4 XII 2012
Myśl polityczna Hobbes’a i Locke’a.
Myśl polityczna Hobbes’a
Myśl polityczna Locke’a
Doktryna Hobbes’a.
Hobbes żył na przełomie wieku XVI/XVII w. to co ukształtowało jego doświadczenia polityczne, po części bardzo osobiste, co później wywarło ogromne wpływa na kształt jego doktryny, to kryzys angielskiego państwa. Kryzys sprowadzający się do głębokiego konfliktu między różnymi organami Ładzy państwowej – króla i parlamentu, wojny domowej, do załamania się systemu konstytucyjnego, wprowadzenia republiki, egzekucji monarchy, a potem załamania się ustroju republikańskiego i restauracji monarchii. Hobbes nie był politycznie aktywny, można powiedzieć, że jego losy toczyły się dość nietypowo, był związany z możnym rodem Cavendishów, gdzie był domowym nauczycielem. I tak jak przedstawiciele tego rodu, początkowo opowiedział się za stroną króla – Karola I Stuarta. Kiedy strona rojalistyczna przegrała wojnę domową, udał się, ratując swoje Zycie, udał się na emigrację do Francji. Tam w środowisku angielskich emigrantów dostąpił zaszczytu uczenia matematyki syna ściętego Karola I – Karola II. Ale Hobbes szybko popadł w konflikt z otoczeniem królewskim i znów w trosce o życie ratując je przed intrygami rojalistów, ucieka do Anglii – rewolucyjnej, gdzie Cromwell przyjmuje go z otwartymi ramionami i Hobbes zajmie się filozofią polityczną i wydaje dzieło Lewiatan. Republika upada i rojaliści wracają, teraz Hobbes jest oskarżany o ateizm, no ale nic złego mu się nie dzieje, dlatego że Karol II pamięta swojego nauczyciela i łaska królewska towarzyszy mu długo. Można przyjąć, ze łaski królewskiej mogłoby zabraknąć, gdyby żył dłużej niż żył – żył 91 lat. Hobbes umiera w 1679 r., a 4 lata później ma miejsce uroczystość, ostatnia, palenia książek na dziedzińcu biblioteki w Oxfordzie. Wśród nich są wszystkie dzieła Hobbes’a, więc pewnie spłonąłby wraz z nimi. Zatem widzimy, że to co cechowało doświadczenie osobiste Hobbesa, sprowadzało się do stale powracających obaw o własne życie, co wpłynęło zasadniczo na jego koncepcje polityczne. Gdy chodzi o te koncepcje, to Hobbes zajmuje niezwykle radykalne stanowisko, bo występuje przeciwko całej tradycji Aristo. Pamiętamy, że Aristo zakłada, że człowiek jest istotą społeczną, z natury jest przyrodzony do wielu wspólnot i państwa, które jest zjawiskiem naturalnym. Hobbes nie zgadza się z tym: człowieka nie jest istotą społeczną, ponieważ jest skrajnym egoistą – każdy z nas jest z natury egoistą i jest zły. Hobbes cechuje pesymizm antropologiczny, zatem człowiek nie może być istotą społeczną – jest tak bardzo, obsesyjnie zaprzątnięty myślą o sobie samym, to wyklucza to, jakikolwiek naturalny charakter więzi społecznych, problem jak mają ludzi sprowadza się do tego, że wszyscy jesteśmy sobie równi – pod względem fizycznym i intelektualnym. Natomiast ludzie z tym nie chcemy pogodzić, że jesteśmy sobie równi. Każdy z nas dąży do tego, żeby cieszyć się większym szacunkiem niż pozostali, by posiadać większy majątek i władze. W sytuacji ,kiedy wszyscy do tego dążymy, relację ludzi może cechować tylko konflikt, przemoc i rabunek. Co prowadzi go do klasycznej wizji stanu przedpaństwowego – stanu natury. W stanie natury mamy do czynienia z wojną każdego z każdym. A zatem to, co w owym stanie przedpaństwowym, który Hobbes traktuje jako stan naturalny, mamy do czynienia z tym, co on nazywa nieustannym strachem przed gwałtowną śmiercią – to jest ten efekt jego własnych doświadczeń, jeśli każdy jest potencjalnym wrogiem wszystkich pozostałych, wtedy każdego z nas cechuje strach przed gwałtowną śmiercią. Co wyklucza możliwość współpracy z innymi. Strach wyklucza relacje międzyludzkie, wyklucza zaufanie. Kiedy nie ma zaufania, a stosunki miedzy nami cechuje strach, to jeśli nie ma żadnej współpracy, to nie ma mowy o zdobyczach cywilizacyjnych. W stanie natury nasze życie jest samotne (bez zaufania), biedne (bo nei ma postępu), krótkie i zwierzęce. Ta wizja Hobbes’a jest rzeczywiście