Uczelnia Zawodowa Zagłębia Miedziowego w Lubinie

STUDIA PODYPLOMOWE

EDUKACJA PRZEDSZKOLNA I WCZESNOSZKOLNA

Urszula Lukowicz

FUNKCJONOWANIE DZIECKA Z DEFICYTEM SŁUCHU W PRZEDZKOLU – ANALIZA PRZYPADKU

PRACA DYPLOMOWA

Praca wykonana pod kierunkiem:

dr Jarosława Bąbki

Lubin, 2013 r.

SPIS TREŚCI

WSTĘP………………………………………………………………………………..... 2

ROZDZIAŁ I

PROBLEMY ROZWOJOWE DZIECKA Z DEFICYTEM SŁUCHU……………..…. 4

1. Niedosłuch – charakterystyka zjawiska………………………………………..…... 7

2. Przyczyny niedosłuchu………………………………………………………..…...10

3. Objawy niedosłuchu u dzieci w wieku przedszkolnym……………………….….. 13

4. Strategie pomocy dzieciom z ubytkiem słuchu w przedszkolu……………….…. .15

ROZDZIAŁ II

FUNKCJOINOWANIE DZIECKA Z DEFICYTEM SŁUCHU W PRZEDSZKOLU

2.1. Uzasadnienie wyboru przypadku do badań……………………………………….21

2.2. Charakterystyka psychospołecznego funkcjonowania dziecka niedosłyszącego w przedszkolu…………………………………………………………………………28

2.3. Prognozy dotyczące dalszego rozwoju dziecka niedosłyszącego……………… .32

2.4. Propozycja wsparcia psychologiczno-pedagogicznego dziecka………………... 33

ZAKOŃCZENIE……………………………………………………………………. 37

BIBLIOGRAFIA……………………………………………………………………. 39

WSTĘP

Słuch oraz wzrok należą do najważniejszych narządów zmysłów, mających najistotniejszy wpływ na rozwój dziecka. Według różnych statystyk, głuchotę lub znaczny stopień uszkodzenie słuchu stwierdza się średnio u 1 dziecka na 1000 urodzeń.

Prawidłowy rozwój psychiczny dziecka zależny jest od wielu czynników, do których oprócz prawidłowo rozwijającego się układu nerwowego i dostarczania dziecku właściwych bodźców ze strony otoczenia, potrzebny jest jeszcze sprawny układ receptorów odbierających prawidłowo bodźce z otoczenia.
Zaburzenia widzenia są zwykle stosunkowo wcześnie zauważane przez otoczenie, wady słuchu pozostają zwykle długo nie rozpoznane. Średni wiek dziecka, w którym wykrywany jest niedosłuch w Polsce to 3 lata. Czynniki, które wpływają na występowanie wad słuchu są wady wrodzone, czynniki okołoporodowe oraz te powstałe w późniejszym wieku.
Wady słuchu wrodzone mogą występować, jako niedosłuch lub głuchota dziedziczna i wady rozwojowe uwarunkowane genetycznie oraz jako niedosłuch lub głuchota wrodzona Bagatelizowanie problemu niedosłuchu u dzieci pociąga za sobą nieodwracalne konsekwencje, które mają wpływ na rozwój psychofizyczny dziecka. Wada słuchu uniemożliwia prawidłowy rozwój mowy i sprawności językowych, zaburza rozwój intelektualny, emocjonalny oraz społeczny, dlatego nie należy lekceważyć nawet najmniejszych objawów mogących świadczyć o tym, że dziecko ma problemy ze słuchem.

W swojej pracy pragnę wykazać na przykładzie opisu i analizy przypadku dziecka z którym mam okazje pracować, jak istotna jest terapia i pomoc takiemu dziecku już we wczesnych latach zwłaszcza w edukacji przedszkolnej. Na tym właśnie etapie dziecko poznaje najwięcej, przyswaja i udoskonala swój słownik, uczy się poprawnego wypowiadania się, rozmowy, komunikacji interpersonalnej . Do wszystkich tych działań niezbędny jest nie tylko sprawny aparat mowy ale przede wszystkim słuch ,by dziecko słuchając, poznawało nowe sowa zwroty uczyło się ich wymowy i zastosowania , a także zapamiętywało je. Przedszkole daje szanse na szybkie zdiagnozowanie problemu oraz udzielenie pomocy i wsparcia zarówno dziecku jak i jego najbliższym we wspólnym pokonywaniu trudności. Ważne jest dla dobra dziecka ustalenie wspólnych, spójnych oddziaływań zarówno w przedszkolu jak i w środowisku rodzinnym. Dopiero wspólnie określone zadania i konsekwencja w ich realizacji przyniesie oczekiwane efekty. Praca przedstawia zakres działań dążących do pomocy dziecku które zostało zdiagnozowane jako dziecko z niedosłuchem, opis jego funkcjonowania w grupie przedszkolnej a także pracy z tym dzieckiem i jego rodzicami. Wspólne przebywanie dzieci zdrowych i niepełnosprawnych to optymalne rozwiązanie rehabilitacyjne ale również ogromne wyzwanie dla nauczycieli oraz rodziców. Akceptacja ze strony rówieśników jest czynnikiem wspomagającym rozwój mowy, stwarzając równocześnie szanse do odnoszenia sukcesów w życiu codziennym.

ROZDZIAŁ I

PROBLEMY ROZWOJOWE DZIECKA Z DEFITYTEM SŁUCHU

Deficyt słuchu, mimo iż jest dysfunkcją najmniej widoczną, daje szereg skutków, które wpływają niekorzystnie na ogólny rozwój jednostki. Od momentu narodzin poznawanie świata opiera się na dobrze funkcjonujących zmysłach: słuchu, wzroku, dotyku, węchu, czy smaku. Uszkodzenie jednego z nich powoduje zniekształcenie obrazu poznawanej rzeczywistości. Do tej właśnie sytuacji dochodzi u dzieci z uszkodzonym narządem słuchu. Słuch pełni ogromną rolę w procesie zdobywania wiedzy, informacji, opanowania mowy i języka¹.

Dzieci słyszące przyswajają mowę i język w sposób naturalny, na zasadzie naśladownictwa. W zależności od momentu wystąpienia i głębokości, zaburzenie słuchu, utrudnia ten proces, a czasem wręcz jest on niemożliwy. Skutki ubytku słuchu można zmniejszyć za pomocą specjalnie zorganizowanych zabiegów rewalidacyjnych. Czas ich trwania skuteczność są trudne do określenia, zależą bowiem od wielu czynników.

Mowa nierozerwalnie związana jest ze zmysłem słuchu. Spełnia ona ogromną rolę w życiu człowieka. Dzięki niej nawiązywane są kontakty z innymi osobami, przekazywane oraz zdobywane informacje. Osoby słyszące prawidłowo posługują się w tym celu mową dźwiękową². W przypadku osób z uszkodzonym słuchem mamy do czynienia z kilkoma możliwościami komunikacji: mową werbalną, migami, jednym i drugim kodem językowym jednocześnie oraz wzrokową percepcją mowy. Niestety często zaburzenie komunikacji językowej doprowadza do izolacji dzieci niedosłyszących. Ubogi słownik i słaba znajomość reguł gramatycznych ogranicza w znaczący sposób ich komunikację z otoczeniem. Często bywa iż dzieci niedosłyszące w obawie o narażenie się na zignorowanie, czy złe podejście przez swoich rówieśników, unikają z nimi kontaktów. Konsekwencją tego jest zaburzony proces rozwoju społecznego i socjalizacji dzieci z niedosłuchem.

Niekorzystny wpływ zaburzeń słuchu i mowy dotyczy procesów poznawczych. W przypadku tych dzieci poznanie opiera się w znacznym stopniu na wrażeniach wzrokowych, w mniejszym lub tylko minimalnym stopniu na wrażeniach słuchowych. W związku z tym, taki rodzaj poznania ma zupełnie inny charakter. Innym rodzajem trudności jest ujmowanie stosunków przestrzennych i czasowych. Przyczyna to ograniczony zasób pojęć w słowniku dziecka mogących je wyrazić. Dochodzi tu również problem rozumienia przyimków, czy też innych nieodmiennych części mowy, nieoznaczających „niczego konkretnego”³.

Analizator wzrokowy ma ogromne znaczenie u osób z zaburzonym słuchem, jeżeli jest odpowiednio stymulowany w procesie rewalidacji. W efekcie tej stymulacji dzieci z niedosłuchem potrafią odczytywać mowę z ust i piszą poprawnie pod względem ortograficznym. Dużo lepiej funkcjonuje pamięć wzrokowa powoduje pewną łatwość w orientacji w terenie.

Zaburzenia mające związek z pamięcią dotyczą szczególnie pamięci słuchowej.
Z powodu ograniczeń werbalizacji jest ona mniej trwała. Zjawiska te możemy nazwać rodzaju „sztywnością pamięci”, czyli słabą zdolnością operowania treściami słownymi, która powoduje np. powtarzanie uprzednio wykonywanych czynności, powtarzanie czy zmyślanie odpowiedzi nieadekwatnie do postawionego zadania, czy polecenia⁴.

Dzieci z wadą słuchu mają również trudności z przypomnieniem sobie opracowanych wiadomości, oraz ich aktualizacją. Wykorzystanie tych informacji w procesie zdobywania nowej wiedzy, jest tym samym ograniczona. Wyodrębnieniem istotnych informacji z ogółu posiadanych wiadomości również może przysporzyć dziecku niedosłyszącemu wielu problemów.

Pamięć werbalna dzieci z deficytem słuchu rozwija się w ramach całego procesu dydaktycznego. Niski poziom opanowania języka ma niekorzystny wpływ na rozwój myślenia, zwłaszcza myślenia abstrakcyjnego⁵. Rozwój myślenia wiąże się
z rozwojem mowy. W przypadku dzieci z wadą słuchu może ono być zaburzone na każdym etapie. W kwestii inteligencji dzieci z uszkodzonym słuchem zasadniczo jej poziom nie odbiega poziomem od inteligencji ich słyszących rówieśników. Jakiekolwiek jej obniżenie jest konsekwencją niższego poziomu myślenia abstrakcyjnego i małą plastycznością myślenia.

