OPIS I ANALIZA PRZYPADKU
Zaburzenia mowy u dziecka w wieku przedszkolnym
Badana - dziecko w wieku przedszkolnym (wiek życia: 6, 3 miesiące)
1. Identyfikacja problemu
Malwinka jest dzieckiem w wieku przedszkolnym. Skończyła sześć lat. Od września będzie uczęszczać do grupy sześciolatków, przygotowując się do podjęcia nauki w szkole. Aktualnie regularnie uczęszcza do przedszkola - do grupy pięciolatków. Bardzo lubi swoje nowe przedszkole. Powoli odnajduje się w nowych dla niej warunkach. Nabywa umiejętności i sprawności, poszerza swoją wiedzę na temat otaczającego świata. Uczy się ufać dorosłym i zdobywa doświadczenia w bezpośrednim kontakcie z nimi. Zdobywa je także w kontakcie z dziećmi zarówno w przedszkolu jak i placówce opiekuńczo-wychowawczej, gdzie aktualnie przebywa.
Założeniem Ośrodka jest tworzenie warunków sprzyjających pełnemu rozwojowi dzieci, dbałość o prawidłowy rozwój fizyczny, umysłowy i emocjonalny wychowanków. W atmosferze ciepła i bezpieczeństwa wychowawcy pragną nauczyć podopiecznych w życiu codziennym -wykorzystania i zastosowania wiedzy i umiejętności zdobytych w szkole, przedszkolu, ośrodku. Wszystkie działania podejmowane są z myślą o przygotowaniu wychowanków do samodzielnego życia w przyszłości.
2. Geneza i dynamika
Dziewczynka, wraz z rodzeństwem została umieszczona w Ośrodku Wychowawczym we wrześniu 2005 roku. Bezpośrednią przyczyną zabrania dzieci z domu rodzinnego były rażące zaniedbania wobec dzieci ze strony rodziców, wynikające z ich alkoholizmu, braku odpowiednich warunków materialnych i umiejętności wychowawczych.. Ze zdawkowych informacji przekazanych przez opiekunkę dziewczynki wynikało, że Malwinka ma ona za sobą ciężkie przeżycia w postaci pobić i częstych sytuacji, w których doświadczała uczucia osamotnienia, porzucenia. Nadal w Ośrodku brak jest pełniejszej informacji na temat rodziców dziewczynki. Rodzice nie utrzymują kontaktu z dziećmi. Aktualnie toczy się przeciwko nim postępowanie sądowe.
Malwinka jest dzieckiem spokojnym, nie sprawiającym kłopotów, aczkolwiek w postępowaniu wychowawczym wymaga szczególnego podejścia. Widoczna jest bowiem nerwowość we wszystkich sytuacjach „trudnych” (niepowodzenie podczas spożywania posiłków- rozlanie napoju, upuszczenie sztućców; złamanie kredki podczas rysowania, niewłaściwie założenie ubrania). Sytuacje te można mnożyć bez końca, co wskazuje na ostrą postać lękową, będącą najprawdopodobniej konsekwencją negatywnych przeżyć dziecka z domu rodzinnego. W początkowym okresie pobytu dziewczynki w Ośrodku miałam możliwość obserwacji jej zachowań oraz nawiązania pierwszego kontaktu, także w celu wykonania diagnozy i podjęcia działań terapeutycznych.
Opiekunka grupy dziewczynek dzieli się informacjami na temat funkcjonowania dziecka w grupie. Omawiamy sposoby postępowania wychowawczego Wspólnie ustalamy zakres i formy zadań do wykonania, tak by sprzyjały one nawiązaniu i pogłębianiu prawidłowych relacji wychowawca - wychowanek.
3. Znaczenie problemu i diagnoza
We wrześniu 2005 roku przeprowadziłam diagnozę logopedyczną dziecka. Wykorzystując Kwestionariusz obrazkowy G. Demel zbadałam umiejętność nazywania i powtarzania oraz dokonałam oceny realizacji poszczególnych fonemów w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów. Sprawdziłam umiejętność budowania zdań, stosowania form fleksyjnych i ich rozumienia. Ponadto zbadałam rozumienie form wyrażających stosunki przestrzenne. Badając czynność nadawania mowy wykonałam próby powtarzania sylab i połączeń sylabowych, powtarzania wyrazów, powtarzania zestawień wyrazów i krótkich zdań .Ustaliłam, że poziom słownictwa jest adekwatny do wieku, a rozumienie - prawidłowe. Ocena sprawności narządów artykulacyjnych dziecka wykazała niską sprawność narządów artykulacyjnych, w szczególności języka i warg. Zgryz oceniłam jako prawidłowy, uzębienie pełne - mleczne. Orientacyjne próby oceny stanu słuchu nie wykazały nieprawidłowości. Typ oddychania - przyspieszony, przerywany, wydech skrócony. W zakresie fonacji - głos dziecka czysty, donośny, w sytuacjach stresowych z tendencją do ochrypłego. Tempo mowy naturalne- umiarkowane, w sytuacjach stresowych z tendencją do przyspieszania. Jakość foniczna wypowiedzi - na ogół płynna, pod wpływem silnych emocji - urywana. Zachowania towarzyszące wypowiedzi to w zależności od okoliczności - spokój lub niepokój - wyrażający się podniesionym głosem, zmianami na twarzy w postaci plam, bawienie się rękami, ubraniami, rytmiczne wymachiwanie nogami, wzruszanie ramionami, częsta zmiana pozycji i inne ruchy ciała ( Karta badania logopedycznego E. Minczakiewicz).
