Poczucie koherencji

Pojęcie poczucia koheracji stosowane jest w PSYCHOLOGII ZDROWIA.

t e k s t A) (o g ó l n y) Poczucie koherencji związane jest z jedną z najbardziej popularnych w psychologii zdrowia koncepcji autorstwa Aarona Antonovskiego. Według Antonovskiego to właśnie wysoki poziom poczucia koherencji umożliwia osobom zachowanie równowagi, mimo przeżywania czasem nawet skrajnych doświadczeń życiowych (badania nad ofiarami Holocaustu). Poczucie koherencji zdefiniowane zostało jako specyficzna, względnie trwałą właściwość, ogólna orientacja „wyrażająca, w jakim stopniu człowiek ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne przekonanie o przewidywalności środowiska wewnętrznego i zewnętrznego oraz o tym, że z dużym prawdopodobieństwem sprawy przyjmą tak pomyślny obrót, jakiego można oczekiwać na podstawie racjonalnych przesłanek” (Antonovsky, 1995: 11). Poczucie to składa się z trzech części:

1. Poczucia zrozumiałości — zakresu, w jakim człowiek odbiera napotykane bodźce jako posiadające sens poznawczy, jako uporządkowaną, spójną, i jasną informację, która w związku z tym jest przewidywalna;

2. Poczucia zaradności — zakresu, w jakim ludzie spostrzegają posiadanie przez siebie odpowiednie środki do sprostania wymaganiom stawianym przez bodźce. Dostępne środki dotyczą zarówno tych, które są pod bezpośrednią kontrolą jednostki, jak i tych, które są kontrolowane przez innych, na których człowiek może liczyć;

3. Poczucia sensowności — przekonania jednostki, że warto angażować się w daną sytuację, że warto o coś walczyć i że wymagania stawiane przez życie są raczej pożądanymi wyzwaniami niż zbędnymi obciążeniami.

Wymienione części składowe są ze sobą istotnie powiązane, jednak spośród nich najważniejszą rolę przypisuje się poczuciu sensowności. Można by nazwać je (w dużym uproszczeniu) POCZUCIEM SENSU ŻYCIA, PRZEKONANIEM, ŻE JEST O CO WALCZYĆ, DLA KOGO ŻYĆ. Zmienna ta motywuje do podejmowania aktywności i wytrwałości w dążeniu do celów, pomimo przeszkód.

t e k s t B) Aaron Antonovsky, zastanawiając się nad losami Żydów, którzy przeżyli obozy koncentracyjne, zauważył interesujące zjawisko. Część z nich, pomimo odzyskania wolności, pozostała zniechęcona do życia i zgorzkniała. Nierzadko zapadali na choroby i umierali kilka lat po wyzwoleniu. Inni, pomimo podobnych doświadczeń, zachowali optymizm i pogodę ducha. Pomimo odniesionego uszczerbku na zdrowiu, niejednokrotnie wiedli potem jeszcze długie i szczęśliwe życie.

Poszukując odpowiedzi na pytanie, co decyduje o tym, że jedne osoby zachowują zdrowie i długie życie, inne zaś stosunkowo łatwiej zapadają na choroby i żyją krócej, Antonovsky sformułował swoją koncepcję salutogenezy, w której najważniejszym pojęciem jest poczucie koherencji. U podstaw tej koncepcji leży ZAŁOŻENIE, ŻE POMIĘDZY ZDROWIEM A CHOROBĄ ISTNIEJE KONTINUUM STANÓW, KTÓRE NALEŻY ROZUMIEĆ CAŁOŚCIOWO, JAKO DYNAMICZNY PROCES RÓWNOWAŻENIA WYMAGAŃ I ZASOBÓW W TOKU KONFRONTACJI ZE STRESEM. Zasadą, za pomocą której można wytłumaczyć, zdaniem autora, funkcjonowanie uogólnionych zasobów odpornościowych, jest GLOBALNA ORIENTACJA ŻYCIOWA, nazwana przez Antonovsky’ego POCZUCIEM KOHERENCJI. Według niego, osoby o silnym poczuciu koherencji mają tendencję do zachowań prozdrowotnych. Zdaniem Antonovsky’ego, uwzględniając pojęcie poczucia koherencji, można by wykryć nowe zasady rządzące odpornością człowieka na chorobę.

