Magdalena Cupryjak

91506

Ekonomia II

Gospodarka regionalna

SZANSE I ZAGROŻENIA ROZWOJU REGIONALNEGO

WSTĘP

Polityka rozwoju regionalnego odgrywa ważną rolę w kwestii wzrostu i rozwoju gospodarczego całego państwa. Niestety ekonomiści – teoretycy nie przywiązują do tego tak dużej wagi co prowadzi do omijania tematu regionów i ich rozwoju w polityce gospodarczej państwa. Prowadzi to do pogłębiania przestrzennych dysproporcji i różnic w rozwoju niektórych obszarów jak też uniemożliwia osiągnięcie pożądanej efektywności na poziomie mikroekonomicznym. Za główny cel działań podejmowanych w ramach polityki regionalnej uważa się wyrównywanie regionalnych dysproporcji rozwoju gospodarczego. Nie chodzi przy tym o ograniczanie się jedynie do redystrybucji środków finansowych, ale przede wszystkim o stymulowanie rozwoju w regionach opóźnionych, nawet kosztem wolniejszego tempa wzrostu obszarów najlepiej rozwiniętych. Warunki i czynniki kształtujące rozwój regionalny są zróżnicowane i w pełni zależne od procesów ekonomicznych i społecznych zachodzących w danym kraju. Obok procesów globalnych, duże znaczenie mają również przemiany obejmujące tylko pewne obszary świata, które mają jednak wpływ na gospodarkę światową.

W tej pracy postaram się przedstawić z jakimi problemami, zagrożeniami boryka się rozwój regionalny oraz w czym można upatrywać szans, które w sobie kryje dla gospodarki regionalnej ale też i krajowej.

1. ROZWÓJ REGIONALNY – POJĘCIE

Istnieje kilka definicji rozwoju regionalnego. Postaram się przytoczyć trzy według mnie najbardziej oddające istotę tego procesu oraz najczęściej używane. Pierwszą z nich jest definicja stworzona przez Jacka Szlachtę. Według tego badacza „rozwój regionalny to systematyczna poprawa konkurencyjności podmiotów gospodarczych i poziomu życia mieszkańców oraz wzrost potencjału gospodarczego regionów, przyczyniający się do rozwoju społeczno-gospodarczego kraju”¹ . Natomiast T. Kudłacz definiuje rozwój regionalny jako „trwały wzrost poziomu życia mieszkańców i potencjału gospodarczego w skali określonej jednostki terytorialnej”² . Ostatnia definicją jaką przytoczę jest autorstwa Klasika. Jako rozwój rozumie on „wzrost trzech elementów: potencjału gospodarczego regionów, ich siły konkurencyjnej oraz poziomu i jakości życia mieszkańców”³. Rozwój regionalny jest procesem złożonym, co wynika z: wielorakości celów - którym rozwój ma służyć, różnorodności działań - które go kształtują, kombinacji między zasobami a czynnikami produkcji - które określają relacje ekonomiczne regionu z otoczeniem. Zgodnie z zasadą zapewnienia efektywności oraz najwyższej jakości polityki regionalnej należy dążyć do maksymalizacji skuteczności działania i jak najbardziej racjonalnego wykorzystania środków publicznych. Oznacza to nieustanne dążenie do zwiększania zdolności absorpcyjnych regionu, poprawiania, ujednolicania oraz upraszczania procedur i struktur organizacji i administracji publicznej, zwiększania profesjonalizmu i kompetencji kadr. Pojęcie rozwoju regionalnego odnosi się do rozwoju całej gospodarki narodowej rozpatrywanej w aspekcie regionalnym; tj. całego krajowego układu regionalnego, składającego się z szeregu regionów administracyjnych. Oznacza proces pozytywnych zmian w zakresie przekształceń ilościowych i jakościowych (strukturalnych) w ramach krajowego układu regionalnego, wywołanych zarówno samoczynnymi mechanizmami, jak i celowym oddziaływaniem różnych podmiotów publicznych. Ponadto jest wypadkową (efektem) dynamiki rozwojowej wszystkich terytoriów (ma silne powiązania z rozwojem w poszczególnych jednostkach terytorialnych) – rozwój poszczególnych regionów przyczynia się „na zasadzie praw składania” (sumowania) do rozwoju w skali kraju.

Proces rozwoju regionalnego można rozdzielić na cztery obszary (ekonomiczny, społeczny, techniczny, rozwój ekologiczny) , w których zachodzą zmiany. Po pierwsze jest to proces wszelkich zmian zachodzących w regionie, w znacznej mierze jest to proces ekonomiczny – transformacja czynników i zasobów regionu w dobra i usługi. Po drugie, jest podstawą zmian w sposobie, poziomie i jakości życia mieszkańców regionu, czyli jest to proces społeczny. Po trzecie charakteryzuje się postępem technicznym i technologicznym, którego celem jest pełne i racjonalne wykorzystanie czynników wytwórczych i zasobów czyli możliwości regionu. Po czwarte wreszcie, jest to proces wymiany między środowiskiem a człowiekiem, najczęściej określany mianem rozwoju ekologicznego. Aby rozwój regionalny występował w pełni musi występować we wszystkich czterech obszarach⁴.