Ubytek słuchu przed lub w czasie okresu opanowywania mowy będzie miała bardziej niekorzystny i złożony wpływ na rozwój dziecka niż gdyby nastąpił po tym okresie. Z kolei późne zdiagnozowanie problemów ze słuchem słuchu wiąże się z kolei z późnym zaaparatowaniem i rozpoczęciem zabiegów rehabilitacyjnych. Bardzo ważne bowiem jest, by dziecko jak najszybciej nadrobiło braki w mowie i języku gdyż prawidłowy rozwój wielu funkcji zależy od umiejętności posługiwania się nimi. Niezwykle istotne jest kontynuowanie w domu rodzinnym zabiegów rewalidacyjnych prowadzonych przez nauczyciela w przedszkolu oraz grona specjalistów.

1. NIEDOSŁUCH – CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA

Według literatury naukowej niedosłuch to zaburzenie ze strony narządu słuchu polegające na nieprawidłowym przewodzeniu lub odbieraniu dźwięków. Częstotliwość występowania niedosłuchu rośnie z wiekiem⁶.

Niedosłuch może występować jako objaw izolowany lub towarzyszyć mu mogą objawy otologiczne jak szumy uszne czy zawroty głowy. Mogą występować również objawy pozaotologiczne tworzące jednostki chorobowe.

W klasyfikacji niedosłuchi wyróżnia się jego 3 typy:

• Typ 1. Niedosłuch przewodzeniowy – związany ściśle z zaburzeniami występującymi w części przewodzącej dźwięki, czyli z zaburzeniami w obrębie przewodu słuchowego zewnętrznego lub ucha środkowego.

• Typ 2. Niedosłuch odbiorczy – dotyczy zaburzeń występujących w części odpowiedzialnej za odbiór dźwięku, są to narząd Cortiego, zwój spiralny lub nerw ślimakowy. W tym typie niedosłuchu możemy wyróżnić jego 3 rodzaje:

• niedosłuch odbiorczy ślimakowy- związany z zaburzeniami występującymi w narządzie Cortiego.

• niedosłuch odbiorczy pozaślimakowy – dotyczy nerwu ślimakowego a dokładniej uszkodzenia I neuronu drogi słuchowej.

• niedosłuch odbiorczy ośrodkowy – związany z zaburzeniami słuchu zlokalizowanymi powyżej jąder ślimakowych rozciągając się aż do kory słuchowej.

• Typ. 3. Niedosłuch mieszany – to stan w którym opisane powyżej dwa typy niedosłuchu współistnieją ze sobą⁷.

Niedosłuch możemy sklasyfikować również ze względu na jego rodzaj. W tej klasyfikacji rozróżniamy rodzaje niedosłuchu ze względu na:

• lokalizację uszkodzenia- do tej grupy zalicza się:

• Niedosłuch typu obwodowego w którym uszkodzony jest narząd słuchu.

• Niedosłuch przewodzeniowy - związany zazwyczaj z uszkodzeniem ucha zewnętrznego lub środkowego. W tym przypadku maksimum ubytku wynosi 60 dB.

• Niedosłuch odbiorczy – związany z uszkodzeniem ucha wewnętrznego lub nerwu słuchowego. W tym przypadku skala ubytku wynosi powyżej 60 dB.

• Niedosłuch mieszany- przewodzeniowo-odbiorczy .

• Niedosłuch typu centralnego - w tym rodzaju ubytku uszkodzeniu ulegają ośrodki w mózgu⁸.

• czas w którym wystąpiła wada słuchu- do tej grupy zaliczamy:

• Niedosłuch prelingwialny – ubytek powstał przed opanowaniem języka.

• Niedosłuch perylingwialny - ubytek powstał gdy dziecko poznało już podstawy języka bez opanowania systemu gramatycznego.

• Niedosłuch postlingwialny - powstały miedzy 5-7 rokiem życia , gdy dziecko opanowało już język⁹.

• etiologię- tu wyróżniamy:

• Niedosłuch wrodzony – przyczyną mogą być cech dziedziczne, genetyczne, choroby matki podczas ciąży, konflikt serologiczny, stosowane przez matkę środki farmakologiczne a także promieniowanie rentgenowskie.

• Niedosłuch nabyty - powstały już po urodzeniu, związany z chorobami , urazami wewnętrznymi w obrębie głowy, urazami akustycznymi jak również ze stosowaniem środków farmakologicznych¹⁰.

• głębokość niedosłuchu sklasyfikowaną przez Międzynarodowe Biuro Audiofonologii – BIAP. Klasyfikacja ta uwzględnia średnią arytmetyczną wartość progowych wyznaczoną przez krzywą audiometryczną dla częstotliwości klasycznych dla dźwięków mowy w rozmowie. Przyjęte normy to 500,1000,2000 Hz lub 4000 Hz pod warunkiem jeżeli przy tej częstotliwości próg wrażliwości odbieranych dźwięków jest niższy niż prz częstotliwości 2000 Hz¹¹.

W związku z powyższą klasyfikacja mierzoną w Hz wyróżniamy:

• Niedosłuch lekki – 20-40 dB

• Niedosłuch umiarkowany 40-90 dB

• Niedosłuch znaczny 70 – 90 dB

• Niedosłuch głęboki – powyżej 90dB. Ten rodzaj niedosłuchu obejmuje trzy podgrupy:

• grupa złota – ubytek mniejszy lub równy 90 dB

• grupa srebrna – ubytek między 90 dB a 100 dB

• grupa brązowa – ubytek wrażliwości słuchowej powyżej 100 dB¹².

Wyżej przedstawione powyżej różnorodne klasyfikacje i rodzaje niedosłuchów świadczą o złożoności tej niepełnosprawności zmysłu słuchu. W zależności od jego stopnia nasilenia oraz od jego pochodzenia można dostosować odpowiedni rodzaj rewalidacji i plany wspomagania osób dotkniętych niedosłuchem. Jako iż zjawisko to może być zarówno dyskretną zmianą w wrażliwości słuchu lub też całkowitym zanikiem tegoż zmysłu niezwykle ważna jest prawidłowa diagnoza poparta szeregiem szczegółowych badań i testów. Jedynie wówczas taka osoba może otrzymać odpowiednia dla siebie pomoc.

2. PRZYCZYNY NIEDOSŁUCHU

Zgodnie z opisywaną już przeze mnie powyżej klasyfikacją niedosłuchu aby zachować logiczną spójność pracy , należało przygotować również odpowiedni podział przyczyn występowania tego zjawiska. Jako iż przyczyn niedosłuchu jest bardzo wiele warto podzielić je w pierwszej fazie na 3 podstawowe grupy¹³.

1. Przyczyny wrodzone:

• niedosłuch lub głuchota dziedziczna

• wady rozwojowe uwarunkowane genetycznie

• niedosłuch lub głuchota wrodzona niedziedziczna mająca związek z narażeniem matki podczas ciąży na: infekcje wirusowe odry, różyczki także grypy i cytomegalii, półpaśca czy opryszczki, substancje chemiczne takiej jak ołów, rtęć, związki siarki i fosforu, arsen oraz rozpuszczalniki, leki i niektóre antybiotyki, używki, cukrzyca lub choroba nerek u matki, promieniowanie, nadmierny, przewlekły hałas i wibracje

2. Przyczyny okołoporodowe:

• niedotlenienie okołoporodowe lub zamartwica

• wcześniactwo

• bardzo niska masa urodzeniowa

• nasilona żółtaczka oraz zakażenia

3. Przyczyny nabyte:

• wszelkie infekcje ucha środkowego i wewnętrznego

• powikłania w wyniku niedoleczenia niektórych chorób wirusowych

• przerost trzeciego migdała

• woskowina lub obecność ciała obcego w uchu

• urazy ucha i jego okolic

• nowotwory uszu

W związku opisywaną w poprzednim podrozdziale klasyfikacją niedosłuchu jego przyczyny należy podzielić ze względu na takież same kryteria czyli umiejscowienie uszkodzenia oraz typ niedosłuchu. Klasyfikacja ta jest bardziej szczegółowa.

Tak wiec do najczęstszych przyczyn wywołujących niedosłuch typu przewodzeniowego zaliczamy:

• woskowina

• ciało obce w zewnętrznym przewodzie słuchowym

• wady wrodzone i zniekształcenia zewnętrznego przewodu słuchowegowego

• łagodne nowotwory i nowotwory złośliwe zewnętrznego układu słuch

W zakresie nie niedosłuchu odbiorczego zaliczamy uszkodzenia zlokalizowane na poziomie ucha środkowego. Są to najczęściej:

• zapalenie ucha środkowego

• otoskleroza

• performacja błony bębenkowej

• łagodne i złośliwe nowotwory ucha środkowego

• zaburzenia drożności trąbki słuchowej

• wady rozwojowe ucha środkowego

• nowotwory nosogardla i okolic

• osteogenesis inperfacta

• ziarniak Wegenera

• choroba Pageta

Grupą przyczyn niedosłuchu mieszanego są uszkodzenia lub zaburzenia pochodzenia ślimakowego. Zalicza się do nich miedzy innymi:

• wrodzone wady ślimaka

• zapalenie ucha wewnętrznego

• urazy o charakterze akustycznym

• zaburzenia w ukrwieniu ucha wewnętrznego- nagła głuchota

• infekcje wirusowe takie jak świnka czy odra

• choroba Morier’a

• postać ślimakowa otosklerozy

• urazy i załamania kości skroniowej

• urazy ciśnieniowe

• choroby o podłożu metabolicznym jak cukrzyca, niewydolność nerek, hiperlipidemia

• uszkodzenia ucha wewnętrznego w skutek radioterapii

• zatrucia substancjami chemicznymi takimi jak tlenek węgla, matale ciężkie czy rozpuszczalniki organiczne i pestycydy

• choroby o podłożu autoimmunologicznym jak choroby tkanki łącznej, wrzodziejące zapalenie jelita grubego czy tez choroba Crohna.

3. OBJAWY NIEDOSŁUCHU U DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

Każde dziecko rodzi się z predyspozycją do zachowań językowych. Jednakże nie wszystkie mają jednakowe szanse na poznanie języka. Jednak nawet
w przypadkach, gdy wskutek czynników chorobowych nastąpiło opóźnienie rozwoju mowy, główne jego stadia zostają zachowane. Rozwój mowy dziecka rozwija się w niewiarygodnie szybkim tempie. Zazwyczaj dziecko przed ukończeniem drugiego roku życia jest w stanie formułować zdania, a także rozumieć wypowiedzi, mimo iż styka się po raz pierwszy. Rozwój mowy odbywa się etapami. Ich granice są płynne, uwarunkowane wieloma czynnikami mających także wpływ na ogólny rozwój jednostki.

