Jan Jakub Rousseau jako przedstawiciel francuskiego naturalizmu.
XVIII w. był bardzo obfity w myślicieli, filozofów i pedagogów, którzy rozważali na temat problemów oświaty i wychowania. Na gruncie nowych stosunków społeczno – ekonomicznych, które oddziaływały na formowanie się poglądów pedagogicznych pojawił się osiemnastowieczny naturalizm francuski.
W skutek odrzucenia wszystkiego, co mogło mieć powiązanie ze strefa pozarozumową, zaczęto uważać że rozum, zwany również naturą, to jedyne źródło wiedzy i nauki. Powoływano się na dawne twierdzenia stoickie, które mówiły o tym, że moralne jest to, co zgodne z naturą. Cechami nowego wychowania stały się mądrość, dobroć, siła, umiarkowanie, miłość i przyjaźń1.
Jednym z licznych pedagogów XVIII w. był Jan Jakub Rousseau, który w sprawach poglądów na wychowanie uzyskał największy rozgłos2. J.J. Rousseau urodził się w Genewie w 1712. Był synem ubogiego zegarmistrza. Mimo, że wychowywał się bez rodziców zawsze towarzyszył mu niezwykły pęd do wiedzy i samokształcenia. Próbował wielu zawodów. Był lokajem, klerykiem, a nawet kopistą nut. Podczas zdobywania wielu rozmaitych doświadczeń życiowych współdziałał z najsłynniejszymi przedstawicielami francuskiego oświecenia m.i. Holbachem, Diderotem, a także Wolterem. Wraz z nimi walczył z feudalizmem oraz występował przeciw kościołowi. J. J. Rousseau miał tak samo dużo zwolenników swoich teorii jaki i wrogów. Dlatego też często musiał uciekać przed prześladowaniami. Umarł w 1778 r. pozostawiając po sobie liczne dzieła. Najważniejsze z nich to: „Rozprawa na temat, czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do naprawy obyczajów”, „Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności miedzy ludźmi”, „O umowie społecznej”, „Emil, czyli o wychowaniu”, „ Jula, czyli Nowa Heloiza” i wiele innych3.
Poglądy pedagogiczne J.J. Rousseau
Poglądy pedagogiczne J.J. Rousseau łączą się nierozerwalnie z atmosferą, w której następowała przebudowa życia ludzkiego, a także kształtowała się nowa postawa ideowa. Jego filozofia przypadła na okres silnej krytyki przeszłości, gdy zastanawiano się nad człowiekiem i jego sensem istnienia. Dzieł filozofa nie można nazwać ani „dydaktyką”, ani „metodyką” wychowania. Twórca bowiem nie uczył techniki wychowania, jednak w dziele „Emil czyli o wychowaniu” zawarł filozofie wychowania, co uczyniło z utworu powieść, czy też traktat pedagogiczny4.
Według Rousseau głównym celem i zadaniem wychowania było przekształcenie dziecka w dojrzałego i pełnowartościowego człowieka, a także przygotowanie go do spełniania społecznych i obywatelskich obowiązków. Jego zdaniem wychowanie człowieka, stworzonego przez naturę i żyjącego w naturze, musiało ukształtować jednostkę zdolną do istnienia w społeczeństwie. J.J Rousseau był zwolennikiem wychowania naturalnego, indywidualnego, negatywnego, które polegało nie na kierowaniu wychowankiem, ale na usuwaniu przeszkód tak ,aby owa natura rozwijała się we właściwym kierunku5.
