Opis i analiza przypadku przystosowania społecznego dziecka z zespołem Downa
Dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi mogą realizować obowiązek szkolny w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych przy dostosowaniu treści,metod i form organizacyjnych pracy, do potrzeb edukacyjnych i możliwości rozwojowych dzieci. Podstawowe zasady nauczania i wychowania mówią, że wszystkie dzieci w miarę możliwości powinny uczyć się razem, niezależnie od doświadczanych przez nie trudności oraz różnic. Nauczyciel-prawdziwy przyjaciel dziecka, który oprócz programu dostrzega przede wszystkim potrzeby dzieci ,może zrobić wiele, a tym samym złagodzić czy przyspieszyć proces adaptacji w zespole. Tam, gdzie nie ma przedszkola specjalnego, dzieci te powinny przebywać w grupie rówieśniczej w normalnej grupie przedszkolnej
Zgodnie ze współczesnymi tendencjami pedagogiki rozwój dziecka przebiega najlepiej w środowisku rówieśniczym. Jeżeli kształcenie i wychowanie ma przygotować w miarę do samodzielnego życia nawet do podejmowania pracy i aktywnego spędzania czasu wolnego, to nie można tego ośiągnąć w oderwaniu od życia społecznego i w izolacji podczas nauczania w warunkach domowych. Okazuje się, że pomimo swoich ograniczeń, można aktywnie uczestniczyć w każdym społeczeństwie wzbogacając swoje kontakty i zobowiązania społeczne.
1. Identyfikacja problemu.
Tuż przed rozpoczęciem kolejnego roku szkolnego otrzymałam informację od dyrektora szkoły, że do grupy, której będę wychowawcą tj. klasy„0” Szkoły Podstawowej ogólnodostępnej, będzie uczęszczało dziecko z zespołem Downa, chłopiec niepełnosprawny umysłowo.
Była to decyzja rodziców potwierdzona opinią z Poradnii Psychologiczno- Pedagogicznej. Dziecko nie chodziło do tej pory do żadnej placówki oświatowej. Będzie to jego pierwszy rok pobytu w szkole. Obawiałam się, jak chłopiec poradzi sobie w tej nowej sytuacji, czy będzie chciał chodzić, jaki będzie jego kontakt z rówieśnikami, czy będą potrafili zaakceptować jego odmienność zarówno w wyglądzie, jak i w zachowaniu.
Kuba jest chłopcem o miłej aparycji mimo widocznych na pierwszy rzut oka zewnętrznych oznak wrodzonego schorzenia. Charakteryzuje go duża nadpobudliwość psychruchowa i słaba koncentracja uwagi. Często nie chciał wykonywać poleceń nauczyciela, nie przestrzegał zasad zachowania obowiązujących na zajęciach. Był mało sprawny manualnie, słabo radził sobie w czynnościach samoobsługowych. Miał trudności w kontaktowaniu się z rówieśnikami. Moją uwagę zwrócił także fakt, że Kuba nie potrafił zająć się na dłużej zabawą, często ją zmieniał, przy czym wszystkie zabawki rozrzycał, wyjmował z szafek, ciekawy wszystkiego robił w klasie ogromny bałagan. Niechętny do posprzątania, odchodził do innego zajęcia.
2. Geneza i dynamika zjawiska
Na podstawie własnych obserwacji, wywiadu przeprowadzonego z matką dziecka oraz przeprowadzonych przez Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną badań i wydanej opinii ustaliłam, że:
trudno nawiązuje kontakt werbalny, unika wzrokowego ( oczopląs),
znacznie lepiej rozumie mowę aniżeli jej używa,
porozumiewa się pojedyńczymi słowami,
nieprawidłowa artykulacja, mowa jast bardzo niewyraźna, bełkotliwa,
nazywa proste przedmioty,
posiada niski poziom wykonywania czynności samoobsługowych,
posiada bardzo ograniczoną sprawność manualną,
ma pogodne usposobienie,
jest nadmiernie ruchliwy, nadpobudliwy psychoruchowo,
bywa agresywny,
nie jest w stanie skoncentrować się na wykonywanych czynnościach,
wydaje się,że nie słucha tego, co się do niego mówi,
nie rozumie i nie przestrzega elementarnych norm społecznego postępowania, podstaw współpracy w grupie oraz zachowań wypływających z roli ucznia,
osiąga wyniki poniżej swoich możliwości
bardzo słabe napięcie mięśniowe, duża gibkość i wiotkość,
Z wywiadu przeprowadzonego z mamą Kuby dowiedziałam się, że zarówno okres ciąży i sam poród przebiegał prawidłowo. Kuba po urodzeniu otrzymał 7/8 punktów Apgara.