niezwykle skrajna, trudno jest sobie wyobrazić, żebyśmy mogli kiedykolwiek doświadczyć takich stosunków. Więc dlaczego on to opowiada? Ludzie nigdy nie żyli w takim stanie natury, ten stan nie jest faktem historycznym, który chciał przypomnieć, jest fikcją metodologiczną, która ma nas przekonać do dobrodziejstwa instytucji państwa. Hobbes: to, że nasze doświadczenie nie pozwala nam pogodzić się z taką wizją natury, wynika z tego, że my cieszymy się dobrodziejstwem istnienia państwa, gdyby państwa nie było, to byśmy zachowywali się tak, jak ludzie w stanie natury. Przykłady za zasadnością: jak zachowujemy się przygotowując do wyruszenia w dalszą podróż? – zbroimy siebie i naszą służbę, jeśli przewozimy cenne rzeczy, staramy się je solidnie ukryć, dlaczego się tak przygotowujemy, skoro będziemy poruszać się po obszarze dobrze funkcjonującego państwa? O czym to świadczy? Że mamy określone wyobrażenia o ludzkie naturze – gdyby nie było państwa, to tak byśmy się zachowywali. Gdy idziemy na spoczynek – zamykamy bramę domostwa, drzwi budynku, sprawdzamy czy skrzynia z cennymi rzeczami jest zamknięta, a niektórzy umieszczają w pobliżu poręczną broń – co dzieje się dobrze urządzonym państwie – po co to? Bo mamy określone wyobrażenia o ludzkiej naturze? Kto wątpi e to, że gdyby państwa nie było ,to relacje (…). Hobbes: w stanie natury z natury wszyscy jesteśmy wolni i równi, że równi to zrozumiałe, bo nawet osiłek – wystarczy, że kilku słabszych i można go unicestwić; podobnie z wolnością – wszyscy jesteśmy wolni do życia czy ciała kogoś innego. Tak wygląda stan natury. Człowiek, mimo tej niezwykle trudnej kondycji, jest w tym stanie natury istotą racjonalną – jest w stanie mimo targających nim emocji, posługiwać się rozumem i rozum pozwala mu uzmysłowić sobie, że każdego człowieka cechuje instynkt samozachowawczy. Każdy chce przetrwać w tej wojnie każdego z każdym – to jest fakt. Hobbes: z tego faktu można wyprowadzić normę, która powiada, że każdy jest uprawniony do samozachowania, więc do przetrwania, do tego, by żyć dalej, jeśli tak jest, to to uprawnienie jest fundamentem tego, co konstruuje ludzki rozum, więc chodzi o system prawa natury, który opiera się o to uprawnieni do samozachowania. Aby doprowadzić do samozachowania respektowania naszego uprawnienia, ci inni muszą kierować się co najmniej kilkunastoma postanowieniami prawa natury – obowiązek przestrzegania umów, bycia lojalnym, wiarygodnym itd. jeśli zatem stanie natury jest w stanie do takiej refleksji, to też jest stanie dojść do konkluzji, że jeśli wszyscy są w stanie kierować się rozumem, to pozwoli ludziom przezwyciężyć te ogromne niedogodności stanu natury – pozwoli im opuścić stan natury. Jak to zrobić? Poprzez zawiązani społeczeństwa i powołanie państwa, co można zrobić poprzez zawarcie umowy społecznej. Hobbes formułuje umowę społeczną w sposób następujący: każdy z nas musi wypowiedzieć: Przekazuję moje uprawnienie do rządzeni moją osoba pod warunkiem, że każdy przekaże swoje uprawnienie do rządzenia swoją osoba temu człowiekowi bądź zgromadzeniu. Stroną tej umowy jest każdy człowiek, a suweren nie, ponieważ suweren wszedłby w jakieś prawne zależności od nas, a tego chciał Hobbes uniknąć. Posłuszeństwo wynika z zobowiązań wobec pozostałych stron umowy, a nie wobec suwerena. Suweren nie jest związany. Po co mu to potrzebne? By przekonać nas: my oddajemy całe nasze uprawnienie do rządzenia – całą władzę nad sobą, władza suwerena jest nieograniczona wobec nas – całkowicie przezwyciężyliśmy stan natury. Jeśli tak jest to znaczy, że wszystkie nasze prawa i przywileje, obowiązki mają jedno jedyne źródło – wolę suwerena. Wszelka władza szeryfa, sędziego, sierżant pochodzi tylko i wyłącznie od suwerena. To w jakim zakresie dysponujemy naszą własnością wynika też z woli suwerena. Można przyjąć, by była to władza absolutna – tylko taka może przezwyciężyć niedogodności stanu natury. Ta konstrukcja umowy społecznej wyklucza prawo oporu. Możemy pojedynczo