W pedagogice Rousseau można odnaleźć wiele wartościowych, ale i szczegółowych poglądów na temat wychowania. Niektóre z nich były bardzo postępowe. Filozof zalecał m.i. gruntowne poznanie dziecka przez wychowawcę. Zwracał uwagę na odrębność psychiki dziecięcej , domagał się umiłowania dziecka, a także akcentował na jego fizyczny rozwój już od najmłodszych lat. W wyrabianiu samodzielności u wychowanka proponował używać poglądowych metod nauczania. Dla filozofa duże znaczenie w kształtowaniu młodego człowieka miało również wychowanie przez pracę jednocześnie zaznaczając prawo wychowanka do dużej swobody postępowania6. Funkcję i role wychowawcy Rousseau traktował wyjątkowo. Uważał on, że wychowawca powinien być dojrzały, zrównoważony, a także powinien zdobyć zaufanie, przywiązanie i przyjaźń wychowanka. Uczeń, natomiast według pedagoga, powinien słuchać i ulegać tylko swojemu wychowawcy. Wychowanie według Rousseau powinno być dostosowane do wieku dziecka i uwzględniać jego rozwój fizyczny i umysłowy7.
Pedagogika myśliciela nacechowana była również licznymi wadami. W swoich poglądach nie doceniał on wykształcenia umysłowego, przesadnie preferował wychowanie nieskrepowanie i niekierowane, a także przedstawiał wsteczny pogląd na wychowanie kobiet, gdyż według niego miały być one tyko żonami i matkami.
Wychowanie naturalistyczne J.J. Rousseau
J.J. Rousseau nie tylko jako filozof i pedagog ówczesną teorię wychowania traktował jako wytwór cywilizacji i kultury. Uważał, że odrodzenie ludzkości może nastąpić jedynie wychowując młode pokolenia w warunkach naturalnych zgodnie z prawami natury.
Całą teorię wychowania naturalistycznego filozof zawarł w dziele „Emil czyli o wychowaniu”, gdzie przedstawił historię chłopca, jego wzrastanie i rozwój pod okiem wychowawcy, na wsi bez stosowanego przymusu. Na podstawie tego dzieła można wyodrębnić cztery fazy rozwoju wychowanka. Są nimi niemowlęctwo, dzieciństwo, chłopięctwo i lata młodzieńcze8.
Okres niemowlęctwa
Rolę wychowawcy w tym pierwszym okresie Rousseau przypisywał rodzicom, a szczególnie matce. Twierdził, że dziecko od narodzenia powinno być wychowywane w domu pełnym miłości i dobroci, gdzie wychowawca miał być nie tylko opiekunem, ale i przyjacielem. Uważał, że tylko takie dziecko może kochać dom rodzinny. Dlatego też filozof postulował za zerwaniem psucia ówczesnych matek i żon, gdyż według niego to właśnie przez to dochodziło do moralnego wypaczenia wartości rodzinnych9. Pedagog szczególną uwagę zwracał na uczucie bliskości i role uczuciowego związku dziecka z matka, który wytwarzał się w okresie karmienia piersią.
Okres dzieciństwa
Temu okresowi Rousseau przypisywał szczególne znaczenie. Zalecał, aby dziecko do 12 roku życia po wyjściu z niemowlęctwa intensywnie rozwijało się fizycznie i psychicznie podczas bezpośredniego kontaktu z przyrodą10. Uważał, że wychowanie na wsi z dala od złych wpływów świata feudalnego, uchroni dziecko przed demoralizacją. Według niego dziecko w tym wieku nie powinno być zobowiązane regularną nauką. Powinno jednak korzystać z zabaw i ćwiczeń na świeżym powietrzu. Miało to sprzyjać kształtowaniu własnej jednostkowej postawy i samoświadomości. Dzięki temu dziecko zdobywało poczucie wolności i zależności jedynie od natury. Według filozofa wychowanek nie powinien czuć, że wychowawca ma nad nim władzę, a jedynie zdawać sobie sprawę, że zgodnie z naturą jest słabsze od wychowawcy i dlatego musi zdać się na jego pomoc11. Według Jakuba Rousseau nie należało kierować myśleniem dziecka. Młoda osoba do 12 roku życia miała żyć „życiem dziecka” w szczęściu bez przepisów i ograniczeń ucząc się od natury. Dzięki takiemu wychowaniu według myśliciela dziecko miało zdobywać poczucie wolności i rozeznanie między pragnieniami, a możliwościami, równowagę między siłą, a wolą, a także różnicę między tym, co może dostać, a tym co powinno otrzymać.