Zgodnie z podjęta przeze mnie tematyką, skupię się na zjawisku niedosłuchu u dzieci w wieku przedszkolnym, czyli w przedziale wiekowym między 2, a 6 rokiem życia. Między 2 a 4 rokiem życia dziecko przechodzi do etapu nabywania umiejętności myślenia pojęciowego. Słownik dziecka wzbogaca się o nazwy zawodów, kształtów, czynności, wyrazy określające cechy przedmiotów i zjawisk. Co raz częściej używane są czasowniki, przymiotniki i przysłówki. Dziecko zaczyna budować dłuższe zdania i krótkie wypowiedzi. Kolejne lata to okres doskonalenia prawidłowej wymowy, wzbogacania słownika oraz przyswojenie zasad gramatycznych ¹⁴.

Odbieranie dźwięków w mniejszym lub większym stopniu zależne jest od wzroku. A dźwięki mowy są słyszalne w różnych częstotliwościach. Nie wszystkie są widoczne, a tym samym możliwość ich odczytania z ust jest zróżnicowana. Stąd też oczywistym następstwem u dzieci z wadą słuchu są trudności z opanowaniem języka i mowy.
Dlatego proces rewalidacji i nauczania dzieci z uszkodzonym słuchem skupia się na dbaniu o rozwój kompetencji językowych. Dzieci z ubytkiem lub wadą słuchu przez znacznie dłuższy okres niż jego rówieśnicy pozostają na etapie myślenia konkretnego. W związku z tym u tych dzieci słabo rozwinięta jest również mowa wewnętrzna, co z kolei opóźnia lub hamuje opanowanie pojęć, znaczeń i właściwości przedmiotów i zjawisk. Dziecko słyszące prawidłowo opanowuje podstawowe struktury języka w wieku 3,5 lat. Dzieci z zaburzonym analizatorem słuchu taki poziom osiągną około 12 roku życia, jeśli otoczone zostaną specjalistyczną pomocą¹⁵. W odpowiednio wczesnym zdiagnozowaniu problemu ze słuchem u dziecka w wieku przedszkolnym niezbędna jest odpowiednia współpraca miedzy rodzicami a nauczycielem grupy. Jedynie ich wspólne oddziaływania i spójny plan pracy z dzieckiem przyniesie oczekiwane efekty. Jednakże zanim dziecko z podejrzeniem ubytku słuchu poddane zostanie specjalistycznej diagnostyce do odkrycia tegoż problemu niezbędna jest wnikliwa obserwacja dziecka zarówno w domu jak i w grupie przedszkolnej. Rodzice tak jak i nauczyciel powinni pozostawać czujni i sytuacji kiedy dziecko:

• obserwujemy brak lub opóźnienie rozwoju mowy

• zaburzenia w sferze psychoemocjonalnej i poznawczej

• dziecko mówi niewyraźnie, zniekształca słowa

• dziecko jest rozkojarzone nie potrafi skupić uwagi na określonym zadaniu

• ma trudności za zrozumieniem poleceń, lub pytań

• dziecko ma trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami

• trudności z nauką piosenki lub ze zrozumieniem czytanego tekstu

• siada blisko telewizora lub radia

• dziecko w sposób ograniczony reaguje na wołanie po imieniu

• pojawiają się oznaki rozdrażnienia, nerwowość

• dziecko nieświadomie zachowuje się w sposób odbierany jako nieposłuszeństwo , niewykonywanie poleceń

Są to jedynie zewnętrzne oznaki, po których osoby nie będące specjalistami mogą podejrzewać iż dziecko przejawia nieprawidłowość w odbieranych dźwiękach. Zarówno nauczyciel obcujący niemalże na co dzień z dzieckiem jak i rodzic są w stanie wychwycić te nieprawidłowości. Obserwacja dziecka właśnie w wieku przedszkolnym jest niezwykle istotna, gdyż szybkie rozpoznanie problemu pozwoli na równie szybką pomoc a co za tym idzie wyrównanie szans dziecka z ubytkiem słuchu względem prawidłowo słyszących rówieśników. Rewalidacja dziecka w wieku przedszkolnym w znaczący sposób przełoży się na późniejsze osiągnięcia szkolne, jak i również na osobowość dziecka.

4. STRATEGIE POMOCY DZIECIOM Z UBYTKIEM SŁUCHU W PRZEDSZKOLU

Aby rehabilitacja dziecka niedosłyszącego była skuteczna wymaga przygotowania środowiska, rodziców, wychowawców oraz rówieśników. Istotne w pracy z dzieckiem niedosłyszącym jest poznanie metod i zasad postępowania, zdobycie wiedzy umożliwiającej zrozumienie natury problemów związanych z zachowaniem tych dzieci oraz uświadomienie sobie jak ogromne znaczenie ma pielęgnowanie potencjału zachowawczego resztek słuchu¹⁶.
Do grup przedszkolnych coraz częściej uczęszczają dzieci z zaburzeniami mowy będącymi następstwem uszkodzeń słuchu. Wówczas nauczyciel prowadzący grupę jest zobligowany do wytworzenia sytuacji stwarzającej szansę prawidłowego rozwoju dziecka. Jednakże integracja nie może polegać wyłącznie na wyrównywaniu deficytu lecz skłania się raczej ku stwarzaniu warunków do samorealizacji z zachowaniu specyfiki rozwojowej. Dążenie do kontaktu i porozumienia się powinno być dominującym motywem działań wychowawczych i wymaga pełnej indywidualizacji w podejściu pedagogicznym.
Wychowanie przedszkolne jako takie juz zawiera elementy naturalnej integracji i rewalidacji. Dzieci w wieku od 3 do 7 lat najłatwiej akceptują fizyczną czy kulturową inność swoich rówieśników. To w znacznym stopniu ułatwia pierwszy etap oddziaływań wychowawczych i edukacyjnych. Zapewniają one wspomaganie i ukierunkowywanie rozwoju dzieci zdrowych i niepełnosprawnych w zgodzie z ich wrodzonym potencjałem i możliwościami.
Ważne jest poznanie zasad i reguł postępowania pedagogicznego z dzieckiem niedosłyszącym jak, również optymalnych metod wykorzystywanych w pracy terapeutycznej ułatwiło zaplanowanie oddziaływań pedagogicznych opartych na bagażu doświadczeń i umiejętności wyniesionych ze środowiska rodzinnego.
Według N. Snijdersa ,, problem zaburzeń emocjonalnych, spowodowanych utrudnioną więzią komunikacyjną, najczęściej występują wprost proporcjonalnie do stopnia uszkodzenia słuchu, ponieważ wiele rzeczy dzieje się nieoczekiwanie i nie może być wyjaśnione słowami a taka niepewność powoduje postawę lękową”¹⁷.
Aby wspomaganie rozwoju społecznego dziecka, pomoc w pokonywaniu przeszkód komunikacyjnych, dostarczanie bodźców poznawczych, niezbędnych w przystosowaniu się do grupy rówieśniczej wymaga działań wychowawczych z cała grupą. Działania te powinny być częścią plany rewalidacyjno – terapeutycznego , gdyż tylko wówczas będą przemyślane, celowe i nieograniczone czasowo. Bardzo często dzieci te nie znają języka migowego a porozumiewanie się ma charakter mowy sytuacyjnej. Początkowo dziecko takie może być uciążliwe: przeszkadza na zajęciach, wprowadza niepokój w grupie.
Niezwykle ważna dla efektywności pracy z dzieckiem niedosłyszącym jest ścisła współpraca rodziców z nauczycielem. Nauczyciel zobligowany jest do zapoznania rodziców z opracowanym programem, tak by obie strony mogły konsekwentnie realizować jego cele i zadania¹⁸.
Przy podejmowaniu działania wychowawczo-terapeutycznych szczególnie ważne jest:

• podejmowanie działań wychowawczych umożliwiających szeroki zakres wszechstronnej aktywności a także zdobycie doświadczeń umożliwiających uczestnictwo w życiu zbiorowym i pokonywanie związanych z tym trudności,

• wzmacnianie poczucia przynależności do grupy, wzajemnej akceptacji i przywiązania,

• rozwijanie zdolności rozpoznawania, wyrażania uczuć własnych i cudzych, rozumienia i uznawania prawa człowieka do odmienności, nauka tolerancji

• tworzenie klimatu sprzyjającego wzmacnianiu zachowań pozytywnych wobec dziecka niedosłyszącego,

• aranżowanie sytuacji sprzyjających słuchaniu, dostrzeganiu i rozpoznawaniu źródeł dźwięków,

• usprawnianie mowy poprzez ćwiczenia oddechowe, głosowe, artykulacyjne

• odkrywanie i przyswajanie języka poprzez przekazy werbalne i zapisy graficzne,

• aktywizowanie ciekawości poznawczej, nabywanie określonej wiedzy o świecie, nabywanie doświadczeń i umiejętności niezbędnych do funkcjonowania w otaczającej rzeczywistości,

• aktywizowanie procesów poznawczych poprzez działalność plastyczno-konstrukcyjną: rysowanie, lepienie, kolorowanie, wycinanie, kopiowanie, pisanie po śladzie, ćwiczenie percepcji wzrokowej poprzez uzupełnianie brakujących elementów, składanie pociętych obrazków, wyrazów oraz różne zabawy i gry edukacyjne¹⁹.

Działania tak ukierunkowane ułatwiają integrację, wytworzyć warunki do samorealizacji z zachowaniem specyfiki rozwojowej i akceptacji. Realizacja zadań musi być oparta na założeniach wychowania słuchowego zapewni równoczesne oddziaływanie na różne sfery osobowości, umożliwi łączenie w jednolitą sytuację bodźcową co najmniej trzech różnych zjawisk spośród następujących: słuchu, wzroku, głosu i czucia kinestetycznego. Dodatkowo program powinien obejmować zabawy i ćwiczenia poświęcone zdobywaniu umiejętności porozumiewania się za pomocą gestów i kojarzenia ich z zapisem graficznym oraz ćwiczenia usprawniające aparat artykulacyjny, oddechowy i głosowy. Celem tych ćwiczeń jest nauka kojarzenia ruchów narządów artykulacyjnych z dźwiękami przez nie wywołanymi i skojarzenie ich z obrazem graficznym. Realizowane w ten sposób zadania powinny wytworzyć sytuacje, w których dziecko niedosłyszące będzie rozumiało kierowane do niego komunikaty i będzie umiało zachować się odpowiednio do sytuacji.