Poczucie koherencji to zmienna składająca się z trzech skorelowanych ze sobą składowych: poczucia zrozumiałości, poczucia zaradności i poczucia sensowności.

• Poczucie zrozumiałości określa stopień, w jakim człowiek spostrzega bodźce napływające ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego jako zrozumiałe, uporządkowane, spójne i jasne. Osoba o silnym poczuciu zrozumiałości spodziewa się, że bodźce z którymi zetknie się w przyszłości, niezależnie, czy będą pożądane czy niepożadane, będą przewidywalne. W najgorszym wypadku oczekuje, że jeśli jakiś bodziec ją zaskoczy, będzie go mogła do czegoś przyporządkować i wyjaśnić.

• Poczucie zaradności określa stopień, w jakim człowiek spostrzega dostępne zasoby jako wystarczające, by sprostać wymogom, jakie stawiają napływające bodźce. W sytuacji, gdy bodźce te są niepożądane, osoba o wysokim poczuciu zaradności uważa, że istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że wszystko ułoży się na tyle dobrze, na ile można się było rozsądnie spodziewać. W najgorszym wypadku przypuszcza, że konsekwencje niepomyślnego zdarzenia dadzą się jakoś znieść. Zasoby potrzebne by sprostać wymogom, to zasoby, którymi jednostka sama dysponuje lub którymi dysponują osoby, którym ufa i na które może liczyć.

• Poczucie sensowności wyraża motywację jednostki do działania. Jest to stopień, w jakim człowiek czuje, że życie ma sens z punktu widzenia emocjonalnego, że przynajmniej część problemów i wymagań jakie niesie życie warta jest wysiłku, poświęcenia i zaangażowania. Osoba o wysokim poczuciu sensowności spostrzega problemy jako wyzwania, które warto podejmować.

p o d s u m o w a n i e C) Poczucie koherencji jest zatem globalną orientacją człowieka, wyrażającą stopień, w jakim człowiek ten ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że:

1. Bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego mają charakter ustrukturalizowany, przewidywalny i wytłumaczalny.

2. Dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce.

3. Wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania.

Do badania poczucia koherencji służy Kwestionariusz Orientacji Życiowej (SOC-29), opracowany przez Aarona Antonovsky’ego. Wypełnianie kwestionariusza jest stosunkowo proste. Zadaniem osoby badanej jest ustosunkować się do 29 stwierdzeń, przy pomocy siedmiostopniowej skali, określającej reakcje osoby badanej wobec różnych sytuacji.

Badania przeprowadzone w Polsce, m.in. w Instytucie Psychologii Zdrowia oraz w Instytucie Psychiatrii i Neurologii, potwierdzają koncepcję Antonovsky’ego. Wyniki badań przeprowadzonych w IPZ wykazały, że współuzależnione kobiety przed terapią uzyskują stosunkowo niskie wyniki w zakresie poczucia koherencji. Ich niskie wyniki korelują z doznawaniem różnych form przemocy w małżeństwie z alkoholikiem, nadużywaniem leków uspokajających, przeciwbólowych lub nasennych, paleniem papierosów, tendencjami autoagresywnymi (próby samobójcze i samouszkodzenia) oraz agresywnymi zachowaniami wobec dzieci. Wyniki uzyskiwane w kwestionariuszu SOC-29 korelują ponadto z wynikami uzyskanymi przez badane kobiety w kwestionariuszu SCL-90, mierzącym nasilenie objawów psychopatologicznych, takich jak somatyzacje, natręctwa, nadwrażliwość interpersonalna, depresja, lęk, wrogość, myślenie paranoidalne i psychotyczność.

Okazało się także, że psychoterapia jest skuteczną metodą podnoszenia poczucia koherencji. Po ukończeniu podstawowego programu terapii współuzależnienia, badane kobiety uzyskiwały istotnie wyższe wyniki. Uzyskana poprawa okazała się trwała także pół roku po terapii.