Od wczesnego dzieciństwa, chłopiec często przebywał w szpitalu ze względu na infekcje wirusowe i biegunki. Aktualny stan zdrowia to obniżona odpornośc immunologiczna, jest alargikiem i przyjmuje leki odczulające. Przechodził rehabilitację ( terapia metodą Volty) i terapię oddechową. Matka kontaktowała się z Ośrodkiem Wczesnego Wspomagania. Rodzice bardzo kochają Kubę, są opiekuńczy, wyrozumiali, cierpliwi, dążą do stworzenia jak najlepszych warunków stymulacji rozwojowych syna. Jako rodzina wychowująca dziecko upośledzone umysłowo nie jest izolowana w środowisku, raczej chroniona i wspomagana przez lokalną społeczność i szkołę.
Prowadziłam systematyczną i wnikliwą obserwację Kuby w różnych sytuacjach: podczas zabaw, zajęć, wykonywanych czynnościach samoobsługowych tj. samodzielnego korzystania z toalety, spożywania posiłków, ubierania się i rozbierania. Jego uwaga na danym przedmiocie czy określonej czynności jest krótkotrwała ,łatwo odwracalna, nie potrafił skoncentrować się przez dłuższy czas. Każde gwałtowne poruszenie, czy większy hałas absorbuje jego uwagę. Jest bardzo uparty, chce dominować, gdy czegoś nie dostanie reaguje krzykiem. W początkowym okresie pobytu w klasie Kuba dokuczał dzieciom, stawał się chwilami bardzo agresywny, zaczepliwy, rozrzucał zabawki, zdejmował trepki i rzucał w dzieci, wybiegał z sali, robił dużo hałasu uderzając przedmiotami.Chłopiec wymagał nieustannej pomocy ze strony nauczyciela, wymagał stałego nadzoru i wielokierunkowego oddziaływania terapeutycznego. Systematyczna praca nad Kubą, organizowanie ciekawych zabaw eliminowała niepożądane zachowania. Podczas dłuższej nieobecności Kuba przychodził do szkoły bardzo pobudzony, poszturchiwał dzieci, robił się hałaśliwy, nie słuchał poleceń, źle się zachowywał przy jedzeniu, wtedy rozpoczynałam od początku proces rewalidacji.
Systematycznie studiowałam literaturę pedagogiki specjalnej, pogłębiałam wiedzę uczęszczając na kurs Oligofrenopedagogikę, gdzie poznałam wiele metod, form, narzędzi badawczych stosowanych w pracy z dziećmi o różnym stopniu upośledzenia umysłowego.
Nawiązałam kontakt z pracownikami szkoły dla dzieci niepełnosprawnych umysłowo, dzięki czemu otrzymałam cenne wskazówki do pracy oraz pomoc w dostosowaniu odpowiedniego programu do pracy z dzieckiem o indywidualnych potrzebach edukacyjnych.
Przeprowadziłam badanie poziomu kompetencji społecznych chłopca w oparciu o wyniki badań metodą Gunzberga. Inwentarz PAC-1 Gunzberga jest narzędziem oceny kompetencji społecznych upośledzonych umysłowo równocześnie dobrym programem rewalidacji w zakresie ważnych umiejętności życia społecznego. Zadania PAC-1 prezentują wymagane minimum umiejętności społecznych, które należy uwzględnić w pracy rewalidacyjnej. Na podstawie przyjętych kryteriów dokonałam analizy i oceny kompetencji społecznych Kuby.