Ubytek słuchu, bez względu na jego stopień i rodzaj, stwarza ograniczenie
w odbiorze dźwięków pochodzących z różnych źródeł. Każde dziecko z wadą słuchu posiada jednak pewne możliwości odbioru tych dźwięków. Reakcje słuchowe zależą od:

• rodzaju ubytku słuchu – słyszalne mogą być dźwięki niskie lub wysokie

• stopnia ubytku słuchu – słyszalne będą dźwięki o różnym natężeniu²⁰.

Jakiekolwiek reakcje słuchowe u dzieci z niedosłuchem możliwe są dzięki istniejącym resztkom słuchu. W pracy rewalidacyjnej konieczne jest pobudzenie tych resztek i nauczenie dziecka korzystania z nich. Fakt istnienia pewnych możliwości słuchowych, zdiagnozowanych podczas badania audiometrycznego, nie oznacza, że dziecko potrafi z nich korzystać. Wychowanie słuchowe powinno więc rozpocząć się jak najwcześniej. Badania dowodzą, iż dzieci, u których wychowanie słuchowe rozpoczęły już na etapie wychowania przedszkolnego osiągają lepsze wyniki w procesie opanowywania języka i mowy. Konsekwencją tych działań jest usprawnienie rozwoju psychospołecznego dziecka z wadą słuchu tak by nie odbiegało od rozwoju dziecka pełnozmysłowego.

Efektywne uwrażliwianie resztek słuchu musi przebiegać systematycznie, powinno być zaplanowane i wplecione w całokształt procesu rewalidacji. Zadaniem wychowania słuchowego, po za wprowadzenia dziecka w świat dźwięków, jest usprawnianie procesu porozumiewania się. W tym celu praca z dzieckiem niesłyszącym skupia się na poprawności artykulacyjnej, bogaceniu słownika biernego i czynnego oraz gramatyce. Dziecko musi nauczyć się słyszeć dźwięki mowy by sprawnie opanować mowę i język. W tym procesie dziecko niedosłyszące musi opierać się na wzorcach, podobnie jak ma to miejsce u dzieci słyszących.

Wychowanie słuchowe można realizować na dwa sposoby:

• poprzez zamierzone, celowo przeprowadzone ćwiczenia słuchowe

• okazjonalnie, wykorzystując każde sytuacje z życia dziecka w domu, szkole, na spacerze itp²¹.

W ćwiczeniach słuchu wykorzystuje się również zmysł dotyku, pełniącego w tym przypadku rolę kompensującą. W procesie opanowywania artykulacji głosek dźwięcznych pomagają wibracje strun głosowych.

Uwrażliwianie resztek słuchu nie wymaga od prowadzącego zajęcia specjalnych środków dydaktycznych. W pracy z dzieckiem z ubytkiem słuchu, po za specjalistycznym aparatem słuchowym, pomocami dydaktycznymi mogą być zwykłe przedmioty używane na co dzień w pracy z dziećmi. Mogą to być zabawki wydające dźwięki, instrumenty muzyczne oraz urządzenia mechaniczne pracujące w najbliższym otoczeniu dziecka. Ważne jest również aby wykorzystywać sytuacje naturalne zachodzące w otoczeniu, czyli szeleszczące w parku lub lesie liście, śpiewające ptaki, jeżdżące po ulicach samochody, rozmawiający w pobliżu ludzie. A także sytuacji podczas pracy i zabawy w przedszkolu czy też na przedszkolnym ogrodzie. Pochodzące z tych źródeł dźwięki różnią się między sobą zarówno wysokością, jak i natężeniem. Bardzo ważne jest, by zwracać uwagę dziecka na źródło dźwięku, włączyć inne zmysły dla lepszego poznania i zapamiętania bodźca słuchowego, wypracować skupienie uwagi na słuchaniu. Pomocne i bardzo efektywne jest łączenie nauki słyszenia z odczytywaniem mowy z ust i odpowiednią mimiką, sygnalizującą, że coś wokół nas się dzieje, coś słyszymy.

Szereg specjalnych ćwiczeń słuchowych może być prowadzone zarówno podczas zajęć w grupie przedszkolnej, jak i zajęć terapeutycznych. Są one ściśle związane
z procesem opanowywania mowy i kształtowania pojęć. Nauka mowy
w oparciu o inne zmysły, szczególnie wzrok i dotyk, w połączeniu ze słuchowym jej odbiorem, będzie postępowała sprawniej. Program wychowania słuchowego powinien obejmować ćwiczenia z zakresu:

• czasu trwania dźwięku (długo – krótko)

• natężenia dźwięku (cicho – głośno)

• częstotliwości dźwięku (wysoko – nisko)

• ilości nadanych sygnałów (ile)

• tempa nadawanego sygnału (szybko – powoli)

• lokalizacji źródła dźwięku

• rytmu²².

Prowadząc ćwiczenia przede wszystkim należy pamiętać, że dziecko powinno korzystać z aparatów słuchowych, a podawane dźwięki powinny przechodzić od najbardziej różniących się od siebie do maksymalnie zbliżonych pod względem wielu cech. Poprawa w odbiorze dźwięków, w tym także dźwięków mowy, wpłynie korzystnie na sposób artykulacji, wzbogacając mowę osób z uszkodzonym słuchem o elementy prozodyczne. Dzięki temu stanie się ona mniej monotonna. Elementy wychowania słuchowego mogą stanowić oddzielne zajęcia lub być wplecione w tok zajęć, której temat wskaże, jakie ćwiczenia będą najbardziej celowe.

Przy wychowaniu słuchowym dziecka należy brać pod uwagę i ściśle przestrzegać kilku zasad:

1. Zasada akustyczna

Zasada ta umożliwia rozwój mowy w jej pełnym zakresie, pomagając uczniowi dopasować się do otaczającego je środowiska ale i jednocześnie dając mu możliwość kontrolowania jego własnej wymowy. Wprowadzając zasadę akustyczną celem jest pokazanie dziecku świata dźwięków oraz uwrażliwienie go na bodźce dźwiękowe (z wykorzystaniem dostępnej na rynku polskim aparatury pomocniczej w postaci aparatów słuchowych, pętli indukcyjnej, czy też mało u nas znanej podłogi wibracyjnej).

2. Zasada fonetyczna

W tej zasadzie uwzględniamy stopniowy rozwój języka
u dzieci. W przypadku dzieci z wadą słuchu początkowo uczymy najprostszych dźwięków wizualnych, jakie obserwujemy u dzieci pełnozmysłowych. Podczas nauki szczególna uwagę należy zwrócić na napięcie mięśniowe. Pod uwagę powinny być brane indywidualne możliwości każdego dziecka.

3. Zasada lingwistyczna

Pomimo iż najmniejszą jednostką ludzkiej mowy jest zdanie, jest ono nośnikiem myśli. W jego skład może wchodzić pojedynczy dźwięk , sylaba lub słowo. Jednakże zasada lingwistyczna obliguje nas do tego aby skupić się na wytworzeniu sensownego dźwięku, sylaby, słowa, frazy, gdyż poszczególne dźwięki izolacji nie mają znaczenia.

4. Zasada bliskości i stosowności/ odpowiedniości

Wspominane wyżej zasady aby funkcjonowały prawidłowo muszą współdziałać z tą ostatnią. Wybierając materiał dla dziecka, punktem wyjścia jest jego najbliższe otoczenie. Istotny wpływ na naukę mowy ma aspekt zaciekawienia, przeżywania, bez którego nie da się zmobilizować dziecka do chociażby minimalnego wysiłku. Prowadzący musi wywołać u dziecka zaciekawienie, chęć, zamiar, pragnienie i potrzebę mówienia.

Niezwykle istotne we wspomaganiu nauki dziecka z wadą słuchu jest jednak jego najbliższe otoczenie. Ważną role odgrywa aspekt zaciekawienia, przeżywania motywujący dziecko do działania. Aby powyższe zasady mogły zostać wprowadzone niezbędne jest wywołanie u dziecka zaciekawienia, chęci i potrzeby mówienia. Wszystkie opisane strategie pomocy dziecku z deficytem słuchu pozostaną jedynie teorią jeżeli nie zostaną sumiennie realizowane zarówno w grupie przedszkolnej jak i w domu rodzinnym. Przedszkola w obecnych czasach dysponują pomocą szeregu specjalistów , nauczyciele prowadzący grupy są uwrażliwiani i przygotowywani do pracy z dziećmi obciążonymi deficytami. Jednakże najważniejsza role odgrywa tu rodzina, jej praca z dzieckiem wsparcie i pomoc.

ROZDZIAŁ II

FUNKCJONOWANIE DZIECKA Z DEFICYTEM SŁUCHU W PRZEDSZKOLU

2.1. UZASADNIENIE WYBORU PRZYPADKU DO BADAŃ.

Wybrałam przypadek niedosłyszącej Oli, u której stwierdzono niedosłuch obustronny. Od pierwszych tygodni pobytu dziecka w przedszkolu zauważyłam niepokojące objawy związane z reakcjami na komunikaty słowne. Dziewczynka miała:

-duże trudności w zrozumieniu poleceń,

-wydłużony czas wykonywania zadań,

-łatwość zniechęcania się,

-trudności w nawiązywaniu poprawnych relacji współżycia społecznego,

-izolowanie się od innych dzieci,

-trudności w porozumiewaniu się z innym,

-zachowanie apatyczne, niechęć do rozmów i wypowiadania się

-zniekształcanie słów i używanie niepoprawnych form gramatycznych podczas wypowiadania się.

Zajęłam się tym problemem, gdyż uważałam, że dziecku niezbędna jest pomoc zarówno z mojej strony, jak i przedszkolnego logopedy, bowiem nasilanie problemu według mnie było znaczne. Jednocześnie sytuacja ta wpływała na tok prowadzania zajęć z całą grupą, gdyż Ola wymagała dodatkowej uwagi i czasu oraz pomocy przy wykonywaniu poleceń i zadań.

Aby rzetelnie i kompleksowo opisać przypadek Oli będę posługiwać się metodą studium indywidualnego przypadku.

