kontakt z tekstem literackim za pośrednictwem dorosłych. Książki dobieramy do możliwości rozwojowych dzieci i ich zainteresowań oraz omawianej tematyki. Możemy czytać całość utworu lub jego fragmenty, które stanowią logiczną całość. Nauczyciel powinien go wcześniej przeczytać, gdyż znając dobrze treść książki nie musi bez przerwy patrzeć w treść, łatwiej może nawiązać kontakt wzrokowy ze swoimi słuchaczami, ocenić ich zainteresowania. Dzieci sześcioletnie są w stanie słuchać aktywnie 10-15 min.. Te, z którymi systematycznie prowadzi się tę formę pracy mogą słuchać do 20-25 min.. Dzieci chętnie słuchają jeśli same wybrały książkę. Każdy utwór musi być opracowany według zasad stanowiących podstawę wyrazistego mówienia. Zasady te obowiązują nauczycielkę, ale odnoszą się również do dzieci. Zrozumienie treści utworu pomaga dobra artykulacja głosek , akcenty, pauzy, zmiany wysokości tonu i siły głosy, tempa czytania.
Słuchanie treści bajek, baśni, legend, wierszy, opowiadać itp. Opowiadanych przez dorosłych (na żywo lub odtwarzanych mechanicznie)- to różne formy oddziaływania na dziecko żywym słowem. Można recytować utwór z pamięci, czytać go, opowiadać. Wyraziste przekazywanie treści może spowodować głębsze odczucie piękna literackiego języka, stylu, obrazu. Istotny jest kontakt wzrokowy ze słuchaczami. Dzieci chętnie słuchają utworów i żywej akcji i dużych walorach narracyjnych, niektóre z nich chcą spoglądać na ilustrację. Jeżeli nauczyciel decyduje się na opowiadanie, to nie może być ono streszczeniem utworu, gdyż łatwo utracić walory artystyczne, przeżycia estetyczne, możemy też ograniczyć wyobraźnię i zatracić wychowawczy sens utworu. Przed opowiadaniem tresci dzieciom należy przeanalizować tekst, wybrać jego fragmenty niezbędne dla rozwoju akcji i myśli przewodniej, a także przemyśleć w jaki sposób przekażemy treść dzieciom. Powyższa forma wpływa na doskonalenie mowy dzieci (np. zwiększa zasób słownictwa), utrwala i wzbogaca ich wiadomości, kształtuje uczucia i postawy dzieci, rozwija zainteresowania (w tym czytelnicze), jest źródłem radości, wyzwala poczucie humoru, inspiruje dziecięce zabawy, itp.
Recytowanie wierszy- rozpoczynamy od właściwego doboru utworu: powinien być krótki i w pełni zrozumiały, treść bliska dzieciom, o walorach artystycznych. Nauczyciel musi znać wiersz na pamięć ( czytając z książki lub kartki rozprasza uwagę dzieci). Ważna jest słowna i mimiczna interpretacja utworu, bliski kontakt wzrokowy z dziećmi i podtrzymanie zainteresowania tym, co słyszą. Chcąc nauczyć wiersza na pamięć, nauczyciel powinien uwzględnić następujące etapy:
Deklamacja wiersza przez nauczyciela.
Zorientowanie się, czy dzieci dobrze rozumieją jego treść- powtórzenie słów i zwrotów trudniejszych, w razie potrzeby wyjaśnienie ich znaczenia.
Ponowna recytacja
Aktywne słuchanie przy kolejnej recytacji nauczyciela, tzn. wykorzystanie treści wiersza lub jego budowy. Dzieci współuczestniczą w recytacji, włączając się na przykład refrenów, zwrotów dźwiękonaśladowczych, krótkich fragmentów (nauczyciel zaczyna wers, dzieci kończą go).
Aktywizowanie dzieci do skupienia uwagi na treści wiersza stawiając im zadanie do wykonania, np. Jakie kwiaty rosły na łące?
Zapamiętaniu treści wiersza m.in. pomagają: pacynki, kukiełki; obrazki ilustrujące jego treść, zabawy w odtwarzanie ról, np. inscenizowanie treści wiersza.
Odpowiedzi na pytania lub wypowiedzi dzieci na temat wysłuchanego utworu literackiego- można poprzedzić wypowiedź dziecka pytaniem: co było najpierw, co potem, a co na końcu. Przydatne okazują się obrazki lub ich serie (historyjka obrazkowa), które przypominają treść.
Odtwarzanie treści utworów literackich za pomocą plastycznych i muzycznych środków wyrazu- nauczycielka dokonuje wyboru stosownego utworu, który wprowadza odpowiedni nastrój, pobudza wyobraźnię i fantazję dziecka oraz angażuje je emocjonalnie. Dla uzyskania jak największego efektu w zakresie inspiracji twórczości plastycznej i muzycznej, nauczyciel proponuje prace płaskie i przestrzenne ( dekoracje, kukiełki) z wykorzystaniem różnych technik plastycznych.
Oglądanie ilustracji- spełnia równie ważną funkcję jak treść. Jest bodźcem, który zwraca uwagę dziecka i zachęcą do oglądania, wywołuje zainteresowanie tekstem. Właściwie dobrane ilustracje zachęcają do wypowiedzi na ich temat, ułatwiają także zapamiętanie treści. Ta forma pracy sprzyja pracy indywidualnej i w małych grupach.