Ocena realizacji fonemów w sylabach oraz wyrazach w pozycji nagłosu, śródgłosu i wygłosu wykazała prawidłową realizację wszystkich samogłosek. Nieprawidłowość dotyczyła głosek tylnojęzykowych: [k], [g] oraz przedniojęzykowo- dziąsłowych: [sz, ż, cz, dż]. Realizacja pozostałych głosek - prawidłowa. Głoska tylnojęzykowa [k] substytuowana była przez głoskę przedniojęzykowo- zębową [t], głoska tylnojęzykowa [g] zastępowana była głoską przedniojęzykowo- zębową [d]. Czasami fonemy te były opuszczane. Trudności te obejmowały również realizację głosek: [k'] [g']. Głoski szeregu szumiącego [sz, ż, cz, dż] Malwinka zastępowała głoskami szeregu syczącego [s, z, c, dz]. Ponadto w mowie dziewczynki obecne były uproszczenia grup spółgłoskowych i metatezy . Sytuacjom stresowym towarzyszą powtórzenia wyrazów.
Największą grupę wśród zaburzeń mowy tworzą wady artykulacyjne - nazwane dyslalią. W literaturze krajów europejskich dyslalia funkcjonuje w znaczeniu wady wymowy. Według G. Demel dyslalia to „nieprawidłowość w wymawianiu jednej głoski, wielu głosek, a nawet wszystkich lub niemal wszystkich głosek”. Zachowane są przy tym melodia, rytm, akcent. Sama mowa jest zatarta, mało zrozumiała lub niezrozumiała.
Według G. Jastrzębowskiej, w oparciu o kryterium przyczynowe wyróżnia się kilka jej rodzajów. W przypadku dziewczynki mówimy o dyslalii funkcjonalnej zwanej też czynnościową, ekspresywną lub środowiskową - rozumianą jako wadliwą wymowę głosek przy braku uszkodzeń organicznych w budowie aparatu artykulacyjnego. Przyczynami mogą być między innymi: niska sprawność narządów artykulacyjnych i uwarunkowania środowiskowe - brak wzorców mowy i nieprawidłowe funkcjonowanie rodziny ( atmosfera, styl wychowania i postawy). Dla określenia wad wymowy występujących u dziecka użyję określeń sygmatyzm - nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych [sz, ż, cz, dż] a także - kappacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [k], [k'] oraz - gammacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [g], [g']. W mowie badanego dziecka mamy do czynienia z substytucją (parasygmatyzmem) oraz elizją (mogisygmatyzmem). Substytuowanie głosek [k, k'], [g, g'] nazywa się parakappacyzmem. Zjawisko to występuje jako etap przejściowy w procesie kształtowania się mowy. Powyżej piątego roku życia uznaje się za patologię. Opuszczanie głosek tylnojęzykowych [k], [g] określa się mianem mogikappacyzmu (G. Jastrzębowska). Przyczyną kappacyzmu i gammacyzmu może być niska sprawność ruchowa języka, zła praca zwłaszcza tylnej jego części. Nieprawidłową realizację głosek przedniojęzykowo- dziąsłowych [sz, ż, cz, dż] określa się mianem sygmatyzmu (seplenienia). W mowie dziewczynki występuje substytucja (parasygmatyzm) głosek [sz, ż, cz, dż] przez głoski przedniojęzykowo- zębowe [s, z, c, dz] (J. Nowak, G. Jastrzębowska).
4. Propozycje rozwiązań, wdrażanie oddziaływań, efekty
Nawiązanie dobrego kontaktu z dziewczynką, możliwość jej wcześniejszej obserwacji służyły pomocą w opracowaniu działań korekty wad wymowy.