Dokonując tego wyboru brałam pod uwagę kilka kryteriów:

- stopień niedosłuchu,

- wiek dziecka,

- różnorodność zachowań dziecka,

- możliwość częstego przebywania w otoczeniu dziecka i obserwowania go,

- sytuację rodzinną dziecka,

- możliwość przeprowadzenia wiarygodnego i wyczerpującego wywiadu środowiskowego.

Przypadek Oli spełnia wszystkie te wymagania. Pracuję z nią mogłam dokonać pewnych porównań i uogólnień na poziomie mi dostępnym. Z dziewczynką miałam dobry kontakt emocjonalny, a rodzice darzą mnie zaufaniem, co ułatwiło mi przeprowadzenie wszechstronnych badań, a w efekcie końcowym postawienie kompleksowej diagnozy. Na podstawie przeprowadzonych badań w poradniach specjalistycznych stwierdzono u niej niedosłuch obustronny na poziomie 60 dB (od 40dB do 80dB w zależności od częstotliwości dźwięków) . Kontakt z dziećmi z deficytem słuchu w mojej pracy zawodowej wzbudził we mnie zainteresowanie tym szerokim problemem i wywołał konieczność pogłębiania moich wiadomości w tej dziedzinie. Celem niniejszej pracy jest próba dokonania kompleksowego opisu funkcjonowania dziecka niedosłyszącego we wszystkich sferach rozwojowych, ze szczególnym zwróceniem uwagi na sferę rozwoju emocjonalnego i społecznego osoby niedosłyszącej wieku przedszkolny gdy to właśnie w tym okresie mowa rozwija się najbardziej dynamicznie a do jej poprawnego rozwoju niezbędny jest sprawny aparat słuchu. Ważne jest również postawienie kompleksowej diagnozy oraz ustalenie programu rewalidacji.

Badania przeprowadzone przeze mnie miały charakter empiryczny. Podstawową metodą badawczą, którą posłużyłam się w mojej pracy jest studium przypadku. Wg S. Nowaka, studium przypadku jest metodą wszechstronnego opisu określonej jednostki lub zbiorowości. Najważniejsze cechy tej metody to:

- jednostkowy charakter przedmiotu badań,

- brak wstępnej hipotezy,

- badania zjawiska w rzeczywistym kontekście,

- pokrywanie się przedmiotu badań z przedmiotem zainteresowań,

- całościowy charakter badań²³.

Studium przypadku uznawane jest za podstawową metodę badania klinicznego.

Można wydzielić następujące elementy studium przypadku:

- zebranie korpusu wypowiedzi,

- wykonanie podstawowych badań,

- wykonanie badań dodatkowych,

- przeprowadzenie analizy uzyskanych wyników,

- odniesienie wyników badań do teorii oraz badań porównawczych.

Niezbędnym warunkiem skuteczności metody studium przypadku jest prowadzenie diagnozy i terapii przez tą samą osobę lub grupę. Diagnoza stanowi punkt wyjścia dla terapii, a terapia sprawdza, poszerza i modyfikuje wstępną diagnozę. Diagnoza jest to „...rozpoznawanie stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie jego objawów w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości...” ²⁴. Diagnoza kliniczna jest szczególnym przypadkiem diagnozy psychologicznej prowadzonej dla celów praktycznych. Pacjent będący przedmiotem zainteresowania klinicysty wymaga zdiagnozowania w celu ustalenia dalszego postępowania, podjęcia decyzji o zastosowaniu specyficznych oddziaływań terapeutycznych.

Analizując przypadki opisane w literaturze oraz napotkane w pracy zawodowej zauważyłam różnice w funkcjonowaniu dzieci zaliczanych do tej samej kategorii uszkodzenia słuchu. Im głębszy stopień niedosłuchu, tym większe rozbieżności w zakresie funkcjonowania na wszystkich płaszczyznach rozwojowych

Dziecko, którego przypadek będę analizować w dalszej części pracy urodziło się o czasie poprzez cesarskie cięcie. Po porodzie otrzymała 10 stopni w skali Apgar. Opisując przypadek Oli, starałam się jak najdokładniej przedstawić obraz jej funkcjonowania w środowisku społecznym, rodzinnym i wychowawczym.

W związku z tym nasunęły mi się następujące problemy badawcze:

1. Jakie trudności i ograniczenia wynikają z deficytem słuchu?

2. W jakim stopniu zaburzenia sfery motorycznej wpływają na funkcjonowanie pozostałych sfer rozwojowych?

3. W jaki sposób komunikuje się Ola z otoczeniem?

4. Jakie zaburzenia i trudności występują w zakresie procesów poznawczych?

5. Na jakim poziomie uspołecznienia funkcjonuje Ola?

6. Czy występują zaburzenia sfery emocjonalnej?

Powyższe problemy starałam się rozwiązać dzięki zastosowaniu niżej opisanych technik i narzędzi.

Stosowane techniki i narzędzia badawcze.

W celu postawienia prawidłowej diagnozy dziecka z obustronnym niedosłuchem konieczne jest przeprowadzenie różnorodnych badań we wszystkich sferach rozwojowych. Spośród wielu istniejących technik i narzędzi badawczych w celu rozwiązania postawionych przeze mnie problemów, zastosowałam następujące:

W y w i a d p s y c h o l o g i c z n y.

Jest techniką badawczą wchodzącą w skład metod klinicznych. Wywiad dostarcza szeregu informacji zawartych w treści wypowiedzi rozmówcy uzupełnionych obserwacją jego wyglądu zewnętrznego, oraz zachowanie się w czasie trwania wywiadu (to dotyczy wywiadu psychologicznego połączonego z obserwacją kliniczną badanego). Jego prowadzenie zależy od odpowiedniego przygotowania plany rozmowy, umiejętne kierowanie jej przebiegiem, nawiązania kontaktu psychicznego z rozmówcą, przezwyciężenie występujących u niego zahamowań, właściwe stawianie pytań, pobudzenie rozmówcy do szczerych obszernych wypowiedzi.

Wywiad jest szczególnie dobrą techniką, gdy chodzi o uzyskanie wiedzy o przyczynach jakiegoś zjawiska, motywach postępowania czy też czynnikach, które doprowadziły do poznania danego problemu²⁵.

W y w i a d k l i n i c z n y.

Wywiad kliniczny przeprowadza się z rodzicami (matką) dziecka lub opiekunami, według ustalonych z góry kategorii. Służy on do zbierania informacji dotyczących:

- sytuacji rodzinnej dziecka (także postaw rodziców wobec dziecka)

- przebiegu ciąży i porodu,

- fizycznego i psychoruchowego rozwoju dziecka od chwili przyjścia na świat,

- przebytych chorób,

- okresu rozwoju dziecka, w którym zauważono pojawienie się nieprawidłowości i odchylenia od normy,

- form opieki nad dzieckiem,

- metod postępowania wychowawczego rodziców i innych osób zajmujących się dzieckiem,

- stosunku dziecka do rówieśników (np. w przedszkolu)

- ewentualnych trudności wychowawczych i przystosowawczych,

- przebiegu pracy szkolnej dziecka, jego postępów w nauce i ewentualnych trudności związanych z opanowaniem materiału,

- społecznych warunków rozwoju dziecka w kolejnych okresach jego życia z uwzględnieniem wpływu najbliższego otoczenia rodzinnego jak i środowiska poza domem (żłobka, przedszkola, szkoły) ²⁶.

O b s e r w a c j a.

Obserwacja jest podstawową i najczęściej stosowaną metodą badań pedagogicznych. Jako metoda naukowa jest osobliwym sposobem postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznawanych danych w naturalnym ich przebiegu i pozostających w bezpośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora. Dotyczy ona faktów, zdarzeń i zjawisk w ich naturalnym rozwoju tj. nie wywiera wpływu na ich powstanie i przebieg. Odbywa się w sposób celowy, planowy i selektywny oraz wymagający aktywnej postawy umysłu. Podstawowym przedmiotem obserwacji są:

- warunki, w których aktualnie przebywają osoby obserwowane i z którymi pozostają najczęściej w kontakcie,

- sytuację, w których uczestniczą w charakterze czynnych lub biernych ich członów,

- reakcję obserwowanych osób na dane warunki i sytuację łączenia ze wspomnianych wyżej powiązaniami i zależnościami, w tym również ich treścią psychologiczną²⁷. Według T. Pilcha obserwacja jest czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń. Obserwację można nazwać nie tylko prostą, nieplanowaną rejestracją zdarzeń i faktów, ale także złożony proces kontrolowanej obserwacji, systematycznej, z użyciem skomplikowanych technik: filmu, magnetofonu i kwestionariuszy włącznie. Zgromadzony materiał obserwacyjny stanowi podstawę dla jego psychologicznej interpretacji. Polega ona na wyjaśnianiu m. in. różnych zaobserwowanych powiązań między poszczególnymi faktami lub zdarzeniami, usiłując dać odpowiedź na cały szereg interesujących obserwatora pytań²⁸.

A n a l i z a d o k u m e n t ó w.

M. Łobocki „Przez analizę dokumentów, czyli wytworów działania” rozumie się metodę lub technikę badawczą polegającą na opisie i interpretacji konkretnych dokonań w procesie uczenia się, pracy produkcyjnej, zabawy lub innego rodzaju działalności, zakończonych bardziej lub mniej gotowym produktem.

T. Pilch i T. Wujek „Przez pojęcie dokument możemy rozumieć każdy przedmiot materialny, w którym jest utrwalona myśl ludzka, umożliwiający przekazywanie treści komunikacyjnej, służącej do formułowania teorii w procesie poznawania środowiska społecznego”. Tenże T. Pilch podkreśla „Badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest również techniką poznawania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach”²⁹.

Badanie i analiza dokumentów jako technika gromadzenia wiedzy należy do najstarszych procedur badawczych. Technice tej zarzuca się współcześnie małą przydatność do analiz ilościowych statystycznych oraz trudno zweryfikować ich prawdziwość. Zarzuty te jednak dotyczą tylko pewnej grupy materiałów.

Dla potrzeb badań środowiskowych wyróżniono dwa rodzaje dokumentów: kronikarskie i opiniodawcze.

Dokumenty kronikarskie - to wszelkie materiały statystyczne, obrazujące określone sytuacje, dokumentujące fakty i działanie, a więc wszelka dokumentacja badanej osoby, instytucji czy zjawiska. Odgrywają ogromną rolę w badaniach środowiskowych.