2. CZYNNIKI ROZWOJU REGIONALNEGO

Rozwój regionalny jest uzależniony od różnorodnych czynników kształtujących się w wyniku procesów historycznych. Pozytywne elementy wpływu kumulują się i przynoszą wzrost gospodarczy. Rozwój regionu jest przede wszystkim uzależniony od podmiotów gospodarczych, zwłaszcza konkurencyjnych na rynkach wewnętrznym i międzynarodowym gałęzi przemysłu i usług. W kształtowaniu się czynników rozwoju regionalnego główną rolę odgrywają menedżerowie, którzy są liderami przemian odbywających się w ich własnych przedsiębiorstwach jak i w całym regionie. Należy również podkreślić wagę reguł prawnych i gwarancji wolności ekonomicznych funkcjonujących w danym kraju i będących punktem wyjścia dla prowadzenia działalności gospodarczej. Maksymalnie uproszczony system prawny i stabilność polityki wewnętrznej i międzynarodowej są ważnymi elementami warunkującymi regionalny rozwój gospodarczy.

Określenie czynników rozwoju jest szczególnie istotne z punktu widzenia polityki regionalnej prowadzonej przez władze publiczne. Czynnik rozwoju regionalnego to składnik, własność regionu lub zdarzenie mające miejsce w jego granicach, które oddziałuje na zmiany jego stanu, tj. wywierające wpływ na jego rozwój społeczno – gospodarczy. Czynnikiem rozwoju może być również zdarzenie, które nie tkwi w regionie, ale jest przyczyną zewnętrzną zmian zachodzących w jego granicach⁵. Czynniki rozwoju regionalnego mogą mieć charakter zarówno wewnętrzny, jak i zewnętrzny z punktu widzenia regionu i powinny stanowić zrównoważoną całość.

• Endogeniczne – zasoby własne regionu, potencjał własny danego regionu. Wewnętrzny rozwój regionu jest skumulowanym procesem rozwoju realizującym się w skalach lokalnych. Jest to rozwój organizowany „od dołu” przez społeczność i kulturę lokalną, wewnętrzne potencjały regionu, małą przedsiębiorczość oraz inicjatywę i współpracę lokalną (gospodarka regionalna, infrastruktura, sfera społeczna i przestrzenna, ekosystem regionalny).

• Egzogeniczne – uwarunkowania historyczne, ogólny poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego kraju, system gospodarki, politykę państwa i postęp techniczny⁶.

Czynniki te można pogrupować według pięciu przyjętych aspektów rozwoju regionalnego; ekonomiczne, społeczne, techniczno-technologiczne, ekologiczne i polityczne.

Aspekty ekonomiczne to wszystkie te elementy, które maja wpływ na proces transformacji zasobów i czynników regionu w dobra i usługi. Możemy do nich zaliczyć: wielkość i sposób funkcjonowania regionalnego rynku dóbr i usług, tendencje zmian na regionalnym rynku pracy, dynamika popytu regionalnego i zmian w jego strukturze, zmiany dochodów ludności, przedsiębiorstw i organów samorządu terytorialnego działających w regionie, wzrost kapitału zaangażowanego w gospodarce regionalnej, napływ inwestycji krajowych i zagranicznych, jakość marketingu regionalnego, poziom management w gospodarce regionalnej, sytuacja makroekonomiczna w kraju (tempo wzrostu całej gospodarki narodowej, zmiany stopy inflacji, polityka pieniężna i budżetowa państwa, kurs walutowy i in.), sytuacja makroekonomiczna za granicą, możliwości wsparcia zewnętrznego, w tym środki pomocowe UE i inne⁷.

Kolejnym ważnym uwarunkowaniem są aspekty społeczne, które wyrażają i pomagają osiągnąć lepszy status oraz warunki życia mieszkańców danego regionu. Do nich zaliczamy: zmiany w ruchu naturalnym i strukturze ludności, tempo i charakter procesów urbanizacji, aglomeracji i metropolizacji, zmiany w stratyfikacji społecznej, zmiany w poziomie i stylu życia, zmiany w poziomie wykształcenia, postęp kulturalny, innowacyjność i przedsiębiorczość władz i społeczeństwa, sprawność funkcjonowania samorządów terytorialnych i ich organów, udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji lokalnych i regionalnych itp⁸.

Trzecią determinantą rozwoju jest wymiar techniczno-technologiczny, który zawiera wszystkie zjawiska, które charakteryzują się postępem w kwestii pełnego i racjonalnego wykorzystania środków produkcji i kapitałów. Przykładami czynników techniczno-technologicznych są:  wzrost kapitału trwałego i zmiany w jego strukturze, unowocześnienie struktury rzeczowej aparatu wytwórczego, rozwój zaplecza techniczno-badawczego i wdrożeniowego, jakościowe zróżnicowanie produkcji, rozwój przemysłów wysokiej technologii, poprawa jakości produkcji, innowacyjność techniczna, innowacje produktowe, rozwój i doskonalenie infrastruktury technicznej oraz podobne⁹.

Czwartym składnikiem wpływającym na rozwój regionalny są bodźce ekologiczne czyli procesy w których występuje wymiana między środowiskiem a człowiekiem. Doskonałym tego przykładem będą:  występowanie zasobów naturalnych , postęp w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego, racjonalizacja gospodarowania zasobami środowiska przyrodniczego, świadomość i kultura ekologiczna społeczeństwa, postęp w edukacji ekologicznej, skuteczność stosowania ekonomicznych i pozaekonomicznych instrumentów ochrony środowiska itd¹⁰.

