Antoni Malczewski „Maria. Powieść ukraińska”. Oprac. Ryszard Przybylski
Portret romantyka:
- na każdego bohatera czyha nieubłagany los,
- los to potężna, destrukcyjna siła, która pilnuje, aby na świecie panowała niesprawiedliwość (odpowiednik antycznych Mojr)
Kilka słów o Malczewskim:
Urodził się 03.06.1793 r. prawdopodobnie w Warszawie.
Rodzice wcześnie mu umarli, ale na szczęście zajęła się nim krewna – Julianna z Błędowskich Skibicka.
Uczył się w Gimnazjum Wołyńskim w Krzemieńcu, gdy miał 18. lat rozpoczął służbę wojskową (był podporucznikiem Korpusu Inżynierów). Został skierowany do Modlina, dzień spędzał na polu, a wieczory śród kobiet na salonach. Był obrońcą dobrego imienia Karoliny Chodkiewiczowej. Gdy jego przyjaciel wyraził się o niej niezbyt pochlebnie zaczął się z nim kłócić, a to przerodziło się w pojedynek. Strzelano na Powązkach. Jego sekundantem był mąż damy – Aleksander Chodkiewicz. Malczewski oddał dwa niecelne strzały, a przeciwnik pogruchotał mu kostkę u lewej nogi. O dziwo podziękował za to swemu przeciwnikowi, bo pozwolił mu spojrzeć śmierci w oczy. Podczas przyjęcia oficerskiego otwarł swą niezagojoną ranę i nie mógł wyruszyć na wyprawę napoleońską w roku 1812, gdzie prawdopodobnie by zginął. Pozostał w Modlinie.
Do roku 1814 kursował między Warszawą – Wołyniem – Podolem. W stolicy lub na Podolu przeżył romans, którego owocem był syn August Antoni Jakubowski.
1815 r. znowu rozpoczął służbę wojskową, ale stwierdził, że to już nie jest dla niego i zrezygnował.
Poznał Franciszkę z Załuskich księżnę Lubomirską. Miała 20. Lat i przyjechała do Warszawy, aby rozwieść się ze swoim mężem. Prowadziła salon, prawdopodobnie na użytek tego salonu Malczewski napisał „ Portrait de la petite Ida”. Wyrusza z Franciszką w zagraniczne wojaże jako wielbiciel jej urody. Powraca z bagażem doświadczeń. Odwiedził Drezno, Szwajcarię, Włochy (tutaj prawdopodobnie nastąpiło zerwanie). Później Malczewski przebywał w Paryżu. Tam zapoznał się z
Magnetyzmem – postawa filozoficzna, twórcą był Mesmer, polegała na leczeniu, które opierało się na kontakcie duchowym chorego i lekarza. Malczewski wierzył we fluidy, w ten szczególny kontakt, który mógł przywrócić zdrowie.
Poznał romantyczną literaturę angielską – Byrona, Moore’a.
1818 r. wraca nad Jezioro Genewskie, wspina się na Mont Blanc. Na szczycie Antoni chciał przeniknąć tajemnicę skończenia świata, katastrofy kosmosu.
1821 r. powrócił do kraju i osiadł w Wołyniu. Wtedy prawdopodobnie powstał wiersze „ O, jak przykro wracać do swoich bez nadziei”.
Chciał wyleczyć magnetyzmem swoją daleko krewną Rucińską, ona uzależniła się od jego obecności. W śnie magnetycznych powiedziała, że mu się rozwieść. Malczewski uznał, że to może jej pomóc pokonać chorobę (nerwowe dolegliwości) i pojechał z nią do Warszawy.
Niestety nie został dobrze przyjęty, musiał się prosić o przyjaźń, a do tego był spłukany. Załatwili mu pracę w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, ale musiał z niej zrezygnować, bo krewna nie mogła bez niego wytrzymać tych kilku godzin.
1825 r. ukazuje się poemat „Maria” na koszt autora. Franciszek Salezy Dmochowski skrytykował jego dzieło. Antoni nie zarobił na nim, nie stał się sławny.