Dokumenty opiniodawcze – to wszelkie osobiste materiały powstałe bez udziału badającego lub przy jego udziale jako czynnika inspirującego. Znajdują się tu listy, pamiętniki, wypracowania, wypowiedzi na piśmie na określony temat itp³⁰.

Analiza treści dokumentów osobistych pozwala na stawianie diagnoz, poznanie cech psychologicznych osób i grup. Może dać nam obszerną wiedzę o osobowości, psychice i wyobrażeniach młodzieży. Może dać materiał znacznie wszechstronniejszy i bardziej intymny niż wywiad, socjogram lub tekst.

2.2. CHARAKTERYSTYKA PSYCHOSPOŁECZNEGO FUNKCJONOWANIA DZIECKA NIEDOSŁYSZĄCEGO W PRZEDSZKOLU

Typowym przykładem dziecka z deficytem słuchu, z jakim zetknęłam się w swojej pracy jest Ola, która uczęszcza do grupy 5-latków w oddziale publicznego przedszkola. Jej przypadek jest mi bardzo dobrze znany ze względu na to, iż była ona moją wychowanka od 3-5 roku życia. Do opisu zjawiska niezbędne jest zapoznanie się z osobą Oli, oraz jej środowiskiem rodzinnym, a także warunkami w jakich dziewczynka się wychowywała. Po przeprowadzonym wywiadzie i obserwacji zrozumiałam, jak ogromną zaletą dla wychowawcy, ma dokładne poznanie wychowanka. Pozwoliło mi to o wiele łatwiej odnieść się do jej problemu. Mogłam jej udzielić odpowiedniej pomocy dydaktyczno-wychowawczej w przedszkolu. Zrozumiałam też, że każdy nauczyciel-wychowawca powinien w ten sposób poznać przynajmniej tych wychowanków, którzy mają problemy dydaktyczno-wychowawcze. To ułatwiłoby każdemu dziecku lepszy start w szkole.

We wrześniu 2011 roku objęłam wychowawstwo w grupie trzylatków. Na początku zapoznałam się z dokumentacją moich nowych uczniów, a także pilnie ich obserwowałam. Wówczas nie wiedziałam jeszcze że jest w grupie dziecko niedosłyszące. Obserwując dziewczynkę, zauważyłam ze niechętnie uczestniczy w działaniach grupy, izoluje się, jest zamknięta i cicha. Wspólnie z przedszkolnym logopedą, po przeprowadzonym przesiewowym badaniu logopedycznym, przeanalizowałyśmy główne problemy dziewczynki, które ujawniły się w sali oraz na zajęciach w przedszkolnym ogrodzie. Ola przejawiała następujące zachowania:

- sprawiała wrażenie osoby znudzonej i nie zainteresowanej,

- była płaczliwa,

- najchętniej spędzała czas przytulona do niani,

- nie reagowała na komunikaty słowne,

- miała problemy z artykulacją,

- jej mowa była słabo rozwinięta i niepoprawna pod wieloma względami,

- wykonywanie poleceń i zadań zleconych przez nauczyciela zajmowały jej znacznie więcej czasu niż pozostałym dzieciom,

- miała trudności z opanowaniem poznawanych piosenek,

- bawił się zazwyczaj sama, izolowała się od grupy,

- miała trudności z opanowaniem krótkich wierszowanych tekstów,

- prace plastyczne inspirowane muzyką irytowały Olę,

- podczas przedstawień, gdzie była angażowana, miała trudności z poprawnym wypowiedzeniem roli oraz śpiewem,

- była niezwykle spostrzegawcza, każdy ruch wzbudzał u niej reakcje śledzenia wzrokiem,

- często denerwowała się lub zamykała w sobie podczas swobodnych wypowiedzi, zdawała sobie bowiem sprawę ze swoich trudności w wypowiadaniu się,

- przed założeniem aparatu słuchowego niechętnie uczestniczył w zajęciach logopedycznych,

- potrafiła podporządkować się zasadom i regułom jednakże zajmowało jej to więcej czasu,

Geneza i dynamika zjawiska

Ola wychowuje się w pełnej, naturalnej rodzinie. Jego rodzice są młodym małżeństwem, a Ola jest ich drugą córką. Dziewczynka mieszka z rodziną w domku jednorodzinnym, ma swój własny pokój. Od urodzenia Ola była dzieckiem płaczliwym, lecz bardzo spokojnym. Siostra Oli starsza o 3 lata od niej , jest dzieckiem niezwykle inteligentnym. Jej poziom inteligencji znaczni przekracza normy intelektualne jej rówieśników. Rodzice Oli są osobami wysoko wykształconymi, oboje są czynni zawodowo. Dziewczynka z chwilą podjęcia edukacji przedszkolnej była dzieckiem spokojnym dzieckiem, ale wycofanym i małomównym. Rodzice sądzili że jest to rozwojowe i w momencie podjęcia edukacji przedszkolnej Ola poprawi i wzbogaci swoją mowę i zasób słownictwa. W związku z tym iż Ola po porodzie przeszła przesiewowe badanie słuchu z wynikiem prawidłowym, nigdy nie chorowała i nie stosowała terapii antybiotykowej rodzice nie podejrzewali uszkodzeń słuchu. Podejrzenia takie pojawiły się w wieku 2 lat. Po konsultacjach medycznych ustalono przyczynę i zlecono usunięcie trzeciego migdała. Jednakże rodzice nie wyrazili zgody na zabieg. We wrześniu 2011 Ola została przyjęta do oddziały przedszkolnego maluszków. Po wnikliwej obserwacji Oli i analizie jej problemów związanych z funkcjonowaniem w grupie podzieliłam się moimi spostrzeżeniami i wnioskami z rodzicami dziewczynki. Rodzice z dużym niepokojem przyjęli moje obawy. Postanowili przemyśleć przekazane im informacje i zgłosić się do lekarza. Pierwsze kroki skierowali do lekarza laryngologa, który to zlecił konsultacje z różnymi specjalistami w celu ustalenia przyczyny i poprawnego zdiagnozowania zaistniałego deficytu słuchu. Diagnoza jednoznacznie stwierdzała obustronny niedosłuch i dziewczynki co potwierdziło moje obawy i przypuszczenia. Po ukończeniu przez Ole czterech lat przeprowadzono u niej poszerzoną diagnostykę słuchu. Poddana dziecko badaniu BERA w znieczuleniu ogólnym. Stwierdzono obustronny niedosłuch na poziomie 60dB ( od 40 dB do 80 dB w zależności od częstotliwości dźwięków). Zaraz po badaniu i postawionej diagnozie dziewczyna została zaopatrzona w aparaty słuchowe marki Phonak, typ – EXELIA. Ola obecnie przebywa pod stałą opieką medyczną specjalistów. Okresowo ma wykonywane badania słuchu za pomocą audiogramów totalnych. Wiosną 2012 roku Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna w Lubinie wydała orzeczenie o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, oraz zaoferowała szeroko zakrojoną pomoc w tym zakresie. Jesienią 2012 roku Ola otrzymała orzeczenie o niepełnosprawności. Ola od 2 roku życia przejawiała problemy związane z prawidłowością funkcjonowania słuchu. Na podstawie analizy wyników badań , przeprowadzonych rozmów i własnych obserwacji stwierdzam iż problem Oli ma duże znaczenie dla niej samej. Jednakże nie jest on do końca przez nią uświadamiany. Pojawił się również nowy problem – aparaty słuchowe dziewczynki. Mimo iż aparaty są wysokiej klasy i doskonale dopasowane, dziewczynka musi się nauczyć funkcjonowania z nimi oraz zaakceptować je by nie przyprawiały ją o zakłopotanie lub wręcz zawstydzenie. Problem Oli w znaczącym stopniu będzie rzutował na przyszłość dziecka, zarówno tę najbliższą związaną z nauką w szkole, jak i tej odległej związanej z jej funkcjonowaniem w społeczeństwie.

Ola podczas zajęć siedzi przy pierwszym stoliku naprzeciw nauczycielki, tak aby między nimi był dobry kontakt wzrokowy. Informacje na temat problemów dziewczynki wynikających z niedosłuchu przekazałam wszystkim dzieciom w mojej grupie. Aby lepiej zrozumieć problem, uczestniczyłam w warsztatach zorganizowanych przez Ośrodek ORATOR we Wrocławiu. Otrzymałam tam wiele cennych wskazówek jak postępować i funkcjonować z takim dzieckiem jak Ola w przedszkolu ogólnodostępnym.

Przez wnikliwą obserwację Oli oraz dzięki licznym rozmowom z rodzicami dziewczynki oraz specjalistami łatwiej jest dostosować program pracy z dzieckiem tak aby zweryfikować rozbieżność pomiędzy wiadomościami, umiejętnościami i nawykami faktycznie opanowanymi przez Olę a materiałem, jaki powinna opanować według założeń programowych. Wczesna diagnoza i interwencja w przypadku Oli mają ogromne znaczenie dla rozwoju dziecka. W przypadku dziewczynki, okres edukacji przedszkolnej to czas, w którym może ona uświadomić sobie swoją wadę i nauczyć się z nią funkcjonować. Proces terapeutyczno-edukacyjny dziecka z uszkodzonym słuchem w wieku przedszkolnym a później wczesnoszkolnym powinien być planowany na podstawie obserwacji i oceny tego, w jaki sposób dziecko komunikuje się ze światem.
Stymulacja rozwoju językowego u Oli musi być ściśle związana z jej aktywnością poznawczą, realizowaną w trakcie codziennej komunikacji. Jednak do rozwijania tej aktywności, niezbędna jest pomoc osoby dorosłej, posiadającej umiejętność kierowania działaniami dziecka na podstawie jego rozpoznanych możliwości i potrzeb. Wiedzę która pomaga mi w pracy z Olą zdobywam dzięki aktywnemu uczestnictwu w życiu dziecka i jego najbliższego otoczenia oraz terapii prowadzonej na terenie przedszkola oraz we wrocławskim ośrodku ORATOR. Ogromną pomocą są dla mnie rodzice dziewczynki który rozumieją potrzebę wspomagania nauczyciela bym ja mogła odpowiednio pomóc ich dziecku. Działaniami najbardziej sprzyjającymi rozwijaniu komunikatywności u Oli są jej kontakty z innymi osobami w formie dialogu.
Ola nadal wykazuje problemy w samodzielnie dokonywanych operacjach myślowych, polegających na dostrzeganiu i rozumieniu łańcucha powiązań przyczynowo-skutkowych i czasowo-przestrzennych. W tym celu moim zadaniem jest stworzenie jak największej liczby powtarzających się sytuacji, uzmysławiających dziecku zależność między przyczyną i skutkiem z wykorzystaniem dostępnych dziecku środków językowych. Planowanie procesu edukacyjnego Oli powinno też uwzględnia dążenie do realizacji wczesnej nauki czytania , jako jednej z podstawowych form komunikacji oraz nabywania systemu językowego. Umiejętność czytania, np. globalnego, ułatwi dziecku opanowywanie treści dydaktycznych na kolejnym etapie edukacyjnym.