Za ostatni możemy uznać czynnik polityczny. Jak sama nazwa wskazuje dotyczy to między innymi aspektów politycznych wynikających z poglądów politycznych rządzących partii lub ugrupowań, charakteru władzy i zakresu jej kompetencji, sposobu sprawowania władzy i stopnia jej akceptacji przez społeczeństwo¹¹.

3. ROZWÓJ REGIONALNY A UNIA EUROPEJSKA

Istotnym zjawiskiem wpływającym na rozwój regionalny jest proces integracji z Unią Europejską, której polityka zmierza do osiągnięcia spójności ekonomicznej i społecznej regionów. Z tej przyczyny Zjednoczona Europa staje przed wyzwaniami związanymi z ukształtowaniem nowych czynników rozwoju regionalnego, zwłaszcza:

– znacznym powiększeniem różnic społecznych i ekonomicznych w następstwie poszerzenia UE, którego konsekwencją może być zarówno konwergencja dochodów związana z przepływem kapitału, siły roboczej i wiedzy z regionów silnych do słabo rozwiniętych, albo też dalsza polaryzacja w wyniku umocnienia się biegunów wzrostu gospodarczego i stagnacji regionów zapóźnionych gospodarczo;

– przypuszczalnym przyśpieszeniem zmian gospodarczych w wyniku pogłębiającej się globalizacji i w konsekwencji wzrostu konkurencji;

– nowymi uwarunkowaniami rozwoju powstałymi wskutek rewolucyjnych przemian w nowych technologiach i rozwojem gospodarki opartej na wiedzy;

– tradycyjnymi uwarunkowaniami występującymi w krajach członkowskich UE, m.in. spadającym tempem rozwoju gospodarczego „starych” państw członkowskich- UE 15, zagrożeniami dla rynku pracy wynikającymi ze starzenia się społeczeństwa, problemem imigracji obywateli państw trzecich do miast i aglomeracji krajów UE¹².

Na poziomie krajowym instrumentem ułatwiającym integrację krajów słabiej rozwiniętych jest Fundusz Spójności wspierający budowę wielkich sieci transportowych oraz obiektów infrastruktury ochrony środowiska o dużym obszarze oddziaływania. Na poziomie regionalnym i sektorowym finansowe wsparcie krajom i regionom słabiej rozwiniętym zapewniają Fundusze Strukturalne: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny, Europejski Fundusz Orientacji, i Gwarancji Rolnej oraz Finansowy Instrument Wspierania Rybołówstwa¹³.

Biorąc pod uwagę powyższe uwarunkowania można określić zbiór czynników rozwoju regionalnego w Polsce, uwzględniający ogólne tendencje przemian gospodarki światowej, oraz wpływ procesów transformacji i integracji europejskiej na rozwój regionalny. Zakłada się przy tym, że charakter i przebieg procesów rozwoju regionalnego wyznaczają stałe lub słabo sterowalne warunki rozwoju oraz bardziej sterowalne czynniki aktywizacji europejskiej. Proponowany zbiór warunków rozwoju regionalnego przedstawia się następująco:

– stan środowiska przyrodniczego: warunkujący możliwość lokalizacji działalności gospodarczych charakteryzujących się dużymi wymogami środowiskowymi i wpływający na atrakcyjność regionu, szczególnie w sytuacji rozwoju przemysłów nowej technologii;

– warunki demograficzne: struktura oraz migracje ludności określające demograficzne warunki rozwoju relatywnie lepsze w regionach nowych państw członkowskich UE niż w regionach UE-15;

– struktura sieci osadniczej: charakter sieci osadniczej, funkcje miast i zachodzące między nimi powiązania mające wpływ zwłaszcza na lokalizację działalności gospodarczej, w tym powstawanie nowych obszarów gospodarczych i innowacyjnych, rozmieszczenie ludności, przepływy kapitału i siły roboczej;

– infrastruktura techniczna: sieć wodno-kanalizacyjna, energetyczna, gazowa, drogowa, kolejowa, transport lotniczy, telefonia, sieci WAN, Internet, pomocne w obniżaniu kosztów realizacji nowych inwestycji;

– infrastruktura edukacyjna: sieć placówek edukacyjnych, w tym przede wszystkim kształcenie zawodowe, oferty edukacyjne nabywania nowych kwalifikacji i ustawicznego kształcenia decydujące dla podnoszenia jakości kapitału ludzkiego mającego istotne znaczenie w gospodarce innowacyjnej i opartej na wiedzy;

– poziom i warunki życia ludności: obejmują zarówno poziom zamożności kształtujący popyt wewnętrzny, jak również warunki mieszkaniowe określające możliwości przemieszczania się siły roboczej oraz wyposażenie regionu w infrastrukturę socjalną- obiekty oświatowe, ochrony zdrowia, infrastrukturę turystyczną i kulturalną;

– bezrobocie: skuteczne ograniczanie bezrobocia jako elementu hamującego rozwój regionalny polega na stosowaniu aktywnych instrumentów polityki rynku pracy oraz wykorzystaniu różnic w strukturze demograficznej i wysokości wynagrodzeń na obszarze UE;

– sytuacja finansowa samorządu terytorialnego: jest warunkiem rozwoju infrastruktury technicznej i społecznej regionu, stanowi też ważny czynnik w procesie pozyskiwania środków z funduszy strukturalnych UE;

– struktura gospodarki: stanowi konsekwencję transformacji gospodarczej, warunkuje możliwość wystąpienia kooperacji, wymiany wiedzy i technologii, transferu kapitału, wpływa na potencjał endogeniczny regionu, podlega znacznym przekształceniom w wyniku postępującej globalizacji i wzrostu konkurencji¹⁴.