Przedstawiają się następująco:
w zakresie samoobsługi- jadł samodzielnie, nakładał pokarmy na talerz, poruszał się samodzielnie, potrafił posługiwać się łyżką, schodził i wchodził na schody samodzielnie, mało sprawny w zakresie mycia i toalety. Nie moczył się, a w czasie 3 godzinnego pobytu w klasie nie korzystał z toalety .Potrafił zdjąć buty, rozebrać się ze sweterka. Natomiast biernie wyciągał ramiona i nogi, gdy był ubierany,
w zakresie komunikowania się — reagował na swoje imię, poruszał przedmioty w celu świadomym, śledził wzrokiem poruszające się przedmioty, reagował na muzykę, rozumiał proste, niezbyt złożone polecenia,
w zakresie uspołeczniania — ocena uspołeczniania jest nieco utrudniona, gdyż obserwacje dotyczą zabaw z dziećmi w normie intelektualnej, a. więc będących na wyższym poziomie rozwoju niż Kuba. Chłopiec bardzo lubił przebywać wśród rówieśników, bawił się w ich towarzystwie, jednak przeważnie nie współdziałał z nimi.Rozpoznawał dzieci po imionach, wyciągał do nich ręce, uśmiechał się, reagował głosem w czasie zabaw. Z dużym entuzjazmem podejmował próby prostych zabaw z piłką .Dosyć celnie rzucał i potrafił ją chwytać. Bardzo chętnie uczestniczył w zabawach przy muzyce.
Potrafił wziąć przedmiot, trzymał i przekładał z jednej ręki do drugiej, obracał go w palcach. Otwierał i zamykał drzwi .Jednak nie można go pozostawić bez stałego czuwania, cały czas musi być pod nadzorem dorosłych.
2. Znaczenie problemu.
Uczeń miał ogromne trudności z dostosowaniem się do funkcjonowania w grupie. Nie akceptował i nie przestrzegał ustalonych norm społecznych, chociaż integracja w grupie przedszkolnej przebiegała bez większych zakłóceń i problemów. W kontaktach z rówieśnikami śmiały, przyjazny i ufny. Lubił się przytulać, głaskaci całować. Oznaki zadowolenia bardzo wyraźne, ale przyjemność z tak natarczywnego zachowan dla kolegów trudna do zaakceptowania. W czasie posiłków Kuba rozrzucał jedzenie, zabierał dzieciom, odchodził od stołu. Chłopiec czasem wykazywał tendencje do zachowań agresywnych. Koledzy nie zawsze potrafili właściwie ocenić jego zachowanie. Mieli trudności ze zrozumieniem jego odmiennych potrzeb. Zdarzało się, że podczas zajęć Kuba przeszkadzał swoją głośną zabawą oraz częstymi zmianami miejsca, co powodowało rozproszenie uwagi dzieci i nauczyciela.
Uczeń wymagał indywidualnych oddziaływań, które zapewniałyby mu osiągnięcie w miarę możliwości, określonych wiadomości i umiejętności niezbędnych dla prawidłowego rozwoju, funkcjonowania w środowisku i prawidłowego przebiegu socjalizacji.
4. Prognoza.
Zaobserwowane u Kuby zachowania, brak koncetracji uwagi, nadpobudliwość, nieprawidłowa wymowa oraz słaba sprawność manualna są zbyt poważne, aby pozostawić go z jego zaburzonymi funkcjami intelektualnymi bez odpowiedniej pomocy. W przypadku zaniechania jakichkolwiek działań i pozostawienie chłopca bez pomocy w jego zachowaniu nastąpi regres a postępy w nauce będą minimalne. Wdrożenie odpowiednich metod i przemyślanych działań pozytywnie wpłyną na jego rozwój funkcji poznawczych i poprawne funkcjonowanie społeczno- wychowawcze akceptowane przez rówieśników.