Pracując nad mową dziecka należy uwzględnić wszystkie jej aspekty: fonetyczną (artykulacyjną), leksykalną (słownictwo) i gramatyczną (reguły gramatyczne). Aby prawidłowo realizować wszystkie dźwięki mowy aparat artykulacyjny musi być odpowiednio przygotowany. Ćwiczenia artykulacyjne mają na celu wypracowanie precyzyjnych ruchów narządów mowy. Konieczne jest by dziecko posiadało odpowiednią ruchomość języka i warg, musi mieć również ukształtowane poczucie wykonywanych ruchów i ułożenia narządów mowy.
Zastosowanie tych reguł w postępowaniu terapeutycznym było podstawą wprowadzania zmian w mowie dziecka. W przygotowaniach do wywołania głosek tylnojęzykowych [k], [g] wykorzystałam ćwiczenia artykulacyjne (I. Michalak- Widera) przygotowujące narządy mowy do prawidłowej artykulacji głosek.
Zestaw ćwiczeń obejmował:
opieranie czubka języka o dolne zęby i cofanie go w głąb jamy ustnej, aby nastąpiło
uniesienie grzbietu języka do góry - zabawa Koci grzbiet
picie gęstych napojów przez długą i cienką słomkę
przysysanie drobnych papierków przez rurkę i przenoszenie ich na plansze
układanie czubka języka za górnymi zębami i opuszczanie go do dziąseł dolnych
podczas szerokiego otwierania jamy ustnej
naśladowanie ssania cukierka i mlaskania całą powierzchnią języka przy opuszczonej
żuchwie
ziewanie przy szeroko otwartych ustach
wdychanie powietrza nosem i wydychanie ustami podczas szerokiego otwierania ust
przyklejanie całej masy języka do podniebienia przy szeroko otwartych ustach,
a następnie - energiczne opuszczanie przodu języka w dół
W ćwiczeniach przygotowawczych wykorzystałam również zabawy z wybrzmiewaniem głoski [h]
l. nawoływania i okrzyki:
- hej, hej
- hop, hop
- hej ho, hej ho
- ho ho ho
- hip hip, hura
- buch, bach
- echo, echo
2. imitowanie śmiechu:
- che, che
- cho, cho
- cha, cha
- chi, chi
3. zabawy w chuchanie na:
- zmarznięte ręce
- lustro, aby zaparowała jego powierzchnia.
Wywołanie głoski [k]
Najpopularniejszą metodą jest położenie dziecka z odchyloną do tyłu głową lub maksymalne odwiedzenie głowy do tyłu, podczas siedzenia na krześle. Przyjęcie takich pozycji zapewnia bezwładne opadanie masy języka w tył i prawidłową realizację głoski [k]. Wymowie głoski towarzyszy wówczas uniesienie się tylnej części języka do podniebienia miękkiego. Innym sposobem realizacji głoski jest jej wymawianie przy szeroko otwartych ustach. Widoczne ułożenie języka jest wzorem do naśladowania. Do wywołania prawidłowego brzmienia głoski [k] wykorzystałam fakt precyzyjnie wyćwiczonych ruchów języka i poprzez odpowiednie jego ułożenie i utrzymanie właściwej pozycji uzyskałam zamierzony efekt.
Utrwalanie wywołanej głoski prowadziłam, stosując zasadę stopniowania trudności, poprzez ćwiczenia głoski w sylabach, wyrazach, zdaniach, wierszach i piosenkach, opowiadaniach. Wszystkie ćwiczenia zmierzały do uzyskania nowego dźwięku w mowie spontanicznej.
Wywołanie głoski [g]
Utrwalone ćwiczenia narządów artykulacyjnych, przygotowujące wywołanie głoski [k], a następnie - jej prawidłowej realizacji w różnych układach zaowocowały samoistnym pojawieniem się głoski [g]. Ćwiczenia utrwalające obejmowały opisywany schemat postępowania. Analogicznie - w przypadku głosek [k'], [g'].
Ćwiczeniom artykulacyjnym towarzyszyły ćwiczenia oddechowe. Mają one na celu usprawnienie aparatu oddechowego, zwiększenie pojemności płuc oraz wydłużenie fazy wydechowej. Ze względu na obserwowaną tendencję do powtarzania wyrazów, w sytuacjach stresowych, prowadzone były systematycznie i starannie. Miały duże znaczenie w rozładowaniu nagromadzonych napięć w ciągu dnia.
