Społeczna rola nauczyciela

Opracowanie na podstawie:
K. Rubacha: Pełnienie roli nauczyciela a realizacja zadań

rozwojowych w okresie wczesnej dorosłości. Toruń

2000, Wyd. UMK

K. Kruszewski (red.): Sztuka nauczania. Szkoła.

Warszawa 2002, WSiP

A. Janowski: Pedagogika praktyczna. Warszawa 2004,

Wyd. Fraszka Edukacyjna

A. Janowski: Uczeń w teatrze życia szkolnego. Warszawa

1995, WSiP

Struktura roli
indywidualnej

SPOŁECZEŃSTWO

Społeczne nakazy roli

Ułatwienia roli Dylematy roli

Osobowościowa definicja roli

Koncepcja roli Pełnienie roli

ROLA INDYWIDUALNA

Rola indywidualna…

…jest wypadkową społecznych nakazów roli i

subiektywnej interpretacji jej przepisu przez
jednostkę

Ułatwienia roli to zasoby kulturowych i

technicznych środków, dzięki którym nakazy
stają się zrozumiałe.

Dylematy roli to potencjalne obszary

problemów wpisanych w nie do końca
określoną, pełną sprzecznych oczekiwań rolę
nauczyciela.

Osobowościowa definicja
roli

Powstaje w wyniku skomplikowanego procesu

interpretowania, selekcjonowania,

wartościowania i weryfikowania poszczególnych

parametrów przepisu roli.

Proces ten dokonuje się zarówno w płaszczyźnie

ideologicznej, jak i pragmatycznej.

Rezultatem analizy teoretycznej jest „koncepcja

roli” czyli zbiór osobistych założeń i przekonań

używanych do opisu pożądanych stanów

wypełniania roli.

Na etapie działania nauczyciela dochodzi do

ostatecznych rozstrzygnięć w zakresie

możliwych do zastosowania sposobów pełnienia

roli.

Rola indywidualna

Kształt i treść roli indywidualnej jest

wynikiem kompromisu pomiędzy
społecznymi nakazami roli a
osobowościowymi i sytuacyjnymi
możliwościami realizatora.

Społeczne nakazy roli…

… to zestaw norm i żądań regulujących

zachowanie jednostki w obrębie roli, to
zewnętrzne fakty, przepisy wobec
których musi się ona ustosunkować.

Są to naciski sytuacyjne oraz

oczekiwania wobec roli płynące z
różnych grup społecznych, w
przypadku nauczyciela są to: rodzice,
uczniowie, dyrekcja szkoły.

Społeczne nakazy roli

Presja oczekiwań Presja oczekiwań
organizacji społecznej dyrekcji szkoły

Presja oczekiwań Presja oczekiwań
Uczniów

rodziców

Społeczne

nakazy roli

nauczyciela

Oczekiwania organizacji
społecznej

Źródło nakazów zawarte jest w Karcie

Nauczyciela, która opisuje zakres

podstawowych obowiązków nauczyciela.

Podleganie okresowej ocenie.
System środków dyscyplinujących

określających zakres i rodzaj

odpowiedzialności za uchybienia przeciw

obowiązkom.

Cel – reprodukcja porządku społecznego,

wprowadzanie młodzieży w kulturę duchową

i wspomaganie indywidualnego rozwoju

każdego ucznia.

Karta Nauczyciela

„Nauczyciel obowiązany jest rzetelnie realizować

podstawowe funkcje szkoły: dydaktyczną,

wychowawczą i opiekuńcza; dążyć do pełni

rozwoju osobowości ucznia i własnej.

Nauczyciel obowiązany jest kształcić i

wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny;

w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej

Polskiej; w duchu humanizmu, tolerancji,

wolności sumienia, sprawiedliwości społecznej i

szacunku do pracy; dbać o kształtowanie u

uczniów postaw moralnych i obywatelskich

zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni

między ludźmi różnych narodów, ras i

światopoglądów.” (art.6)

Oczekiwania dyrekcji
szkoły

Wypełnianie obowiązków wynikających z roli

nauczyciela.

Realizacja programu nauczania, umiejętność

utrzymania dyscypliny i ładu, organizacja procesu

nauczania.

Realizowanie polityki szkoły w zakresie programu

oddziaływań wychowawczych.