Prognoza negatywna- nie udzielanie regularnej pomocy specjalistów spowoduje narastające destrukcyjne braki i ograniczenia intelektualne, w wyniku czego Kuba nie osiągnie wymaganych umiejętności i wiadomości, aby mógł w miarę funkcjonować w społeczeństwie.
Prognoza pozytywna- prowadzenie skutecznej i wieloaspektowej terapii spowoduje, że uczeń zdobędzie wiadomości i umiejętności na miarę swoich możliwości, zminimalizuje niedobory rozwojowe oraz będzie przestrzegał podstawowe normy społeczne. Wspieranie rozwoju to kształtowanie optymalnych warunków ukazujące mocne strony dziecka. Uważam, że należy zachęcać dziecko do podejmowania aktywności, rozwijać to co się da naprawić, stosować częste pochwały i nagrody. Ponieważ chłopiec jest raczej ufny w stosunku do innych ludzi (w tym nauczycieli), jego rozwój w zakresie przystosowania społecznego rodzi duże nadzieje na osiągnięcie wyższego poziomu, który będzie w pełni akceptowany przez otwartą społeczność.
5. Propozycje rozwiązań
Nawiązanie współpracy z rodzicami Kuby w zakresie wspólnego oddziaływania na zaburzone funkcje zarówno w klasie jak i w domu. W porozumieniu z rodzicami ponowne przebadanie chłopca w Poradnii Psychologiczno-Pedagogicznej. Opracowanie programu rewalidacji indywidualnej dla Kuby w celu usprawniania umiejętności samoobsługi i samodzielności, artykulacji mowy, rozwijania funkcji poznawczych i sprawności manualnych.
Celem podjętych przeze mnie działań było:
przekonanie rodziców chłopca o konieczności podjęcia systematycznej terapii logopedycznej, psychologicznej, pedagogicznej i okulistycznej
eliminowanie niepożądanych zachowań chłopca wobec kolegów
dostrzeganie i zrozumienie przez ucznia konsekwencji jego zachowań
usprawnanie tych umiejętności, które już posiada (usprawnianie umiejętności samoobsługi i samodzielności)
rozwijanie czynności poznawczych poprzez zabawy imitujące wydarzenia z najbliższego otoczenia
rozwijanie sprawności manualnej
kształtowanie orientacji w schemacie własnego ciała i w przestrzeni
usprawnianie narządów mowy
dostosowanie programu rewalidacji do potrzeb i możliwości dziecka
doskonalenie koordynacji wzrokowo-słuchowo-ruchowej
stymulowanie i rozwijanie sprawności fizycznej poprzez zabawy, gry ruchowe, zabawy rytmiczne i naśladowcze
6. Wdrażanie oddziaływań
Już od pierwszych dni pobytu w klasie chłopiec odznaczał się bardzo niskim poziomem samodzielności i samodyscypliny. Wymagał pomocy przy najbardziej podstawowych czynnościach samoobsługowych np; przy ubieraniu i rozbieraniu się, spożywaniu posiłków. Chłopiec od początku roku miał trudności z prawidłowym funkcjonowaniem w grupie. Nie rozumiał podstawowych poleceń, nie podejmował żadnych działań. Często zachowywał się bardzo irracjonjalnie to jest; bez wyraźnej przyczyny krzyczał, wstawał i wybiegał z sali, niszczył pomoce i zabawki, zdejmował buty i rzucał nimi, rozrzucał przybiory własne i kolegów. Dodatkowym utrudnieniem w komunikowaniu się z otoczeniem i wyrażaniu własnych emocji była jego bełkotliwa, trudna do zrozumienia mowa.
Pracę rewalidacyjną rozpoczęłam od nawiązania z Kubą dobrych relacji, zachęcałam go do wspólnej zabawy, starałam się wychwycić to co robi dobrze. Stosowałam wzmocnienia pozytywne takie jak: pochwały ustne, nagrody rzeczowe w celu eliminowania złych zachowań.