dokuczać suwerenowi ze stanu natury – nie mamy innej władzy, bo nie ma żadnej innej władzy i nie jesteśmy w stanie stworzyć żadnej innej. Niemniej jednak jest inna możliwa interpretacja doktryny Hobbes’a, na którą on sam zezwala i która była dla niego też przekonywująca. Prawo do samozachowania jest najbardziej fundamentalnym prawem człowieka; czy to, że został skazany prawomocnym wyrokiem, osłabia prawo do samozachowania się człowieka? Czy jego instynkt jest słabszy? Nie. To uprawnienie do samozachowania jest czymś najbardziej naturalnym; to, co było w umowie miało sens, pod warunkiem, że będzie to służyć zachowaniu człowieka. Hobbes: człowiek może nie postąpi szlachetnie, ale naturalnie, jeśli wyrwie miecz katowi i ucieknie. On ma prawo do uczynić. Oficer wydaje rozkaz na polu bitwy, który doprowadzi do utraty życia przez tego żołnierza – może nie postąpi szlachetnie, ale ucieknie i będzie całkowicie usprawiedliwiony, bo nie temu służyło powstanie państwa i zawiązanie społeczeństwa (które powstają jednym aktem). Suweren, który nie jest w stanie zapewnić bezpieczeństwa poddanym, to przestaje być suwerenem. Cromwell był zachwycony tym zdaniem.
Doktryna Locke’a.
Doktryna Locke’a była mniej skrajną, ale także kontraktualistyczną. Żył w wieku XVII. Był człowiekiem o istotnym doświadczeniu politycznym – należał do ruchu pierwszych wigów, którzy występowali przeciwko absolutystycznym plano Stuartów, w wyniku czego Locke spiskował przeciwko władzy. Emigrował do Holandii, powrócił po rewolucji chwalebnej. Został okrzyknięty głównym ideologiem tego przewrotu. Długo uznawano, że dziełem legitymizującym rewolucję chwalebną i będące biblią zasad klasycznego liberalizmu są to Dwa traktaty o rządzie. Hobbes ze względu na skrajne ujęcia był człowiekiem, który znajdował się na obrzeżach dyskursu politycznego. Sam Locke twierdził, że Hobbes’a nie czytał. Locke powiadał takie rzeczy, aby jego doktryna uchodziła za umiarkowaną. Locke: człowiek jest dobry z natury, ma społeczną naturę w związku z tym stan natury wygląd inaczej niż u Hobbes’a – to stan równość, wolność, pomyślności i współpracy. Człowiek w stanie natury kieruje się pochodzącym z woli bożej prawem natury – zespół reguł przy pomocy których bóg rządził wszechświatem. Ludzie posiadają silną motywację, by przestrzegać boskiego prawa natury i gdy chodzi o każdego z nas, to prawo natury daje nam triojakie uprawnienie – każdy jest uprawniony do życia, wolności i mienia. W stanie natury, by prawo natury było rzeczywiście przestrzegane każdy z nas posiada dwie naturalne władze nadane przez Boga. Pierwsza władza to władza sądzenia – decydowania, podejmowania decyzji, jak najlepiej zachować przy życiu, wolności i mieniu siebie samego i tak dalece jak to możliwe resztę rodzaju ludzkiego. Pierwsza władza sprowadza się do tego, by każdy mógł decydować, dokonywać osądu, jak najlepiej przestrzegać postanowień prawa natury, bo nakazuje ono zachowanie każdego z nas przy życiu, wolności i mieniu. Druga władza, która sprowadza się do karania tych wszystkich, którzy naruszają postanowienia prawa natury. Ta wizja jest zupełnie inna niż u Hobbes’a. człowiek chce przestrzegać prawa natury, silną motywację ma do przestrzegania go, a gdyby ta motywacja była osłabiona, to inni zastanowią się jak przestrzegać prawa natury i ukarzą nieprzestrzegających. Stan natury to stan pomyślności i współpracy – ludzie współpracują, zawierają umowy (małżeństwa, pracy) – dobrobyt rośnie. To po co w ogóle Locke nie skończy dywagacji? Mimo silnej motywacji do przestrzegania prawa natury, dostrzega się mankament – ludzi chcą, ale im nie wychodzi to przestrzeganie, bo są w relacjach z innymi stronniczy, a nikt nie może być sędzią we własnej sprawie – brak tu bezstronnych arbitrów rozstrzygających spory między ludźmi. Stan natury, który jest tak dalece nie podobny do stanu wojny, ale przy braku obiektywnych arbitrów, ten stan natury może przerodzić się w stan wojny. Aby temu zapobiec, należy opuścić