Podejmowanie działań diagnostycznych odnośnie

środowiska rodzinnego i klasowego, organizowanie

społeczno-kulturalnego życia klasy, aktywizowanie

procesów samowychowawczych uczniów itp.

Współpraca z innymi nauczycielami, administracją

rodzicami, placówkami wspomagającymi pracę

szkoły, udział w różnego rodzaju komisjach.

Oczekiwania rodziców

Realizacja funkcji dydaktycznej ale też wychowawczej i

opiekuńczej.

Ochrona przed patologią.
Utrzymanie dyscypliny, panowanie nad niewłaściwymi

zachowaniami uczniów, prowadzenie działalności

profilaktycznej.

Zmniejszenie liczby zadań domowych i zredukowanie

stopnia ich trudności.

Większe zaangażowanie w wyjaśnianie zawiłości

przedmiotów.

Zróżnicowanie wymagań i metod pracy z dziećmi,

przekazywanie im informacji zwrotnych nie tylko o

niepowodzeniach ale i sukcesach i osiągnięciach.

Zaangażowanie w zajęcia pozaszkolne, pogłębiające i

rozszerzające możliwości ucznia.

Oczekiwania uczniów

Badania R. Nasha wykazały, że dzieci 12 letnie

patrzą na nauczyciela oceniając go na 6

skalach:

1.

Utrzymuje porządek – nie umie utrzymać

porządku

2.

Naucza – nie naucza.

3.

Tłumaczy rzeczy trudne – nie tłumaczy.

4.

Prowadzi zajęcia interesująco – prowadzi nudne

zajęcia.

5.

Jest sprawiedliwy ( uczciwy) – jest

niesprawiedliwy (nieuczciwy).

6.

Jest przyjazny – nieprzyjazny.

Całościowy obraz
skutecznego nauczyciela
wg M. Saundersa

-

Działa celowo i panuje nad sobą,

-

Wie, czego chce nauczyć i upewnia się, że

uczniowie się uczą,

-

Podejmuje konstruktywne działania, gdy odkryje,

że nie wykazują odpowiednich postępów,

-

Jest wrażliwy na reakcje uczniów i odpowiada na

nie sprawną i właściwą zmianą roli,

-

Próbuje zrozumieć punkt widzenia ucznia,

-

Okazuje innym szacunek,

-

Troszczy się o wszystkich uczniów.

S. Wołoszyn uważa, że dobry
nauczyciel, to człowiek,
który…

-

Jest specjalistą w dziedzinie, której naucza, potrafiąc

nie tylko przekazywać wiedzę, ale budzić

zainteresowania, skłaniać do samokształcenia,

uczyć myślenia;

-

Umie korzystać z ułatwień, jakie dla dydaktyki

tworzy postęp techniczny;

-

Jest życzliwym wychowawcą młodzieży i życzliwym

doradcą rodziców;

-

Jest inspiratorem działań edukacyjno-kulturalnych

wobec młodzieży i/lub środowiska;

-

Ma interesujące właściwości osobowościowe dając

młodym ludziom własnym życiem przykład

pożądanego postępowania;

-

Ma otwartą postawę wobec świata, ludzi, nowych

poglądów i idei oraz tendencję do

eksperymentowania i nowatorstwa.

Oczekiwania uczniów zakładają
raczej pasywną, „odbiorczą” swoją
rolę

Nauczyciele ich zdaniem powinni:

-

być „ludzcy”,

-

umieć nauczać,

-

sprawiać, żeby uczniowie się uczyli,

-

umieć zapewnić nadzór i kontrolę,

-

stworzyć ramy dla ich zachowań ale
z możliwością swobody i wolności.

Różne role (funkcje)
nauczyciela wobec
uczniów



Nauczyciel jest organizatorem pracy całej

klasy w toku lekcji, a więc ma 4 zadania:
- bycie strażnikiem czasu
- panowanie nad porozumiewaniem się
- dysponowanie pomocami dydaktycznymi

- utrzymywanie porządku i dyscypliny



Mobilizuje uczniów do uczenia się.



Udziela pomocy uczącym się, ułatwia pracę.



Udziela wsparcia, musi być osoba doradzającą



Jest ekspertem, specjalistą w zakresie swego

przedmiotu.



Indywidualizuje a jednocześnie jest

sprawiedliwym.