Przystępując do pracy z uczniem wytyczyłam sobie założenia, które systematycznie realizowałam w oparciu o ułożony program pracy rewalidacyjnej:
stawianie jasnych granic co dziecku wolno, a czego nie wolno w miarę możliwości
systematyczne przyzwyczajenia, stała kontrola
udzielanie wskazówek do pracy z dzieckiem w domu
osobiste zaangażowanie
zajęcia stymulujące rozwój emocjonalno-społeczny poprzez metody aktywności, kontaktu i komunikacji Knillów, metody Denisona
uaktywnianie wrażeń termicznych: smakowych, węchowych, wzrokowych i słuchowych
rozwijanie mowy; zalecana terapia logopedyczna, stosowanie ćwiczeń oddechowych, rytmizujących,
działalność ekspresyjno- plastyczna tj. stosowanie ćwiczeń związanych z rysowaniem, malowanie, naklejaniem, lepieniem
kształtowanie orientacji w schemacie własnego ciała i przestrzeni w oparciu o metodę Ruchu Rozwijającego W. Sherborne
usprawnianie funkcji percepcyjno-motorycznych przez wybrane elementy Metody Dobrego Startu
Korzystając z programu dobierałam kolejno różne ćwiczenia zaczynając od najłatwiejszych i stosowałam je systematycznie w odniesieniu do Kuby. Zdarzało się,że chłopiec nie chciał podjąć żadnych działań ze względu na silną nadpobudliwość, drażliwość, wtedy stosowałam zabawy wyciszające lub zabawy ze śpiewem, które bardzo lubił. Bardzo często stosowałam malowanie farbami na dużych formatach papieru ( malowanie metodą Dziesięciu Palców), ponieważ Kuba to uwielbiał. Chłopiec podejmował działania tylko w obecności nauczyciela. Potrafił pokazać i nazwać części ciała, rysował kredkami bazgroły mało czytelne. Potrzebuje częstego korygowania nieprawidłowego trzymania kredki, pędzla.
7. Ocena efektów działań
Z przebiegu edukacji Kuby możemy wywnioskować, że jest i będzie to praca bardzo mozolna, która przez systematyczne kształcenie, wychowanie i zaangażowanie rodziców może przynieść pozytywny skutek w rozwijaniu zaburzonych sfer: mowy, koncentracji uwagi, procesów poznawczych czy przystosowania społecznego, Wszystkie zaplanowanie przeze mnie ćwiczenia usprawniające funkcje percepcyjno-motoryczne w toku odpowiedniego podawania mogą przynieść oczekiwany, założony cel: usprawnienie i podniesienie sprawności intelektualnej w zaburzonych funkcjach sfer rozwojowych Uczeń o indywidualnych potrzebach edukacyjnych, niepełnosprawny umysłowo został zaakceptowany przez grupę. Dzieci nie odpychają go od wspólnej zabawy, potrafią zająć Kubę zabawą przez dłuższy okres czasu. Lubił bliski kontakt z dziećmi przez co wyrażał swoje uczucia, często je przytulał, głaskał a nawet całował. Wszystkich form pomocy Kubie w czasie procesu edukacji niestety nie można zrealizować, chociażby ze względów technicznych np; brak odpowiedniej sali ze sprzętem do terapii i rehabilitacji, nie przystosowanie sali do zajęć z materiałami naturalnymi (piasek, woda). Systematyczne wdrażanie przemyślanych oddziaływań przyniosą pożądane efekty.
Praca z Kubą to ogromne doświadczenie, to lekcja życia, w której czasem człowiek się gubi, bojąc się nowego wyzwania. Nauczyciel zajmujący się dzieckiem niepełnosprawnym umysłowo musi kierować się pewnymi zasadami, by jego działanie dawały dobre efekty rewalidacyjne. Sądzę, że jakość realizowanych zadań zależy w głównej mierze od wszechstronnego poznania dziecka oraz środowiska, w którym się on wychowuje.