Polska z puzzli odtworzona

Też kłócili się o politykę, aż wióry leciały — nawet bardziej niż my dzisiaj. 99-letnia Elżbieta Zawacka wspomina ze śmiechem swoją straszną kłótnię z koleżankami z gimnazjum w Toruniu o zamach majowy w 1926 roku. Z nastolatkami, które kochały Piłsudskiego, wzięła się w szkole za włosy... A jednak społeczeństwo z dwudziestolecia międzywojennego, kiedy przyszedł dzień próby, w ogromnej większości stanęło na wysokości zadania.

Wielka Wojna, na którą czekali polscy poeci romantyczni — rzeczywiście przyszła w 1914 roku. I wywróciła Europę do góry nogami. Stało się to, co przez 120 lat wydawało się niemożliwe: zaborcy Polski rzucili się na siebie. I w samobójczym szale wzajemnie się zagryźli.

Dzisiaj trudno nam sobie wyobrazić wzruszenie, jakie ściskało za gardło naszych przodków dokładnie 90 lat temu, kiedy Polska się odradzała. — Naprawdę niezwykły był fakt, że w trzy lata, między 1918 a 1921 rokiem, prawie z niczego powstało nowoczesne państwo! — mówi profesor Wojciech Roszkowski, historyk i europoseł. — Polacy zbudowali właściwie od zera cały aparat państwowy i wojsko. Niech pan porówna te liczby: 6 tysięcy polskich żołnierzy w listopadzie, gdy Polska się odradzała, i 1 milion w 1920 roku! — podkreśla.

Skok w nowoczesność

Niesamowity był też fakt, że w tym państwie w miarę się dogadywali ludzie ukształtowani w trzech zupełnie różnych państwach. Oni naprawdę między sobą się różnili. Wielkopolanie i Ślązacy przesiąkli pruskim porządkiem i organizacją pracy — i bardzo ich drażniło bałaganiarstwo rodaków z Kongresówki i Galicji. Polacy z zaboru rosyjskiego wnieśli do nowego państwa pewien hart ducha, który wykształcił się wśród carskich prześladowań. A poddani Franza Józefa z zaboru austriackiego częściej niż pozostali byli przesiąknięci wysoką kulturą.

Granice między zaborami widać zresztą do dziś. Nawet na nabożeństwach w kościołach: po dawnej pruskiej stronie ludzie śpiewają dynamicznie, a trzy kilometry dalej, w dawnym zaborze rosyjskim, często płaczliwie rozwlekają pieśni. Mało kto dzisiaj pamięta, że to z winy rosyjskich przepisów, które zabraniały śpiewania w kościołach po polsku. Nie mogąc śpiewać po polsku, ludzie nie śpiewali więc tam wcale. Car zdusił wspaniałe polskie tradycje muzyczne — na szczęście tylko w jednym zaborze.

Podobne różnice było widać w wielu dziedzinach. Polacy widzieli je wtedy z dużą ostrością. Ale jednocześnie odkrywali, że są do siebie nawzajem o wiele bardziej podobni niż do Niemców czy Rosjan.

Ci ludzie zbudowali bardzo nowoczesne państwo. — Rzadko dzisiaj się pamięta, że Polska już w 1918 roku wprowadziła powszechne prawo wyborcze, obejmujące także kobiety. A wtedy to była dla Europy absolutna nowość — mówi prof. Paweł Machcewicz, historyk i doradca premiera.

Tamto pokolenie zbudowało nowoczesny port w Gdyni i Centralny Okręg Przemysłowy. — Mimo iż kraj był dotąd gospodarczo zacofany, niemal z niczego został stworzony przemysł lotniczy — podkreśla dr Piotr Gontarczyk, historyk z IPN.

Podobne refleksje snuje prof. Jan Żaryn, dyrektor Biura Edukacji Publicznej IPN: — Okazało się wtedy nieprawdą, że my, Polacy, sprawdzamy się tylko w sytuacjach krótkotrwałego wysiłku.

Polacy w II RP obalili ten mit, wytrwale budując nowoczesne państwo — mówi.

Niestety, czasu było za mało, żeby gospodarczo doścignąć wielkiego niemieckiego sąsiada. Mimo że Polacy dokonywali wspaniałych wynalazków. Także wojskowych — jak karabin przeciwpancerny, zupełnie nowy rodzaj broni, który jednym strzałem zatrzymywał każdy niemiecki czołg. Ten wynalazek nie został należycie wykorzystany, bo dowództwu Wojska Polskiego, po śmierci Józefa Piłsudskiego, brakowało w 1939 roku wyobraźni.

Osły, nie posły

Trzeba też pamiętać o błędach, popełnionych przez naszych rodaków w II RP. Kto ma dobrą pamięć, być może nie popełni podobnych błędów w przyszłości. Historycy, z którymi rozmawialiśmy, do cieni II RP zaliczali odejście w 1926 roku od demokracji. Być może trudno było tego uniknąć, bo demokracja w całej Europie była w odwrocie — jednak stało się. Rządząca sanacja wtrącała swoich politycznych przeciwników do aresztów. Mniejszości narodowe miały wprawdzie o wiele więcej swobód niż w krajach sąsiednich, ale sanacja także wobec nich popełniała tragiczne błędy. — W 1938 roku na rozkaz władz zniszczono ponad sto cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie. Jak byśmy się poczuli, gdyby nam ktoś burzył katolickie kościoły? — pyta Paweł Machcewicz. — Hańbą był też antysemityzm lat 30., który obciąża obóz narodowy. Wyrażał się m.in. wprowadzaniem gett ławkowych na uczelniach — dodaje.

Spór między politykami też był w II RP gorętszy niż dzisiaj. Józef Piłsudski publicznie nazywał posłów osłami. Jego przeciwnicy nie byli mu dłużni. — Jednak mimo sporów, duża część ówczesnych elit politycznych miała etos służby Polsce — zwraca uwagę Machcewicz.

Jan Żaryn nazywa tamtych skonfliktowanych polityków „pokoleniem niepokornych”. — Gdyby nie ta ich niepokorność, nie udałoby się wybić na niepodległość. W 1914 roku panowała przecież na świecie zgoda, że sprawy polskiej nie ma. Oni wzięli wtedy byka za rogi — mówi. — A w II RP, mimo kłótni między sobą, pokolenie niepokornych nosiło w sobie jakieś normy: służbę Polsce, patriotyzm. To było wpisane w polski model wychowania obywatelskiego — uważa.

Pokolenie wychowane w II RP stanęło na wysokości zadania w chwili próby, gdy wybuchła II wojna światowa. A później stawiało opór komunizmowi. — Dzięki tamtemu, krótkiemu dwudziestoleciu, Polacy dostali zastrzyk nadziei na kolejnych kilka pokoleń — dodaje Paweł Machcewicz. •

Blaski II RP:

• Zbudowanie w latach 1918—1921 aparatu państwowego i wojska prawie od zera.

• Scalenie społeczeństwa, które żyło przez ponad 120 lat w trzech różnych zaborach.

• Wychowanie na świadomych i wartościowych obywateli nowego pokolenia.

• Obrona niepodległości przed Sowietami w 1920 roku.

Cienie II RP:

• Niemożliwość rozwiązania przeludnienia agrarnego na wsi i bezrobocia w miastach.

• Napięcia narodowościowe, zwłaszcza wybuchowy konflikt polsko-ukraiński.

• Pogarszająca się sytuacja związana z położeniem geopolitycznym.

• Nieumiejętność lub niemożliwość utrzymania systemu demokratycznego.