Oglądanie lub tworzenie inscenizacji przez dzieci- polega na odtwarzaniu treści znanych utworów przez dzieci. Inscenizowanie posiada wartości wychowawcze, sprzyja wszechstronnemu rozwojowi dziecka. Można wymienić następujące walory inscenizacji: lepsze przeżycie, zrozumienie i zapamiętanie treści utworu, wzbogacanie słownictwa, kształcenie wyrazistej Mozy, rozwijanie pamięci logicznej, rozwijanie wyobraźni, nabieranie śmiałości, pewności siebie, wiary we własne możliwości, uspołecznianie dzieci- nabywanie umiejętności współdziałania pozyskiwania wzorów do samodzielnej zabawy.
Oglądanie lub prezentowanie własnych przedstawień teatralnych- wiąże się z oglądaniem czy tworzeniem inscenizacji. Dzieci mogą oglądać przedstawienia wystawiane przez aktorów w teatrze lub przedszkolu. Teatr dla dzieci może również przedstawić nauczycielka, rodzice, starsi koledzy. Najciekawsze i najbardziej twórcze są przedstawienia przygotowane przez dzieci. Praca nad spektaklem jest długa i wieloetapowa. Wiąże się nie tylko z wyborem utworu, ale i opracowaniem scenariusza, dekoracji, doboru rekwizytów, strojów, nauką roli. Muzyka i śpiew bardzo podnoszą walory estetyczne przedstawień, pomaga odtworzyć nastrój, pogłębia przeżycia. W przypadku przedstawień kukiełkowych, pa cynkowych, teatru cieni dzieci muszą dodatkowo opanować sztukę poruszania lalkami.
Próba czytania tekstu przez dzieci- poprzedzone są okresem wstępnym, przygotowującym do nauki czytania. Jest on uzależniony od poziomu rozwoju dzieci i czasu ich pobytu w placówce przedszkolnej. Początki czytelnicze mają różny przebieg, najczęściej wiążą się z opowiadaniem treści na podstawie ilustracji. Zdarza się również, że krótkie utwory, zwłaszcza krótkie wierszyki czytane dzieciom wielokrotnie są opanowywane na pamięć- dziecko recytuje je stosownie, przekładając kartki. Podczas wprowadzania elementów czytania nie powinniśmy zapominać o ćwiczeniach i zabawach rozwijających spostrzegawczość, analizę i syntezę wzrokowo-słuchową, a także wymowę dzieci. Czytanie jest procesem , a nabywanie umiejętności czytania i jej doskonalenie wiąże się z osiąganiem kolejnych etapów:
Stadium I- dziecko koncentruje się na technicznej stronie czytania, która jest uwarunkowana sprawnością analizatorów (słuchowego, wzrokowego, kinestetyczno-ruchowego i aparatu artykulacyjnego);
Stadium II- rozumienie teksty, uaktywnia się sfera procesów poznawczych (myślenie przyczynowo-skutkowe, konwergencyjne i dywergencyjne);
Studium III- czytanie funkcjonalne, uwarunkowane pamięcią i postrzeganiem;
Stadium IV- czytanie emocjonalne (kształtowanie się gustów czytelniczych).
Tworzenie zakończeń lub całych opowiadań (bajek, itp.); tworzenie rymowanek i wierszy przez dzieci oraz tworzenie improwizacji słownych, ruchowych, drama-ma na celu rozwijanie inwencji i twórczej pomysłowości przedszkolaków. Jest to okazja, aby zaprezentować przed rówieśnikami swoje umiejętności, zaś dla nauczyciela moment sprzyjający m.in. obserwacji osiągnięć artykulacyjnych, językowych, gramatycznych dziecka. Rolą nauczyciela jest wspierania dzieci w ich inicjatywach, stworzenie warunków okazji do twórczej aktywności.
Tworzenie książek przez dzieci- pierwszą próba stworzenia książki z obrazkami jest praca zespołowa dzieci ( każda osoba tworzy jedną stronę, przed zszyciem wspólnie z dziećmi ustalamy kolejność ich ułożenia. Dzieci potrafiące czytać mogą zilustrować zdania ułożone w logicznej kolejności, wówczas powstanie książka z tekstem.
„Rozmowy literackie” z dziećmi- prowadzimy w małych zespołach, jest to moment, w którym dzieci muszą wykazać się kulturą rozmowy. Trudność sprawia czekanie na swoją kolej, szczególnie wtedy, gdy podekscytowane dziecko chce na jednym wydechu zaprezentować książkę godną przeczytania. Zdecydowanie prostym sposobem wymiany myśli, refleksji na temat znanego dzieciom utworu jest prowadzenie rozmowy w grupach dwuosobowych.
Ćwiczenia (zabawy) ortofoniczne, artykulacyjne, logopedyczne, gramatyczne, słownikowe, itp. na podstawie wybranych utworów literackich-sprzyjają kształceniu komunikatywnej mowy dziecka.
Na nauczycielu spoczywa wiele zadań związanych z rozwijaniem czytelnictwa dzieci: zaspokajanie, budzenie ciekawości poznawczej, oferowanie doznań estetycznych i przeżyć, opanowywanie kolejnych stadiów umiejętności czytania, uczenie rozumienia tekstu i sztuki jego interpretacji. A kontakt małych dzieci z książką powinien być przede wszystkim ciekawy, niezwykły i przyjemny.