Członkostwo Unii Europejskiej daje rozwojowi regionalnemu wiele szans. Jednym z nich jest Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego ukierunkowany jest na rozwój potencjału społeczno-gospodarczego krajów członkowskich Unii Europejskiej oraz szczególnie słabych ekonomicznie i gospodarczo regionów UE. Ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju regionalnego finansowane są przede wszystkim projekty, które stawiają sobie za cel zwiększanie zatrudnienia, rozwój przedsiębiorczości, rozbudowę infrastruktury, wzrost innowacyjności i konkurencyjności gospodarczej, poprawę ochrony środowiska czy aktywizację współpracy między sąsiednimi regionami państw członkowskich. 
Polska otrzymuje środki z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach następujących programów:

• Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko

• Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka

• 16 Regionalnych Programów Operacyjnych dla województw

• Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej

• Program Operacyjny Pomoc Techniczna

• Programy Operacyjne Europejskiej Współpracy Terytorialnej 

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego ma w swoich działaniach przyczynia się do wzmocnienia spójności gospodarczej i społecznej przy jednoczesnym zmniejszaniu dysproporcji regionalnych. EFRR swoją pomoc koncentruje na wybranych priorytetach tematycznych. Pomoc ta w szczególności dotyczy finansowania przedsięwzięć związanych z:

- inwestycjami przyczyniającymi się do tworzenia stałych miejsc pracy,

- inwestycjami w infrastrukturę takimi jak: drogi, ekrany akustyczne, mosty, gabiony, obiekty inżynieryjne, nasypy i linie kolejowe

- działaniami wspierającymi rozwój regionalny i lokalny,

- pomocą techniczną.

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego przywiązuje ogromną wagę do uwarunkowań terytorialnych. W ramach EFRR podejmowane są liczne działania mające na celu rozwiązanie problemów gospodarczych, środowiskowych, a nawet społecznych miast. W przypadku obszarów, które posiadają niekorzystne warunki przyrodnicze EFRR dofinansowuje inwestycje, poprawiające dostępność, promujące działalność gospodarczą związaną z dziedzictwem kultury, promujące zrównoważone wykorzystanie zasobów naturalnych oraz pobudzanie sektora turystyki, a w szczególności organizatorów wycieczek i wyjazdów grupowych. Dodatkowo Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego finansuje również dodatkowe koszty wynikające z położenia geograficznego tzw. regionów najbardziej oddalonych¹⁵.

4. BARIERY ROZWOJU REGIONALNEGO

Poza czynnikami rozwoju regionalnego ważne są bariery, które hamują lub nawet uniemożliwiają progres gospodarczy w danym regionie. Bariery rozwoju regionalnego można podzielić na cztery grupy: bariery ekonomiczne, społeczne, techniczne i technologiczne, ekologiczne.

Pierwsza grupa obejmuje bardzo zróżnicowany kompleks przeszkód i ograniczeń związanych przede wszystkim z niedostatecznym poziomem produkcji regionalnej, wysokim bezrobociem, niedostatkiem kapitału, wadliwym funkcjonowaniem mechanizmu rynkowego, niedoinwestowaniem gospodarki regionalnej, brakiem środków finansowych i rzeczowych. Do tej grupy należy także zaliczyć ograniczenia tkwiące w niewłaściwej strukturze gałęziowej gospodarki regionalnej. Warto również zwrócić uwagę, że bardzo często barierą ekonomiczno-przestrzenną jest też koncentracja schyłkowych i tradycyjnych przemysłów, które mogą hamować rozwój całego regionu.

Bariery społeczne są także związane z poziomem kultury społeczności regionalnej, z akceptowanymi normami postępowania i wzorcami moralnymi. Ważną barierą społeczną jest bariera konsumpcji (płacy realnej), polegającą na tym, że obniżenie istniejącego poziomu konsumpcji powoduje napięcia społeczne i frustruje ludności, spadek wydajności pracy, ogólne pogorszenie dyscypliny społecznej. Istotną determinantą społeczną jest też chęć do zmian mieszkańców. Bardzo często niechęć starszych przedsiębiorców do zmian przeszkadza a nawet może uniemożliwić „wybicie” się nowych przedsiębiorstw, czy też tych ze słabsza koniunkturą.

Do barier technicznych i technologicznych należą między innymi niewłaściwa struktura rzeczowa i wysoki stopień zużycia aparatu wytwórczego, przestarzałe metody techniczne i technologiczne, niedostateczny rozwój przemysłów wysokiej techniki, zbyt słabo rozwinięte zaplecze badawczo-rozwojowe, braki w infrastrukturze technicznej. Ogół tych składników może zniechęcać inwestorów do lokowania swojego kapitału, ponieważ równałoby się to ze zwiększonymi kosztami otwarcia np. linii produkcyjnej czy innego przedsiębiorstwa.