2.3. PROGNOZY DOTYCZĄCE DALSZEGO ROZWOJU DZIECKA NIEDOSŁYSZĄCEGO

P r o g n o z a n e g a t y w n a – w przypadku zaniechania oddziaływań.

Dziecko pozostawione bez pomocy ze strony przedszkola i nie znajdujące oparcia i zrozumienia w rodzinie zacznie tracić wiarę we własne siły i własną wartość. Jej kłopoty ze słuchem, mową i nauką będą powodem odrzucenia przez grupę rówieśniczą i izolowania dziewczynki. Także używane przez Ole aparaty słuchowe mogą stać się przedmiotem kpin i drwin ze strony rówieśników. Spowoduje to zaburzoną komunikację interpersonalną, brak pewności sienie, obniżony poziom samooceny, co w rezultacie może prowadzić do nieprawidłowego rozwoju osobowości.

P r o g n o z a p o z y t y w n a.

Jeżeli prawidłowo zdiagnozujemy problem dziecka i rozpoczniemy odpowiednie działania w odpowiednim okresie rozwoju może to przynieść szybkie i wyraźne rezultaty. Systematyczna praca w kierunku poprawy wymowy, ukierunkowane działania nauczycieli utrzymujące dziecko w aktywności na zajęciach, rozwój mowy oraz praca wychowawcza zmierzająca do utrzymania dobrych relacji wewnątrz zespołu grupowego zapewni Oli prawidłowy rozwój i w miarę możliwości normalne funkcjonowanie w przedszkolu. Niezbędna jest tu dobra współpraca przedszkola z rodzicami i wypracowanie wspólnych działań dla dobra dziecka. Ogromną role odgrywa tu też praca przedszkolnego logopedy. Terapia logopedyczna prowadzona systematycznie i fachowo w znacznym stopniu usprawni narządy mowy Oli i wpłynie na poprawność jej wymowy. Pozytywna prognoza dla Oli biorąc pod uwagę wczesną interwencję uwzględnia iż dziewczynka:

- będzie akceptowała i postępowała według przyjętych norm społecznych,

- poprawa jakości słyszenia obniży poziom napięcia nerwowego,

- jej koncentracja uwagi będzie się wydłużała ,

- system pozytywnej motywacji: pochwały, gesty aprobaty w obecności rówieśników i dorosłych, podniesie samoocenę dziecka, a tym samym rozbudzi u niego motywacją do pracy,

- kierowanie i kontrolowanie etapów pracy pomoże w ukierunkowaniu działalności dziecka.

2.4. PROPOZYCJA WSPARCIA PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEGO DZIECKA Z DEFICYTEM SŁUCHU

Po odbyciu rozmów z rodzicami, z dyrektorem przedszkola, terapeutką logopedą i po zapoznaniu się z literaturą fachową opisującą podobne przypadki postanowiłam podjąć odpowiednie zadania zmierzające do rozwiązania problemu i zapobiegające niepowodzeniom w przyszłości. Podjęto działania naprawcze i profilaktyczne:

- stały kontakt wzrokowy z nauczycielką,

- praca na terapii logopedycznej zarówno podczas pobytu w przedszkolu jak i po za nim,

- przygotowanie miejsca specjalnie wyznaczonego dla Oli, z którego może obserwować co się dzieje dookoła niej, co tym samym zmniejszy napięcie nerwowe dziecka

- przydzielenie Oli obowiązków takich samych jak wykonują pozostali członkowie grupy,

- rozwijanie zainteresowań plastycznych,

- przygotowanie piktogramów którymi mogłaby się posiłkować w wypadku nie znajomości odpowiedniego określenia lub niezrozumienia przez rozmówcę,

-przejawianie ciepłych gestów wobec Oli,

- chwalenie za każdy sukces,

- stały kontakt z rodzicami,

- zajęcia integrujące grupę typu: rozmowa o swoich uczuciach, o niepełnosprawności, o tym że każdy jest inny, że ludzie się od siebie różnią co ich nie wyklucza ze społeczeństwa

- nie wprowadzanie nagłych, istotnych zmian w sali,

- ciepły i serdeczny stosunek nauczyciela do Oli,

- prowadzenie zajęć dramowych,

- prowadzenie lekcji o przyjaźni,

- organizowanie pomocy koleżeńskiej,

- przygotowywanie dodatkowych, ciekawych, zaspokajających potrzebę szukania, zdobywania wiedzy – pomocy dydaktycznych.

Podjęte zostały też zadania mające na celu wspierania Oli w jej rozwoju zarówno intelektualnego jak i społecznego. Do zadań tych należą:

1. Indywidualna praca z dzieckiem

Sposób realizacji: ciągłe zwracanie uwagi na rozumienie przez dziecko poleceń i pytań zadawanych przez nauczyciela i ewentualne ich powtarzanie.

Spodziewane efekty: utrzymanie dziecka na odpowiednim poziomie aktywności, nie dopuszczanie do powstawania braków w wiedzy i umiejętnościach.

2. Korekta wady wymowy

Sposób realizacji: objęcie dziecka ćwiczeniami i terapią logopedyczną na terenie przedszkola, pomoc rodzicom w ćwiczeniu poprawnej wymowy.

Spodziewane efekty: poprawa wymowy, integracja dziecka z grupą

3. Wzbogacanie poziomu wiedzy i słownictwa, usuwanie ewentualnych braków

Sposób realizacji: praca indywidualna z dzieckiem

Spodziewane efekty: poprawa wyników w nauce, zniwelowanie braków i zaległości w wiedzy i umiejętnościach dziecka

Wdrażanie oddziaływań

Wspólne działanie moje, rodziców, a także przedszkolnego laryngologa przyniosły pozytywne rezultaty. Udało się w dużym stopniu deficyty powstałe przed zdiagnozowaniem niedosłuchu u Oli. Obecnie Ola jako pięciolatek:

- osiągnęła równowagę emocjonalną,

- potrafi się koncentrować w czasie zajęć co tym samym zwiększ tempo jej pracy,

- doskonale radzi sobie z wykonywaniem poleceń i zadań ,

- kontroluje swoje emocje,

-jest akceptowana przez grupę rówieśniczą

- akceptuje w pełni nauczycielki, darzy je zaufaniem,

-zauważa się rozwój i poprawę wymowy,

- coraz chętniej uczestniczy w zabawie z kolegami, nawiązuje lepsze kontakty koleżeńskie,

- potrafi się cieszyć ze swoich sukcesów, podejmuje trudniejsze zadania,

- potrafi żartować,

- poprawiła się ogólna sprawność ruchowa, głównie z powodu ustąpienia nadmiernego napięcia nerwowego,

- wzrosła organizacja działań,

- rozwinęła się zdolność traktowanie trudności jako motywacji do działania.

Istotne jest również że rodzice dziewczynki, chętnie podjęli współprace i widzą potrzebę pomocy Oli. Wynika to również z dobrej sytuacji materialnej rodziny Oli a także wysokiego poziomu świadomości rodziców. Tym samym jak nauczyciel Oli uzyskała zgodę na wszelkie działania zmierzające do poprawy jej sytuacji. Duże znaczenie ma tutaj systematyczna współpraca ze specjalistami z poradni logopedycznej jak również z Ośrodkiem ORATOR z Wrocławia wspierający działania pomocowe dla dzieci z takim rodzajem niepełnosprawności jak Ola.

Efekty oddziaływań

Dziecko jest pod stałą opieką terapeutów i logopedów w Ośrodki Terapii i Rehabilitacji Słuchu ORATOR we Wrocławiu. Cztery razy w miesiącu uczestniczy tam w zajęciach indywidualnych i grupowych. Ćwiczy bardzo sumiennie i z dużym zaangażowaniem co przynosi zauważalne efekty. Ola jest ogromnie sympatycznym dzieckiem miłym, uśmiechniętym, obecnie bardzo lubiana przez kolegów i koleżanki i ma z nimi dobry kontakty. W grupie teraz jest aktywna, bardzo chce uczestniczyć we wszystkich zajęciach, chętnie uczy się piosenek i wierszyków. Z moich obserwacji wynika , że dziewczynka w trakcie wypowiedzi, nadal jeszcze popełnia błędy i zniekształca wyrazy , jednakże w mniejszym stopniu niż przed korzystaniem z aparatów słuchowych. Mimo to chętnie zgłasza się do odpowiedzi i udziela ich przeważnie poprawnie. Zdarza się że czasami odpowie nie na temat, co jest wynikiem niedosłyszenia pytania. Takie przypadki mają miejsce wówczas, gdy nauczyciel jest odwrócony do dziecka tyłem lub bokiem i znajduje się w pewnej odległości. Widząc nauczyciela dziewczynka wspomaga się czytaniem z ruchu ust i to zdecydowania poprawia komunikację. Praca z Olą jest jednak procesem długotrwały, wieloletnim. Od naszego zaangażowania a także od zaangażowania rodziców, zależy przyszłość dziecka. Jest obecnie akceptowana przez rówieśników, ma koleżanki i kolegów. Zaakceptowała swoje wychowawczynie, wykazuje duże zaufanie do nas , często sama podejmuje rozmowę na ważne dla niej tematy, a także zwierza się ze swoich kłopotów a także opowiada o marzeniach i dzieli się swoimi przeżyciami. Bardzo chętnie uczęszcza do przedszkola.

Rozwiązywanie problemów Oli ma dla mnie duże znaczenie. Uczę się jak pracować z dziećmi dysfunkcyjnymi i zdobywam nowe doświadczenia, którymi mogę się dzielić z koleżankami w pracy. Mam nadzieje ze moja praca będzie efektywna, ponieważ najważniejsze jest dobro dziecka.

