Biorąc pod uwagę niejednakowy poziom funkcjonowania wychowawczego rodzin zamieszkujących określone środowisko, wyróżnimy pięć różnych kategorii rodzin: a) rodziny wzorowe, b) rodziny normalne, c) rodziny jeszcze wydolne, d) rodziny niewydolne wychowawczo, e) rodziny patologiczne. W wymienionych kategoriach powinny się mieścić wszystkie rodziny zamieszkujące dane środowisko.
Podstawowym i zasadniczym pojęciem, z którego wyprowadzimy pochodne wymienione przez nas kategorie rodzin, jest pojęcie rodziny normalnej. Określeniem tym będziemy się posługiwać za J. Szczepańskim, który podaje trzy kryteria, jakim powinna odpowiadać normalnie funkcjonująca osobowość człowieka. Opierając się na sugestiach wymienionego autora, rodzinę normalnie funkcjonującą pod względem wychowawczym określamy jako:
1. Rodzinę w statystycznym sensie, a więc zawierającą jak najwięcej, a w miarę możliwości cały zespół cech typowych, najczęściej występujących w rodzinach zamieszkujących określone środowisko. Rodzina taka posiada szereg elementów wychowawczych, które w danym środowisku występują najczęściej. Mogą to być m.in.: najczęściej występujący zawód rodziców lub zawody, statystyczna wielkość rodziny, najbardziej powszechne warunki mieszkaniowe rodziny, wykształcenie rodziców itd.
2. Rodzinę funkcjonującą ogólnie, a tym samym i pod względem wychowawczym, w ramach ustalonych kryteriów społecznych. Kryteria te nie wypływają jedynie ze środowiska lokalnego, ale przede wszystkim z globalnego. Idzie tu o taką rodzinę, która stwarza przez swoją działalność takie warunki, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi psychicznemu i fizycznemu dzieci, niesprzecznemu z ogólnospołecznym kierunkiem wychowania. Mamy tu na uwadze funkcjonowanie wychowawcze rodziny, które wyraża zgodność z oddziaływaniem wychowawczym szkoły lub taką działalność opiekuńczą rodziny, która zapewnia należyty poziom rozwoju psychicznego dzieci, a także taką działalność wychowawczą, poprzez którą rodzina zaszczepia swoim dzieciom aspiracje zgodne z tendencjami ogólnospołecznymi. Rodzina taka zespala swoje wysiłki wychowawcze z innymi instytucjami wychowawczymi działającymi w danym środowisku, np. domem kultury, kościołem, stowarzyszeniem (M. Winiarski - 1992).
3. Rodzinę zintegrowaną, tzn. taką, w której poszczególne elementy składające się na działalność wychowawczą współdziałają ze sobą. Idzie tu o elementy wymienione w poszczególnych grupach czynników (ekonomicznych, kulturalnych i psychospołecznych).
Rodzina normalna w swym funkcjonowaniu realizuje podstawowe funkcje, bez większych zakłóceń. Inny poziom reprezentuje rodzina wzorowa. Stwarza ona swoim dzieciom najlepsze warunki wychowawcze w stosunku do innych kategorii rodzin zamieszkujących dane środowisko. Podczas gdy rodzina charakteryzowała się działalnością wychowawczą jakby przystosowaną, a więc normalną w odniesieniu do warunków lokalnych, to rodzina wzorowa wykazuje dążność do stałego podnoszenia poziomu wychowawczego. Jej działalność sprzyja stałemu polepszaniu się warunków wychowawczych. Rodzice, czy też inni członkowie rodziny, sami podejmują inicjatywy wychowawcze w środowisku, nawet w stosunku do szkoły. Poszczególne elementy działalności wychowawczej tej rodziny są wyższe i o większym nasileniu, niż to ma miejsce w rodzinie normalnej. Nie idzie przy tym o mechaniczne, ilościowe pojmowanie dogodności niektórych elementów, np. ilość dzieci w rodzinie czy warunki materialne. Chociaż i te elementy powinny stanowić pewne optimum. Jest to rodzina określona niekiedy mianem dobrego domu, rodzina wzorcowa.