Ułatwienia roli

…to zasób kulturowych i technicznych środków, dzięki

którym nakazy stają się zrozumiałe, przez co możliwe

do wypełnienia. Wzmacniają one identyfikację

nauczyciela ze społecznymi nakazami. W roli

nauczyciela są to:

-

Ukryta w systemie kształcenia nauczycieli socjalizacja

(poznanie ideologii edukacyjnych, udział w praktykach,

system doradztwa zawodowego)

-

Kultura szkoły rozumiana jako zgeneralizowany

„sposób myślenia” o społecznym działaniu nauczyciela,

praktyka rozwiązywania charakterystycznych

problemów, zrytualizowane formy zachowań.

-

Stopień doświadczenia wyniesionego z własnej roli

bycia uczniem.

Dylematy roli



Niejasność roli

czyli brak uzgodnionych,

konkretnych, wymiernych kryteriów zawodowej

doskonałości.



Wewnętrzna niespójność roli

, gdy

różnorodne oczekiwania wykluczają wzajemne

ich spełnienie.



Psychologiczna trudność roli

, a więc

wysokość kosztów psychicznych, jakie trzeba

ponieść przy wykonywaniu roli.



Niezgodność roli z innymi rolami

, gdy

spełnienie oczekiwań związanych z daną rolą

uniemożliwia wywiązywanie się z obowiązków

innej roli.

Analiza źródeł oczekiwań
wobec roli nauczyciela…

…ujawnia konflikty pomiędzy oczekiwaniami

oraz w ich obrębie. Zróżnicowane oczekiwania

płyną ze strony uczniów, rodziców, dyrekcji

szkoły oraz samej organizacji społecznej.

Szkoła jako instytucja została powołana przez

organizację społeczną w celu utrwalania

obowiązującego porządku społecznego.

Nauczyciel transmituje uczniom zastany

porządek na trzech poziomach:

aksjologicznym, teleologicznym i

wykonawczym.

Poziom aksjologiczny

Dominujący w społeczeństwie system wartości jest

widoczny w treściach podręczników, interpretacji

historii, obchodach rocznic i wydarzeń, co ma

pomóc nauczycielowi w kształtowaniu tego

konkretnego systemu wartości.

Konflikt zachodzi gdy ten system jest sprzeczny z

systemami rodziców, innych organizacji

społecznych a nawet z systemem wartości

nauczyciela (np. sytuacja nauczycieli po 1989

roku, gdy nagle ze strażników ideologii

socjalistycznej mieli się stać nośnikami ideologii

chrześcijańskiej, liberalnej, demokratycznej)

Poziom teleologiczny

Konflikt celu: przygotowanie młodzieży do

życia w społeczeństwie demokratycznym w

instytucji z natury niedemokratycznej.

Konflikty: autonomia – podporządkowanie,

czy twórczość – adaptacja, indywidualizacja

– uspołecznienie, praca ze zdolnym – równe

szanse dla wszystkich.

Koncentracja na trzech ogniwach pracy

szkoły: kształceniu, wychowaniu, opiece w

stopniu przynajmniej zbliżonym.

Poziom wykonawczy

Od nauczyciela, jako organizatora i

kierownika pracy uczniów, wymaga się
efektywnego koordynowania wszystkich
elementów środowiska uczenia się:
uczniów, programu, czasu, przestrzeni,
celów i środków nauczania, reguł
postępowania i oceniania uczniów.

Sprzeczne oczekiwania w tym zakresie płyną

od każdej z grup: organizacji społecznej,
rodziców, uczniów i dyrekcji.

Osobowościowa definicja
roli

pozwala zrozumieć zachowanie jednostki, której

przysługuje atrybut interpretowania faktów i symboli

nadawanych przez społeczeństwo czy kulturę,

atrybut ich wartościowania (od pełnej akceptacji do

całkowitej negacji) i atrybut wyboru kierunku czy

strategii adaptacji do społecznej rzeczywistości (od

konformizmu do nonkonformizmu).

Jednostka musi zbudować wizję samej siebie w danej

roli, poradzić sobie ze sprzecznymi bądź niespójnymi

nakazami, zinterpretować niejasne oczekiwania i

ułożyć własną stratyfikację przypisanych jej

wymagań, a więc dostosować rolę do osobowości i

osobowość do roli w wymiarze jej koncepcji i

realizacji.