Do barier ekologicznych zaliczamy ograniczenia wynikające z braku lub niedostatecznej jakości zasobów naturalnych (surowców mineralnych, wód, gleb, i in.) oraz surowców pochodzenia rolniczego i leśnego. W tej grupie do najważniejszych należy bariera braku równowagi ekologicznej. Dodatkowo utrudnieniem może być; niedostatek zasobów naturalnych, degradacja środowiska – która utrudnia gospodarcze korzystanie z zasobów przyrody, uniemożliwia lokalizację niektórych form działalności gospodarczej oraz wpływa obniżająco na jakość życia społeczności lokalnych i regionalnych.

Poza tymi czterema głównymi obszarami barier występują ogromne pokłady utrudnień dla inwestorów czy przedsiębiorców w innych dziedzinach. Kolejnym problemem są bariery rozwoju procesów innowacyjnych ograniczające potencjał innowacyjny regionu, który jest zdolnością regionu do generowania innowacji lub ich adaptacji. Przyczyną takiego stanu rzeczy są braki sprzężenia zwrotnego na linii nauka – instytucje rozwojowe – praktyka. Wiąże się to generalnie z barierą utrudniającą rozwój procesów innowacyjnych i stanowi główny problem, który będzie decydował o konkurencyjności polskiej gospodarki i regionów¹⁶.

5. SZANSE I ZAGROŻENIA ROZWOJU REGIONALNEGO – NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO

Ciężko jest określić zagrożenia i szanse rozwoju regionalnego nie zagłębiając się w charakterystykę poszczególnych regionów, które nas interesują. Ogólne zagrożenia wynikają z barier jakie muszą zostać pokonane. Aby przedstawić te problemy podjęłam się analizy mocnych i słabych stron województwa mazowieckiego, a szczególnie rejonów wiejskich, które często są współfinansowane przez Unię Europejską.

Pod względem analizowanych wskaźników społeczno-ekonomicznych województwo mazowieckie charakteryzuje się korzystną sytuacją na tle kraju. Większość z nich przewyższa przeciętne wartości dla Polski. Należy podkreślić wysoką konkurencyjność Mazowsza na krajowym rynku ze względu na znaczący udział ludności z wyższym wykształceniem oraz ponadprzeciętnie wysokie saldo migracji. Niepokojąca może być natomiast niska, w porównaniu z resztą kraju aktywność społeczna, atrakcyjność turystyczna czy relatywnie niska wartość wskaźnika komputeryzacji. Województwo mazowieckie cechuje się niskim, w porównaniu z innymi województwami, poziomem rozwoju infrastruktury przejawiającym się stosunkowo niewielkim odsetkiem ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków oraz sieci wodociągowej.

Wykres 1. Odchylenie od średnich wartości dla Polski wskaźników społeczno-ekonomicznych w woj. Mazowieckim w roku 2010. (źródło: Szanse i zagrożenia oraz potencjalne kierunki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w ujęciu regionalnym, Wykonawca: Konsorcjum, Warszawa 2012)