Oto niektóre z wykonywanych ćwiczeń:
- dmuchanie na płomień świecy lub jego zdmuchiwanie
- chuchanie na zmarznięte dłonie
- wypuszczanie nabranego powietrza w postaci artykulacji głoski sss Zabawa w balonik
- nadmuchiwanie balonika
- parskanie wargami prrr, brrr
- liczenie na jednym wydechu
- powtarzanie zdań szeptem
Zaburzeniom mowy towarzyszy często obniżona sprawność słuchu fonemowego, dlatego w terapii prowadzi się też ćwiczenia słuchowe. Pozwalają one uwrażliwić słuch dziecka na dźwięki odbierane z otoczenia, a w konsekwencji dostrzegać różnicę pomiędzy wypowiadanymi głoskami, sylabami, wyrazami. W przypadku badanej dziewczynki zaburzeń słuchu fonemowego nie stwierdzono.
Terapia strony leksykalnej mowy obejmowała poszerzanie słownika dziecka zarówno czynnego jak i biernego. Układ i dobór treści spotkań dostosowany był do zmieniających się pór roku. Poprzez tematyczny układ zajęć możliwe było wprowadzanie nowych pojęć związanych z kolejnymi zmianami jakie zachodziły w przyrodzie.
Terapia strony gramatycznej przebiegała równolegle z realizacją pozostałych aspektów mowy. Jej celem jest doskonalenie konstrukcji tworzonej wypowiedzi. Konieczne jest zwrócenie uwagi na umiejętność stosowania części zdania, używania prawidłowych form fleksyjnych, w tym umiejętne stosowanie określeń położenia przedmiotów w przestrzeni itp.
Wszystkie rodzaje stosowanych ćwiczeń nad wywołaniem i utrwalaniem głosek [k], [g] wpłynęły na poprawę motoryki w obrębie narządów mowy. Efektem działań z zakresu doskonalenia sprawności narządów artykulacyjnych- było samoistne pojawienie się głosek przedniojęzykowo- dziąsłowych [sz, ż, cz, dż].
W ramach prowadzonej terapii dziewczynka doskonali również sprawność manualną i grafomotoryczną. Wykorzystanie dostępnych technik plastyczno- technicznych zapewnia dziecku odpowiedni trening w posługiwaniu się różnymi narzędziami. To również element terapii psychologicznej, pozwalający dziewczynce w naturalny sposób pozbyć się nagromadzonych napięć.
Aktualnie prowadzę ćwiczenia utrwalające prawidłową realizację głosek szeregu szumiącego. Malwinka bardzo chętnie uczestniczy w zajęciach logopedycznych. Dużą przyjemność sprawia jej zdobywanie nowych wiadomości i umiejętności. Dobór metod i form pracy zapewnia różnorodność oddziaływań podczas każdego ze spotkań. W atmosferze bezpieczeństwa i spokoju nastąpiła znaczna poprawa stanu emocjonalnego dziecka. Poszerzył się krąg doświadczeń społecznych o prawidłowym oddziaływaniu. Na początku nowego roku szkolnego przeprowadzone zostaną badania kontrolne, poszerzone o diagnozę psychologiczno- pedagogiczną. W oparciu o wykonane badania diagnostyczne podjęta zostanie decyzja o rodzaju i formie pomocy.
Bibliografia:
G. Jastrzębowska: Podstawy logopedii
Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1996
I. Styczek: Logopedia
Wydawnictwo PWN, Warszawa 1983
I. Styczek: Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego
Wydawnictwo WSiP, Warszawa 1982
G. Demel: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola
Wydawnictwo WSiP, Warszawa1994
D. Antos, G. Demel, I. Styczek: Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy
Wydawnictwo WSiP, Warszawa 1979
J. Nowak: Ćwiczenia usprawniające mowę u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym
Wydawnictwo TANAN, Bydgoszcz 1995
J. Nowak: Logopedyczny zbiór wyrazów
Wydawnictwo WSiP, Warszawa 1993
H. Rodak: Terapia dziecka z wadą wymowy
Wydawnictwa UW, Warszawa 1997
K. Kozłowska: Wady wymowy możemy usunąć
Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 1998
J. Cieszyńska: Metody wywoływania głosek
Wydawnictwo Kraków 2003
E. Sachajska: Uczymy poprawnej wymowy
Wydawnictwo WSiP, Warszawa 1981
E. Minczakiewicz: Logopedia
Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1990
E. Waszkiewicz: Zestaw ćwiczeń do zajęć korekcyjno-kompensacyjnych dla dzieci przedszkolnych: J. Jastrząb: Usprawnianie funkcji percepcyjno- motorycznych dzieci dyslektycznych; Gry i zabawy w terapii pedagogicznej
Wydawnictwo CMPPP MEN, Warszawa 1994
I. Michalak- Widera: Miłe uszom dźwięki
Wydawnictwo Unikat- 2, Katowice 2003
Beata Szubert- Bajda