1826 r. umiera, być może na raka. Samotny, opuszczony, z histeryczką u boku…
Powstanie polskiej romantycznej powieści poetyckiej
- pierwszy odkrył Byrona Mickiewicz (tylko Byron wg niego pisał prawdę), urzekło go, że bronił indywidualizmu, sprzeciwiał się teorii „ poświęcenia i ofiary”.
- Malczewski przenosi do polskiej lit. formę powieści poetyckiej, romantycznego poematu filozoficzno-moralnego, („Grażyna” nadal pozostawała zmodyfikowaną formą epopei klasycznej, współczesna jest w niej tylko aluzja polityczna. Finałem jest patetyczna pochwała jednostki w imię zachowania ładu świata)
- oderwanie od prawdy historycznej, chodziło o szersze prawdy, których nie można zamknąć w ramach epoki. Miały to być prawdy ogólne, współczesne.
- starał się wiernie oddać wizję XVIII-wiecznej Polski.
- podjął jedno z głównych zadań literatury: dramat człowieka uwikłanego w zdarzenia historyczne, (poetycka synteza epoki rycerskiej). Od tradycji byronicznej odróżnia go to, że starał się zachować realizm - to z kolei zbliżało go do Waltera Scotta.
Romantyczny poemat filozoficzny
- atmosfera życia i śmierci,
- każdą z dwóch pieśni otwiera motyw przemijania ludzkiego istnienia,
- poemat o trwodze, bólu i rozpaczy, (pierwszy manifest romantycznej rozpaczy)
- wielka miłość pozwala człowiekowi trwać w przeświadczeniu o sensowności istnienia.
- miłość Marii: wywodzi się z sentymentalnych dum i powieści, kocha tak samo jak „tkliwe Julie”. Zapewne zmarłaby szybko po zabójstwie Wacława- z żalu, albo nadmiaru wylanych łez. Cecha sentymentalnej heroiny.
- mężczyźni nie szukali pocieszenia w religii, pocieszenia szukali w zbrodni, zemście. Wacław zostanie ojcobójcą, ten czyn zohydzi jego sumienie, zniszczy jego czystość.
- manifest skrajnego indywidualizmu, człowiek sam wymierza sprawiedliwość, nie zważając na prawa, zwyczaje moralne. Chodziło o zburzenie przeświadczenia, że człowiek ma etyczne obowiązki wobec społeczeństwa.
- poemat miał bronić wiary w sensowność ludzkiego życia. Miecznik stawia na patriotyzm. I patriotyzm właśnie jest wg Malczewskiego wartością, która może dać szczęście.
- jedynie miłość i ojczyzna liczą się w życiu człowieka, czynią je poetycznym i pożytecznym.
- Malczewski stawia znak zapytania nad wszystkimi usiłowaniami ludzkimi. Wszystko, co ludzkie zaczyna tracić sens, wysiłki i trudy nic nie znaczą,
- wzorował się na nim Seweryn Goszczyński przy „Zamku kaniowskim”,
Sąd nad historią:
- dzieje narodu jako „wielki dom rozpaczy”,
- Antoś odpowiada na pytania dręczące polską naukę, literaturę, krytykę lit. w okresie Księstwa i Królestwa,
- miłość Marii i Wacława – humanistyczny są nad przeszłością szlachecką,
- krytycyzm, nienawiść do nadużyć magnaterii wywodzi się z twórczości Niemcewicza (ten z kolei bazował na Staszicu, który notabene jest powiązany z Piłą, a jego dom (teraz muzeum) stoi przy pilskim McDonaldzie). Najśmieszniejsze jest to, że Malczewski podejmuje myśl, gdy wszyscy inni od niej odchodzą i znowu jest odosobniony.
- miarą dziejów jest prawo do szczęścia,
- najważniejsza pozostałość po dawnej szlachcie – miłość do ojczyzny, a nie jak inni sądzili sarmacki ideał szlachcica w stylu Podstolego,
- swoiste rozliczenie z przeszłością, ukazuje, co warto kultywować, czego nie powielać,
- okrucieństwo w starci człowiek: historia – Miecznika nie spotyka nagroda za jego postawę, co więcej wg Malczewskiego historia nie daje człowiekowi NIC, jest „niewypłacalna”. Rozpaczliwa synteza historii – „trud, nuda, wstyd i sława, kończą się – znużeniem”.