Mocne strony	Słabe strony
- największy potencjał gospodarczy i  ludnościowy wśród województw; pozycja lidera przedsiębiorczości w Polsce - duży udział podmiotów działających w branżach najczęściej generujących innowacje oraz firm z kapitałem zagranicznym - największy w Polsce potencjał naukowy (Warszawa, Radom, Płock) do rozwoju przemysłu zaawansowanych technologii - rozwinięty sektor usługowy – najwyższy wskaźnik PKB w  kraju związany głównie z sektorem usług - silna pozycja metropolii warszawskiej związana z  funkcjami stołecznymi, dobrymi połączeniami komunikacyjnymi, szczególnie w transporcie międzynarodowym; miejsce do prowadzenia biznesu oraz przyciągania osób przedsiębiorczych - położenie województwa w ciągach europejskich korytarzy transportowych z węzłem w Warszawie - silna pozycja w  przemyśle rolno-spożywczym, wyspecjalizowane obszary produkcji rolnej, stanowiące bazę surowcową (owoce, warzywa, mleko, żywiec rzeźny) dla przetwórstwa rolno spożywczego - wysoki poziom wykształcenia mieszkańców Warszawy oraz miast regionalnych i subregionalnych - zasoby przyrodnicze o znaczeniu europejskim, występowanie zasobów wód leczniczych i geotermalnych - wysoki poziom gazyfikacji obszaru metropolitalnego Warszawy i dużych miast - bogate zasoby dziedzictwa kulturowego, rozwinięta działalność kulturalna - wzrastający ruch turystyczny w  skali kraju, w  tym zwłaszcza w Warszawie	- zmniejszenie znaczenia funkcji produkcyjnych województwa - niski poziom specjalizacji i usieciowienia gospodarki - niski potencjał rozwojowy i  absorpcji innowacji obszarów wiejskich, niski poziom dostępu do Internetu i e-usług w subregionach - niskie wykorzystanie wyników badań naukowych w przedsiębiorstwach - niska jakość infrastruktury drogowej i kolejowej (w tym dworców i przystanków) oraz słaba wewnątrz-regionalna dostępność komunikacyjna - degradacja przestrzeni miejskiej i  podmiejskiej, zanieczyszczenie powietrza i hałas, ponad dopuszczalne normy - nasilanie się polaryzacji przestrzennej - pogłębianie się zjawiska wykluczenia społecznego - niedostosowanie infrastruktury społecznej do potrzeb starzejącego się społeczeństwa, osób niepełnosprawnych oraz ich rodzin - niski poziom selektywnej zbiórki i  odzysku odpadów komunalnych oraz składowanie odpadów ulegających biodegradacji, trudności w  zagospodarowaniu odpadów niebezpiecznych, osadów ściekowych oraz problemy ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym - niezadowalający poziom retencji oraz stan urządzeń przeciwpowodziowych, brak polderów zalewowych; zabudowywanie obszarów zalewowych - przestarzałe technologie produkcji, przesyłu i  dystrybucji energii elektrycznej, wysoka emisyjność źródeł energii; obszary deficytu energii elektrycznej, szczególnie w północnej części województwa - wyczerpana przepustowość gazociągów wysokiego ciśnienia zasilających Warszawę i Radom - niskie wykorzystanie OZE
Szanse	Zagrożenia
- rozwój wyspecjalizowanych obszarów produkcyjnych, powiązań sieciowych w tym klastrów, wysoko wyspecjalizowanych konsorcjów - rozwój B+R nowych technologii głównie, biotechnologii, biomedycyny, nanotechnologii, fotoniki i  optoelektroniki, technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) i kosmicznych - rozwój przemysłu, produkcja nowych, innowacyjnych materiałów i urządzeń w oparciu o najnowsze osiągnięcia nauki i techniki - rozwój przedsiębiorczości i pozarolniczych miejsc pracy przy wykorzystaniu potencjału wewnętrznego - rozwój miast regionalnych, subregionalnych powiatowych, rozwijanie funkcji społeczno-gospodarczych i aktywizacja obszarów wiejskich - wykorzystanie potencjału województwa mazowieckiego w zakresie energetyki ze źródeł odnawialnych i ewentualne wykorzystanie zasobów gazu i ropy z łupków - rozwój i modernizacja systemu transportowego (rozwój infrastruktury TEN-T, koleje szybkich prędkości, lotnisko Centralne, lotniska regionalne, w tym Radom-Sadków i lokalne) - wzmocnienie procesów rewitalizacji miast i  obszarów zdegradowanych i tracących funkcje - poprawa jakości środowiska i  wzrost świadomości proekologicznej, ograniczenie emisji zanieczyszczeń poprzez rozwój czystych technologii - poprawa warunków życia, polityka prorodzinna, wzrost postaw prospołecznych i  aktywności obywatelskiej, wzrost dostępności do usług w ramach infrastruktury społecznej - dostosowanie kształcenia do potrzeb rynku pracy oraz do potrzeb przemysłu kluczowych branż - dostęp do Internetu szerokopasmowego na terenie całego województwa - zwiększenie retencji wodnej, przywrócenie naturalnych terenów zalewowych oraz wzrost lesistości w  zlewni z  wyłączeniem terenów międzywala rzek - poprawa bezpieczeństwa energetycznego regionu zapewniającego trwały rozwój - wzrost znaczenia turystyki w gospodarce krajowej i tworzeniu PKB - rozwój przedsiębiorstw sektora kreatywnego	- zmniejszenie roli i  znaczenia metropolii warszawskiej w  układzie europejskim - recesja gospodarcza - kryzys finansów publicznych - brak skutecznej polityki gospodarczej państwa - zmniejszenie liczby miejsc pracy - nadmierne obciążenia fiskalne osób fizycznych, podmiotów gospodarczych oraz jednostek samorządu terytorialnego negatywnie wpływających na procesy gospodarcze w województwie mazowieckim - pogorszenie się warunków do prowadzenia działalności gospodarczej oraz spadek konkurencyjności mazowieckich firm - brak stabilności finansowej JST koniecznej do realizowania zadań inwestycyjnych - degradacja niemodernizowanych linii kolejowych i  starzenie się taboru - wzrost natężenia ruchu samochodowego - brak rozwiązań systemowych ograniczających rozwój zjawiska niekontrolowanej suburbanizacji - niekontrolowane migracje - umacnianie „szarej strefy” - wysokie koszty energii i życia wynikające z „pakietu klimatycznego” - przyrost ilości wytwarzanych odpadów oraz zbyt niski odsetek odpadów poddawanych odzyskowi - ryzyko wystąpienia klęsk żywiołowych (susza, powódź, deficyt wody, huragany) - zagrożenie awarią w  elektroenergetycznym systemie przesyłowym, możliwość wystąpienia niedoboru gazu ziemnego i  ropy, brak spójnej polityki energetyczno-klimatycznej i systemu zachęt w kierunku wykorzystania czystych źródeł energii - zagrożenia epidemiologiczne - zagrożenia militarne i terrorystyczne

Tabela 1.Analiza SWOT województwa mazowieckiego – synteza.

(źródło: STRATEGIA ROZWOJU WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO DO 2030 ROKU Innowacyjne Mazowsze, Samorząd Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2013)

Największym potencjałem obszarów wiejskich województwa mazowieckiego według ankietowanych przedstawicieli starostw powiatowych są: jakość i dostępność edukacji oraz wysoka jakość środowiska przyrodniczego (w obu przypadkach 95,7% odpowiadających). Na drugim miejscu wymieniany jest łatwy dostęp komunikacyjny do miasta powiatowego oraz walory turystyczne obszaru. Wśród ankietowanych przedstawicieli Lokalnych Grup Działania natomiast najczęściej udzielaną odpowiedzią była współpraca z innymi gminami (100% odpowiadających), dziedzictwo kulturowe obszaru i na trzeciej pozycji łatwy dostęp komunikacyjny do miasta powiatowego oraz wysoka jakość środowiska przyrodniczego. Jako bariery rozwojowe przedstawiciele powiatów wskazują na pierwszym miejscu niski poziom infrastruktury turystycznej/agroturystycznej, a na drugim nierentowność prowadzenia gospodarstwa rolnego. Przedstawiciele LGD podzielają te opinie, wskazując także wysokie bezrobocie mieszkańców jako barierę dla rozwoju Mazowsza¹⁷.