Koncepcja roli

Nauczyciel odgrywa pewną wersję samego siebie.

Kieruje się nie tylko spełnianiem oczekiwań

społecznych ale też uzyskaniem jak najwyższej

satysfakcji z wykonywania zawodu.

Posiada pewną koncepcję, filozofię kształcenia czyli

w miarę spójny zestaw przekonań dotyczących

celu i roli edukacji, a także odpowiadających im

metod.

Centralizacja systemu oświatowego wyznacza

granice jego autonomii tak w sensie formalnym

(zakres wpływu na treści i organizację procesu

nauczania) jak i w sensie filozoficznym

(możliwość wyboru przez nauczyciela jednej z

kilku konkurencyjnych ideologii pedagogicznych –

konserwatywnej, liberalnej, radykalnej).

Poglądy nauczyciela wg
M.Hammersley

1.

Definicja roli nauczyciela

-

Podejście autorytarne lub liberalne, ścisła lub luźna kontrola

-

Nastawienie na wynik lub na proces

-

Nacisk na program lub na metodę

2.

Sposób patrzenia na uczniów i ich

działalność

- Pesymistyczny lub optymistyczny pogląd na naturę ludzką
- Indywidualistyczne lub deterministyczne traktowanie motywów

3.

Sposób traktowania wiedzy

-

Wiedza obiektywna, lub „prywatna”

-

Hierarchiczna struktura wiedzy lub brak hierarchii

4.

Sposób podejścia do nauczania

-

Zespołowe lub indywidualne

-

Odtwarzanie lub tworzenie

-

Uczenie przez słuchanie lub przez działanie

5.

Preferencje co do technik nauczania

-

Nauczanie formalne lub nieformalne

-

Nadzór i interweniowanie lub partycypacja i nieinterweniowanie

-

Grupowanie uczniów wg zdolności lub w zmienne zespoły

Formowanie się koncepcji
roli..

…nauczyciela oraz krystalizowanie się poglądów

pedagogicznych jest procesem złożonym i

długotrwałym.

Każdy nauczyciel zanim rozwinie swój własny styl

pracy przechodzi długa drogę. Istotna jest w niej

refleksja na temat własnego doświadczenia

związanego z byciem nauczanym oraz przebieg

wstępnej i właściwej socjalizacji zawodowej.

Koncepcja jest idealnym obrazem siebie w roli, który

nie zawsze przekłada się na konkretne

zachowania.

Pełnienie roli

to różnorodne strategie zachowań, sposoby

ustosunkowania się do wymogów i dylematów

roli rozumiane w sensie behawioralnym.

Trudno ustalić na ile zachowanie nauczyciela

zdeterminowane jest przyjętymi założeniami

teoretycznymi, na ile zaś wynikiem działania

doraźnych i przypadkowych bodźców

sytuacyjnych lub schematycznym i

bezrefleksyjnym powielaniem rutynowych w

środowisku szkoły praktyk i strategii działania.

W działaniu nauczyciela wyróżnia się jego sferę

publiczną i prywatną.

Strategie przetrwania wg
Woodsa

Na ich bazie nauczyciele wypracowują sobie

własną koncepcję efektywnego nauczania:

-

Strategia socjalizacji

-

Strategia dominacji

-

Strategia negocjacji

-

Strategia fraternizacji

-

Strategia „nieobecności i wycofywania się”

-

Strategia „rytuał i rutyna”

-

Strategia terapii zajęciowej

-

Strategia „moralizowania”

Rola społeczna nauczyciela
jest:



Konfliktogenna, bo osnuta na sprzecznych i

trudnych do pogodzenia oczekiwaniach,

wymaga umiejętności rozwiązywania

konfliktów, poszukiwania strategii godzenia

sprzecznych oczekiwań oraz weryfikowania

różnych zachowań w obrębie roli. Brak przy

tym algorytmów działania.



Heurystyczna, wymagająca umiejętności

samodzielnego poszukiwania nowych

rozwiązań sprzeczności i konfliktów

wpisanych w oczekiwania ze strony

organizacji społecznej, dyrekcji, rodziców,

uczniów.

I choć to trudna rola

to warto być nauczycielem

Dziękuję za uwagę