- historyczne działanie człowieka nie jest go w stanie uratować od przeznaczonej mu „nędzy istnienia”,
Z problemów gatunku
- krytyka narracji – tajemnica fabuła, misterna kompozycja, wg Dmochowskiego brakuje tam odpowiedzi, chciałby się dowiedzieć kim jest owy kozak, wymaga tego estetyka klasyczna.
- eliminuje z poetyki – stopniowanie i klarowanie przejścia od wątku do wątku, retardacja,
- podobieństwo do dramatu, zawiła akcja, ale rozwiązanie zagadek wręcz teatralne. Malowidła ustępują miejsca scenom dramatycznym. Istotny jest dialog, monolog.
- „każda powieść poetycka jest przygodą intelektualną”,
-liczne niedopowiedzenia, romantyk nie czuje się zobowiązany do tego, aby tłumaczyć, co działo się przed rozpoczęciem poematu,
- tok poematu jest skupiony głównie na myślach i uczuciach bohaterów,
- ruchliwość narratora epickiego – prowadzenie narracji z różnych punktów widzenia, Kazimierz Wyka porównuje te zmiany płaszczyzn do ruchów kamery filmowej, NARRACJA FILMOWA,
- narrator rozkłada fabułę na sceny, każda scena zawiera elementy statyczne (np. tło) i dynamiczne (np. wydarzenie),
- używanie czasu teraźniejszego – narrator jest naocznym świadkiem, to nie relacja a żywy opis,
- narrator zamiast wiele mówić oddaje głos postaciom, (spowiedź bohatera ma wywrzeć większe wrażenie)
- pogarda dla mowy zależnej, która miała być sztywna, wyblakła, abstrakcyjna,
- bohaterowie niekiedy wyrażają swe uczucia w formach pieśni (szczególnie przenikliwy i ujmujący) atutem jest muzyczność tej formy, wyjątkowo przeżyte myśli godne były tylko pieśni,
- charakterystyczne są rozbudowane partie liryczne (oprócz upodobnienia do dramatu), miało to przerzucić fakty zewnętrzne na życie wewnętrzne człowieka,
- typ bohatera Malczewski zaczerpnął od Byrona, dramat serca przekształca w oskarżenie świata, w walkę z Bogiem,
- nowy typ bohatera: zbuntowany myśliciel, który roztrząsał problemy moralne,
- 1728 r. „Henriada” Woltera – wzór dla klasyków, którzy chcą napisać wiersz bohaterski,
- wpływ angielskiej powieści sentymentalnej – Henryk Fielding, Tobiasz Smollett, przekazują swoje myśli i uczucia bohaterowi literackiemu. Oprócz tego wpływ „Podróży sentymentalnej”,
- miejsce i czas fabuły nie są ściśle określone, są wręcz bajkowe, fantastyczne,
- Wacław, Maski, Pacholę -> „machina byrońska” (Michał Grabowski)
- „machiną cudowną” były postacie alegoryczne klasycznej epopei,
- Raskolnikow jest zmodyfikowanym bohaterem byronicznym,
- typy bohaterów:
a) zindywidualizowane oblicza o bogatym życiu wewnętrznym, koniecznie tajemnicze,
b) maski – postacie pozbawione jakichkolwiek cech.
Wiersz poematu:
- 13-zgłoskowiec, oprócz pieśni Masek i ośmiozgłoskowego refrenu w końcowym opowiadaniu Pacholęcia,
- średniówka po 7. sylabie,
- rozbija kanon Felińskiego – burzy klasyczny „mechanizm doskonały”,
- Malczewski manipulował pauzami, chronił przed monotonią, wypełniał nimi cały wers,
- uprzywilejowanie członu przedśredniówkowego było wynalazkiem Malczewskiego,
- Antoni nie stosuje przerzutni, aby podkreślić ważny element tekstu, stosuje je, aby zachować naturalny tok zdania,
- nowatorstwem jest język mówiony, narusza klasycystyczne zasady,