Mocne strony	Słabe strony
Najwyższy poziom rozwoju regionalnego w kraju Korzystne warunki naturalne dla rozwoju rolnictwa Wzrost efektywności rolnictwa Spadek zatrudnienia w rolnictwie Wysoki potencjał demograficzny i edukacyjny oraz stosunkowo wysoki udział ludności w wieku produkcyjnym Rozwój rolnictwa ekologicznego	Ograniczony dopływ kapitału zagranicznego poza obszary metropolitalne Rozproszone osadnictwo wiejskie Duże dysproporcje w rozwoju sieci wodociągowej i kanalizacyjnej Mała liczba charakterystycznych produktów regionalnych (w tym turystycznych) Ograniczony przestrzennie zasięg dyfuzji impulsów rozwojowych z obszaru metropolitalnego

Tabela 2. Mocne i słabe strony obszarów wiejskich województwa

(źródło: Szanse i zagrożenia oraz potencjalne kierunki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w ujęciu regionalnym, Wykonawca: Konsorcjum, Warszawa 2012)

Natomiast jako barierę dla rozwoju sektora rolniczego najczęściej wskazywano brak organizacji producentów. Ponadto, przedstawiciele LGD wskazują na niekorzystną strukturę wytwórczą rolnictwa.

Niewątpliwą szansą dla rozwoju obszarów wiejskich Mazowsza jest funkcjonowanie największego wewnętrznego rynku zbytu na produkty rolne w Polsce, za sprawą olbrzymiego zapotrzebowania ze strony aglomeracji warszawskiej. Mazowieckie rolnictwo jest konkurencyjne w skali kraju głównie za sprawą silnie rozwiniętego sektora sadowniczego i ogrodniczego w południowej i zachodniej części województwa. Duży potencjał rozwojowy posiada również prężnie rozwijająca się hodowla bydła w północnych powiatach województwa. Szansą rozwojową jest jednak dalsza specjalizacja produkcji rolniczej o wysokiej jakości i konkurencyjności, jak rozwój rolnictwa ekologicznego i wolnego od żywności genetycznie modyfikowanej, którego produkty skierowane są głównie do mieszkańców aglomeracji warszawskiej.

Szansą dla rozwoju obszarów wiejskich Mazowsza jest wspieranie tworzenia grup producentów rolnych poprzez uproszczenie ustawodawstwa oraz ograniczanie barier administracyjnych dla rozwoju przedsiębiorczości, na przykład poprzez maksymalne uproszczenie struktury wniosków o dofinansowanie.

Istotnym zagrożeniem rozwojowym jest wzrost polaryzacji w rozwoju społeczno-gospodarczym pomiędzy Obszarem Metropolitalnym Warszawy a obszarami peryferyjnymi. Wynika to po części ze słabnącego znaczenia ośrodków subregionalnych jako konkurencyjnych rynków pracy i kierunku migracji, zwłaszcza w przypadku Radomia. Obszary peryferyjne Mazowsza są więc zagrożone marginalizacją.

Stosunkowo niska atrakcyjność turystyczna Mazowsza oraz niedostateczny poziom potrzebnej infrastruktury jest zagrożeniem dla rozwoju turystyki wiejskiej, w tym agroturystyki, która najprawdopodobniej nadal będzie się rozwijać jako zjawisko niszowe, dostępne dla niewielkiego odsetka ludności.

Zagrożeniem jest również niska aktywność społeczna, która nie sprzyja rozwojowi przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. Należy dążyć do rozwoju inicjatywy oddolnej i zwiększenia roli samorządów terytorialnych w rozwoju wsi mazowieckiej. Województwo mazowieckie posiada najlepiej wykształconą ludność na obszarach wiejskich. Drzemiący w niej wysoki poziom kapitału ludzkiego musi jedynie zostać zaktywizowany poprzez inicjatywę oddolną¹⁸.

Zagrożenia rozwojowe	Szanse rozwojowe
Słabnące znaczenie ośrodków subregionalnych Tereny peryferyjne zagrożone marginalizacją Zbyt powolny rozwój pozarolniczego rynku pracy Redukcja środków pomocowych dla regionu (Mazowsze „regionem przejściowym”)	Wzrost efektywności rolnictwa Spadek bezrobocia Możliwość wykorzystania zasobów kapitału ludzkiego w kontekście rozwoju gospodarki opartej na wiedzy Rosnący potencjał społeczny i ekonomiczny obszaru metropolitalnego Warszawy Poprawiająca się dostępność komunikacyjna

Tabela 3. Zagrożenia i szanse obszarów wiejskich

(źródło: Szanse i zagrożenia oraz potencjalne kierunki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w ujęciu regionalnym, Wykonawca: Konsorcjum, Warszawa 2012)

Znaczenie obszarów wiejskich w realizacji Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do 2020 roku jest szczególnie podkreślone w celu strategicznym „Poprawa spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej regionów w warunkach zrównoważonego rozwoju”. Podkreślono potrzebę wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, wspominając między innymi o tworzeniu klastrów wiejskich. Udział obszarów wiejskich w inwestycjach strukturalnych RPO WM utrzymuje się jednak na poziomie przeciętnym dla kraju. Wart uwagi jest fakt, iż oprócz koncentracji interwencji w obszarze środowiska i transportu, relatywnie dużo projektów z zakresu wsparcia infrastruktury społecznej realizowanych było właśnie na obszarach wiejskich¹⁹.