Rodzina jeszcze wydolna wychowawczo charakteryzuje się tym, że warunki wychowawcze bywają tam niekiedy zachwiane, podobnie jak jej ogólne funkcjonowanie. Występują tam dorywczo niedomagania i odchylenia we wszystkich elementach działalności wychowawczej. Mimo tych zakłóceń czyni ona wysiłki, aby swoją, niepewną chwilowo sytuację poprawić. Jest w niej poczucie odpowiedzialności za wychowanie dzieci. Niepowodzenia wychowawcze w tej kategorii rodzin wynikają też niekiedy z jej egoistycznych planów i poczynań, nawet w stosunku do szkoły. Niektóre elementy działalności wychowawczej są tam na nieco niższym poziomie niż w rodzinie normalnej. Towarzyszą jej "normalne" kłopoty i konflikty, które jednak samodzielnie pokonuje bez interwencji z zewnątrz.
W rodzinie niewydolnej wychowawczo dochodzi często do zaburzeń we współżyciu rodzinnym, co wiąże się na ogół z niepowodzeniami życiowymi poszczególnych członków rodziny. Funkcjonowanie wychowawcze tej rodziny jest także nieodpowiednie. Uwidacznia się to przede wszystkim w stałych konfliktach rodziny ze szkolą. Brak jest w niej jakichkolwiek planów życiowych - "żyje się tam z dnia na dzień". Aspiracje życiowe rodziców i innych członków rodziny są na ogól małowartościowe społecznie lub nierealne (jeżeli są wysokie). Większość elementów działalności wychowawczej rodziny wyraźnie odbiega od poziomu rodziny normalnej. Są to często rodziny niekompletne (śmierć jednego z rodziców, rozwód, porzucenie) lub kompletne, ale współżycie małżonków jest tam na krawędzi rozbicia. Czynniki ekonomiczne są tam z reguły bardzo trudne, ale może się zdarzyć, iż rozłam więzi rodzinnej następuje z nadmiaru środków materialnych lub nieracjonalnego ich użytkowania.
Rodziny patologiczne stanowią margines każdego społeczeństwa. Zaliczamy do nich rodziny, których członkowie pozostają w stałej kolizji z prawem i moralnością. Mogą to być następujące przejawy tej kolizji: nagminne kradzieże, rabunki, rozboje, gry hazardowe, przemyt, prostytucja i stręczycielstwo, włóczęgostwo, uchylanie się od uczciwej pracy, alkoholizm itp. W wyniku tego rodzaju praktyk następuje tam trwały rozkład współżycia wewnątrz rodziny, faktycznie zerwanie więzi rodzicielskiej i małżeńskiej. Rodzina patologiczna jest w trwałym konflikcie z działalnością wychowawczą szkoły. Brak jest u niej z reguły stałych podstaw ekonomicznych. Prawie wszystkie elementy działalności wychowawczej rodziny odbiegają znacznie od poziomu tych, które reprezentuje rodzina normalna. Są to najczęściej rodziny o skumulowanych czynnikach patogennych. Szansą dla dzieci jest dalsze dziedziczenie społeczne swego położenia społecznego. Niejako powtarzanie drogi życiowej swych rodziców.
Każda konkretna rodzina nie może być na zawsze zaliczona do jednej z omówionych kategorii. W ciągu swojego istnienia może przechodzić ona różne szczeble działalności wychowawczej, różny poziom ("w górę i w dół"). Jest to bowiem układ widziany dynamicznie a niedeterministycznie. Każdy z elementów działalności wychowawczej rodziny normalnej powinien spełniać pewne optimum. Nie zawsze np. doskonała sytuacja materialna rodziny wpływa korzystnie na jej atmosferę wychowawczą.
Optimum dla poszczególnych elementów działalności wychowawczej rodziny normalnej może być różne dla rodzin, które zamieszkują określone środowiska. Różny stopień rozwoju społecznego poszczególnych środowisk ukształtował m.in. specyficzny dla nich "normalny" poziom elementów działalności wychowawczej rodzin. Inne optimum należy uznać dla kategorii rodzin normalnych żyjących w peryferyjnej wsi rolniczej, we wsi podmiejskiej, a inne dla rodzin warszawskich. Weźmy choćby pod uwagę takie elementy działalności wychowawczej rodziny, jak: kultura językowa rodziców, stan opieki materialnej, wykształcenie rodziców itp. Zanim jednak dojdzie do ustalenia optimum poszczególnych elementów działalności wychowawczej rodziny normalnej, konieczna jest przedtem dokładna analiza i wielostronne poznanie konkretnego środowiska, w którym żyje zespół rodzin.