stan natury: ci, którzy wychodzą ze stan natury powołują społeczeństwo polityczne bądź obywatelskie i na jego rzecz każdy przekazuje całą naturalną drugą władzę i część pierwszej naturalnej władzy – społeczeństwo może karać i trochę decyduje i sądzi, jak najlepiej zachować przy życiu, wolności i mieniu członków społeczeństwa. To społeczeństwo będzie chronić wszystkich swoich członków, by pozostali przy swoich naturalnych uprawnieniach do życia, wolności i mienia. Teraz ta ochrona naturalnych uprawnień wymaga od tego społeczeństwa jakiegoś spójnego działania, jako jedność, całość. Locke: to społeczeństwo jest kierowane przez swoją większość, która pociąga za sobą całość. Więc jeśli większość upoważni jakiś arbitrów, którzy mogą sądzić. I wszyscy muszą się z tym pogodzić. Powstaje władza społeczeństwa obywatelskiego, którą dysponuje większość tego społeczeństwa. Społeczeństwo jest suwerenem, ale nie jest ona nieograniczona, bo kończy się tam, gdzie zaczynają się uprawnienia do życia, wolności i mienia. I aby chroniła je skutecznie, należy powołać rząd obywatelski. Społeczeństwo obywatelskie powołuje ten rząd i nie jest to w zasadzie drugi akt umowy społecznej jak u Puffendorfa, tylko jest to konstrukcja, którą Locke zapożycza z angielskiego prawa prywatnego – nazywa to politycznym powiernictwem. Przyjmuje zatem, że społeczeństwo obywatelskie nadaje rządowi obywatelskiemu określony mandat do działania w określonych granicach – jest to rząd obywatelski – państwo w zasadzie jest pełnomocnikiem społeczeństwa, dlatego że rząd (mandatariusz) działa zgodnie z mandatem nadanym przez społeczeństwo. Społeczeństwo przekazuje swoją polityczną władzę, aby w sposób profesjonalny chronił przy pomocy tej władzy naturalne uprawnienia członków społeczeństwa. Nie ma równości stron – społeczeństwo może cofnąć nadany mandat. Poszczególni obywatele są zobowiązani do posłuszeństwa, ale nigdy społeczeństwo jako całość. Społeczeństwo może cofnąć pełnomocnictwo rządowi, kiedy utraci zaufanie. Locke: dzieli władzę na trzy; rząd obywatelski składa się z trzech władz – ustawodawcza (najwyższa; musi stanowić prawo pozytywne zgodnie z postanowieniami prawa natury, inaczej pogwałciłaby naturalne uprawnienia), wykonawcza (podlega władzy ustawodawczej) oraz federatywna (władzę wykonawczą sprawuje król i ministrowie, a władzę federatywną też). Po co takie rozdzielenie? Locke patrzy na system konstytucyjny Anglii, gdzie władza sądownicza to część władzy wykonawczej (IL jako najwyższa instancja odwoławcza); władza federatywna nie może być władzą wykonawczą podległa ustawodawczej – to władza decydowania o relacjach z innymi państwami, więc polityka zagraniczna. Relacje Anglii i Francji nie mogą podlegać władzy ustawodawczej (…). Państwa znajdują się w stanie natury, zatem wszystko co można zrobić to negocjować z innymi państwami w sposób zgodny z prawem natury, które nie mogą podlegać prawu stanowionemu. Locke: jeśli ten rząd (wszystkie władze łącznie) nadużyją zaufania społeczeństwa poprzez naruszanie postanowień prawa natury, to można: albo jeśli członkowie społeczeństwa uznają, że ich naturalne uprawnienia są gwałcone przez rząd, jeśli nieliczni tak uważają, to w takiej sytuacji członek społeczeństwa może wyjechać z kraju; albo większość społeczeństwa uzna, że rząd narusza uprawnienia członków, to trzeba odwołać się do niebios – wystąpienie zbrojne przeciwko temu rządowi. Jak to się robi? Wtedy władza polityczna przekazana rządowi powraca do społeczeństwa (…). I wtedy społeczeństwo – większość działa jak legislatywa – najwyższy organ władzy państwowej, a rząd Wedy ma władzę taką, jak każdy pojedynczy członek – staje się agresorem. Taki rząd trzeba obalić i powołać nowy rząd w drodze politycznego powiernictwa. I to rozwiązanie, wprowadzenie prawa oporu do systemu konstytucyjnego zrobiło zawrotną karierę. Jefferson wprowadził to do Deklaracji Niepodległości USA. I tam, gdzie USA po wojnie okupowały, pojawiły się koncepcje prawa oporu.