Chłopięctwo
Miedzy 12 – 15 rokiem życia po zapewnieniu chłopcu dzieciństwa odbywało się kształcenie umysłowe oparte głównie na poznawaniu użytecznej wiedzy. W tym okresie wychowawca był zobowiązany wzbudzać w chłopcu ciekawość, zainteresowania i kierować nim tak, aby mógł on lepiej rozumieć otaczający go świat. Zadaniem wychowawcy w tym okresie było wybranie przedmiotów o dużej wartości kształcącej takich, które rozwijały zdolności poznawcze oraz samodzielność myślenia. Według Rousseau ogromne znaczenie w tym czasie miały ćwiczenia w rzemiosłach naturalnych, ponieważ dostarczały one wychowankowi wiedzy o użyteczności pracy ludzkiej.
Okres młodzieńczy
Wraz z szesnastym rokiem życia według przekonań filozofa chłopiec powinien być wychowywany w kierunku społecznym i ideowym. W skutek czego, uczono młodego człowieka czystej miłości i uświadamiano mu wartość szczerej przyjaźni. W tym okresie wychowawca powinien umiejętnie i starannie dobierać chłopcu towarzystwo, zajęcia i przyjemności. Nie należało uczniowi narzucać żadnego określonego poglądu na świat. Pod pilnym okiem wychowawcy uczeń podejmował decyzje i dokonywał odpowiedniego wyboru12.
Wychowanie kobiet
W sprawach wychowania kobiet Rousseau uważał, że powinno się kierować głosem natury, która obdarzyła słabą płeć cechami, które u mężczyzn uważane były za słabe. Według niego między kobietą, a mężczyzną są tak istotne różnice, że wychowanie również powinno być różne. Wychowanie kobiety zmierzało w kierunku ukształtowania roli, jaką pełniła ona w życiu mężczyzny. W przeciwieństwie do chłopców, u których rozwijano siłę i hart ducha, u dziewcząt należało kształcić np. wdzięk. Z kolei w zakresie rozwoju umysłowego kobieta od najmłodszych lat powinna przyzwyczajać się do jasnego, poprawnego i praktycznego rozumowania. Również dla kobiety największy skarbiec mądrości miała stanowić natura. Jej postawę ideową w dzieciństwie miała kształtować matka, natomiast później- mąż.
Podsumowanie
Charakterystyczną cechą naturalnego wychowania Jana Jakuba Rousseau jest to, że cały proces wychowawczy starał się utrzymać poza wpływem społeczeństwa. Jednak w rzeczywistości jego teorie wychowawcze kształciły dziecko dla społeczeństwa, ale dla społeczeństwa zgodnego z naturą, czyli z rozumem, gdzie człowiek był uznawany za człowieka i mógł znaleźć ludzkie szczęście13.
Bibliografia
Bartnicka K., Szybiak I., Zarys historii wychowania, Warszawa 2001.
Kurdybacha Ł., Historia wychowania, t. 1, Warszawa 1967.
Wołoszyn S., Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej, Warszawa 1962.
1 Ł. Kurdybacha, Historia wychowania t. I, Warszawa 1967, s. 609.
2 S. Wołoszyn, Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1962, s. 177.
3 S. Wołoszyn, Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1962, s. 179.
4 Ł. Kurdybacha, Historia wychowania t. I, Warszawa 1967, s. 610.
5 S. Wołoszyn, Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1962, s. 180.
6 S. Wołoszyn, Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1962, s. 181.
7 Ł. Kurdybacha, Historia wychowania t. I, Warszawa 1967, s. 613-614.
8 K. Bartnicka, I. Szybiak, Zarys historii wychowania, Warszawa 2001, s. 125.
9 Ł. Kurdybacha, Historia wychowania t. I, Warszawa 1967, s. 613.
10 Tamże, s. 614.
11 Ł. Kurdybacha, Historia wychowania t. I, Warszawa 1967, s. 615.
12 Tamże, s. 618.
13 Ł. Kurdybacha, Historia wychowania t. I, Warszawa 1967, s.