ZAKOŃCZENIE

Dzieci z wadami słuchu od najwcześniejszych lat powinny mieć zapewnioną naukę odczytywania mowy z ust i mówienia, specjalistyczną opiekę lekarską, psychologiczną, logopedyczną i odpowiednio przygotowaną opiekę pedagogiczną przy dużym udziale środowiska macierzystego, a zwłaszcza rodziców.

Ogromne znaczenie ma wczesne usprawnianie zaburzonego odbioru słuchowego.

Coraz liczniejsze badania medyczne i psychopedagogiczne wskazują, że należy wykorzystać elastyczność układu nerwowego i podatność małego dziecka na ćwiczenia, w których jeszcze nie przeszkadzają utrwalone negatywne nawyki. Dzieci z wadami słuchu powinny być w kierowane do przedszkoli ogólnodostępnych, a tylko jednostki nie rokujące postępów w tych przedszkolach ­po ścisłej selekcji z udziałem lekarza, psychologa i logopedy - powinny być kierowane do przedszkoli specjalnych. Skuteczność kształtowania mowy u niesłyszących, a także komunikacji oralnej uwarunkowana jest współpracą logopedów, surdopedagogów i językoznawców, a przede wszystkim rodziców.

Przedszkole ogólnodostępne jest dla dzieci z deficytem słuchu doskonały środowiskiem do pracy nad poprawą mowy oraz poznania zasad życia w społeczności. Dodatkowo przy odpowiedniej współpracy z nauczycielem otoczone zostaje specjalistyczną opieką i terapią logopedyczną. Dziecko zdobywa przyjaciół, uczy się nawiązywać kontakty interpersonalne, rozwiązywać konflikty. W przedszkolu kształtuje się jego samodzielność, której będzie potrzebował w szkole, a dzięki pomocy nauczyciela nauka sprawia mu przyjemność gdyż przekazywanie wiedzy jest dostosowane do jego potrzeb. Zajęcia w formie zabawy pomogą dziecku w podnoszeniu własnej samooceny i kreowaniu własnego pozytywnego obrazu.

Z pomocą wychowawcy dziecko z ubytkiem słuchu ma szanse rozwijać umiejętność porozumiewania się i nawiązywania kontaktu, między innymi poprzez komentowanie opowiadań i obrazków. Śpiewanie i wyliczanki pomagają opanować artykulację, posługiwanie się głosem, a słuchanie utworów muzycznych uczą odróżniać dźwięki i udoskonalają słuch. Rysowanie kółek, kresek, wypełnianie obrazków kolorami, pisanie literek rozwinie zdolności manualne dziecka i zapozna je z pismem. Podstawowym warunkiem do prawidłowego rozwoju dziecka z niedosłuchem w przedszkolu jest poprawna współpraca między nauczycielami a rodzicami dziecka bo tylko takie działania przynoszą efekty. Warto starać się i z dnia na dzień oglądać efekty swojej pracy. Bo każe nowe doświadczenie wzbogaca mój warsztat pracy a tym samym pozwala na efektywniejsze wykonywanie zawodu, a przede wszystkim przynosi efekty w pracy z dziećmi. Wspomaganie rozwoju dziecka z deficytem słuchu w przedszkolu wymaga wielu dodatkowych działań wychowawczych i dydaktycznych. Powinny być one zawarte w formie programu wychowawczo-terapeutycznego. Podejmując tego typu działania bardzo ważna jest pomoc w zdobyciu doświadczeń które pomogą w późniejszych latach dziecku w radzeniu sobie z trudnościami spowodowanymi niedosłuchem.

BIBLIOGRAFIA

1. Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1985.

2. Eckert U., Stacewicz A., Dziecko z wadą słuchu i jego problemy, PAM, Szczecin 1998.

3. Encyklopedia Powszechna,Wyd. Ryszard Kluszczyński, Kraków 1999.

4. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia – pytania i odpowiedzi, t.2, UO Opole 2003.

5. Gałkowski T., Stawowy-Wojnarowska I., Wychowanie dzieci głuchych w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1983.

6. Jaworowska – Obój Z., Studium jako podstawowa metoda diagnozy klinicznej: Materiały do nauczania psychologii. Seria III, tom 4, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985.

7. Kobosko J., Opieka psychologiczna nad dziećmi i młodzieżą z wadą słuchu i ich rodzinami” IFPS, Warszawa 2001.

8. Kosmalowa J., Rehabilitacja dzieci i młodzieży z uszkodzonym narządem słuchu, IFiPS Warszawa 2001.

9. Kosmolowa J., Rehabilitacja dzieci i młodzieży z uszkodzonym narządem słuchu, IFPS, Warszawa 2001.

10. Kurkowski Z., Program pracy z dziećmi z wadą słuchu lub zagrożonymi wadą słuchu w ramach wspomagania rozwoju dziecka, MENiS ,Warszawa 2005.

11. Lalak D., , [w] Pilch T., Lepalczyk I.: Pedagogika społeczna, WSiP, Warszawa 1995.

12. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984.

Nowak S., Metodologia badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1964.

13. Minczakiewicz E., Mowa-rozwój, zaburzenia, terapia, WSP, Kraków 1997.

14. Mrugalska K., Czy rodzice i profesjonaliści mogą być sojusznikami, Nasza Księgarnia, Warszawa 1988.

15. Nowak S., Metodologia badań socjologicznych , PWN, Warszawa 1970.

16. Palka S., Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, Wyd. UJ, Kraków 1998.

17. Perier O., Opracowanie Międzynarodowego Biura Audiofonologii , Warszawa 1992.

18. Pilch T., Wujek T., Metody i techniki badań w pedagogice, [w:] Godewski M., Kawcewicz St., Wujek T., (red),Pedagogika, PWN, Warszawa 1976.

19. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1985.

20. Pilecka W., Rudkowska G., Wrona L., Podstawy psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 1999.

21. Pruszewicz A., Etiologia zaburzeń słuchu u dzieci. Zarys audiologii klinicznej, Wydawnictwo Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego, Poznań 1994.

22. Pruszewicz A., Zaburzenia słuchu w wieku rozwojowym [w:] Pruszewicz A.(red), Foniatria kliniczna, PZWL, Warszawa 1992.

23. Senderski A., Opracowanie Międzynarodowego Centrum Słuchu i  Mowy, IFPS, Warszawie 1996.

24. Tarkowski Z., Jonas-Kaszczyk J., O metodologii logopedii. Wprowadzenie do badań nad teorią i metodą logopedii, FŚCEDS, Lublin 1991.

25. Witkowski T., By podnieść poziom społecznego funkcjonowania osób z upośledzeniem umysłowym, FŚCEDS, Lublin 1997

26. Ziemski S., Problemy dobrej diagnozy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1974

1^ A. Pruszczewicz, Etiologia zaburzeń słuchu u dzieci. Zarys audiologii klinicznej, Poznań 1994, s. 6

2^ Tamże , s. 6

3^ E.Minczakiewicz, Mowa-rozwój, zaburzenia , terapia, WSP, Karaków 1997, s. 23

4^ A.Pruszewicz, Zaburzenia słuchu w wieku rozwojowym [w:] A. Pruszewicz (red),Foniatria kliniczna, Warszawa 1992, s. 34

5^ A.Pruszczewicz, Etiologia zaburzeń słuchu u dzieci. Zarys audiologii klinicznej, Poznań 1994, s. 6

6^M. Śliwińska – Kowalska, Audiologia kliniczna, Medalion, Łódź 2005, s. 24

7^ A. Pruszczewicz, Etiologia zaburzeń słuchu u dzieci. Zarys audiologii klinicznej, Poznań 1994, s. 36

8^ A. Pruszczewicz, Etiologia zaburzeń słuchu u dzieci. Zarys audiologii klinicznej, Poznań 1994, s. 43

9^ Tamże.

10^ A. Pruszczewicz, Etiologia zaburzeń słuchu u dzieci. Zarys audiologii klinicznej, Poznań 1994, s. 45

11^ M. Śliwińska – Kowalska, Audiologia kliniczna,. Medalion, Łódź 2005, s. 28

12^ O. Perier, Opracowanie Międzynarodowego Biura Audiofonologii w Warszawie 1992

13^ A. Pruszczewicz, Etiologia zaburzeń słuchu u dzieci. Zarys audiologii klinicznej, Poznań 1994, s. 49

14^ A. Pruszewicz, Zaburzenia słuchu w wieku rozwojowym [w:] A. Pruszewicz (red), Foniatria kliniczna, Warszawa 1992, s. 42.

15^ J. Kosmolowa, Rahabilitacja dzieci i młodzieży z uszkodzonym narządem słuchu, IFPS, Warszawa 2001, s. 12.

16^ T. Gałkowski, I. Stawowy – Wojnarowska, Wychowanie dzieci głuchych w wieku przedszkolnym, WSIP, Warszawa 1983, s. 23.

17^ Tamże, s. 25.

18^ Z. Kurkowski, Program pracy z dziećmi z wadą słuchu lub zagrożonymi wadą słuchu w ramach wspomagania rozwoju dziecka, MENiS Warszawa 2005, s. 22.

19^ Z. Kurkowski, Program pracy z dziećmi z wadą słuchu lub zagrożonymi wadą słuchu w ramach wspomagania rozwoju dziecka, MENiS Warszawa 2005, s. 24.

20^ A. Pruszewicz, Zaburzenia słuchu w wieku rozwojowym [w:]A. Pruszewicz (red), Foniatria kliniczna, Warszawa 1992, s. 35

21^ Z. Kurkowski, Program pracy z dziećmi z wadą słuchu lub zagrożonymi wadą słuchu w ramach wspomagania rozwoju dziecka, MENiS Warszawa 2005, s. 22.

22^ Z. Kurkowski, Program pracy z dziećmi z wadą słuchu lub zagrożonymi wadą słuchu w ramach wspomagania rozwoju dziecka, MENiS Warszawa 2005, s. 27.

23^ S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1984, s. 24.

24^ S. Ziemski Problemy dobrej diagnozy, Wiedza Powszechna , Warszawa 1974, s. 34.

25^ M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984, s.28

26^ M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984, s.28

27^ M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984, s.30.

28^ T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, ŻAK, Warszawa 1995, s.63.

29^ T. Pilch, T. Wujek, Metody i techniki badań w pedagogice,[w]: M. Godlewski, St. Krawcewicz, T. Wujek (red),Pedagogika, Warszawa 1976, s. 74.

30^ T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s.76.

25