PODSUMOWANIE

W dzisiejszych czasach rozwój regionalny napotyka wiele barier związanych z polityką, ekologią czy uwarunkowaniami geograficznymi regionu. Zagraża mu wiele czynników takich jak nieprzychylność rządów, które sprawują pieczę polityczną, kryzys lub stagnacja gospodarcza, utrudniające działanie firm przepisy, niekontrolowanie migracji czy umacniająca się „szara strefa”. Dodatkową przeszkodą są słabe strony regionów prezentowane przez niedogodne warunki geograficzne, niedostosowanie zaplecza technicznego do powstających nowych przedsiębiorstw czy nieodpowiadania infrastruktura społeczna uwzględniająca starzejące się polskie społeczeństwo. Jednak regiony mają swoje szanse, które umożliwiają im prężny rozwój. Upatruje się ich w rozwój przemysłu, usług i innych gałęzi gospodarki, ponadto można do tego zaliczyć złoża naturalne czy wykorzystanie potencjału miast i regionów. Do mocnych stron rozwoju regionalnego można zaliczyć wciąż wzrastający poziom wykształcenia i ilości specjalistów, położenia w ważnych ciągach towarowych czy chociażby wzrastający ruch turystyczny w niektórych regionach. Również członkostwo w Unii Europejskiej daje naszemu rozwojowi regionalnemu wiele wsparcia, chociażby w postaci dotacji czy przepisów.

Jeżeli samorządy wystarczająco dobrze wykorzystają pomoc z zewnątrz w postaci dotacji oraz potencjał regionów istnieją duże szanse, że polityka regionalna a też w tym i rozwój regionalny będzie pełnił coraz to większą role w rozwoju całego Państwa.

BIBLIOGRAFIA:

1. Szlachta J., Główne problemy polityki rozwoju regionalnego Polski na przełomie XX i XXI wieku. W: Strategiczne wyzwania dla polityki rozwoju regionalnego Polski, F. Ebert Stiftung, Warszawa 1996

2. Kudłacz T., Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999

3. Klasik. A., Koncepcje rozwoju regionalnego Polski na tle zróżnicowań regionalnych. Stenogram z seminarium pt. „Rozwój regionalny jako element integracji europejskiej”, Sejm RP, 22 kwietnia 1997.

4. Strzelecki Z., Gospodarka regionalna i lokalna, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2008

5. Grosse G.T., Przegląd koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego, [online] [dostęp z dnia: 30.04.2015 roku]. Dostępne w Internecie: http://www.studreg.uw.edu.pl/pdf/2002_1_grosse.pdf

6. Czudec A., Możliwości i bariery rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009

7. Szewczuk A., Kogut-Jaworska M., Rozwój regionalny i lokalny. Teoria i praktyka, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2011

8. Churski P., Rozwój regionalny i lokalny w warunkach transformacji gospodarczej i integracji europejskiej, [online], [dostęp z dnia 9.05.2015 roku]. Dostępny w Internecie: http://www.klin.cba.pl/studia/semestr6/Cw.2ob.ROZWOJ_REGIONALNY_W_WARUNKACH.pdf

9. Wróblewska-Jachna J., Polityka regionalna w Polsce i Europie po rozszerzeniu Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe ATH, Bielsko-Biała 2006,

10. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego W: Fundusze strukturalne - dofinansowania z Unii Europejskiej, [online], [dostęp z dnia: 4.05.2015 roku]. Dostępny w Internecie: http://www.fundusze-strukturalne.pl/efrr.html

11. Szanse i zagrożenia oraz potencjalne kierunki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w ujęciu regionalnym, Wykonawca: Konsorcjum, Warszawa 2012, [online], [dostęp z dnia: 1.05.2015 roku]. Dostępny w Internecie: http://ksow.pl/fileadmin/user_upload/ksow.pl/pliki/ANALIZY_ekspertyzy/Raport_FINAL%20Szanse%20i%20zagrozenia%207_01.pdf

12. STRATEGIA ROZWOJU WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO DO 2030 ROKU Innowacyjne Mazowsze, Samorząd Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2013, [online], [dostęp z dnia: 3.05.2015 roku]. Dostępny w Internecie: http://mbpr.pl/user_uploads/image/PRAWE_MENU/PROJEKT%20STRATEGII/SRWMPROJ.pdf

1^Szlachta J., Główne problemy polityki rozwoju regionalnego Polski na przełomie XX i XXI wieku. W: Strategiczne wyzwania dla polityki rozwoju regionalnego Polski, F. Ebert Stiftung, Warszawa 1996

2^ Kudłacz T., Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999

3^ Klasik. A., Koncepcje rozwoju regionalnego Polski na tle zróżnicowań regionalnych. Stenogram z seminarium pt. „Rozwój regionalny jako element integracji europejskiej”, Sejm RP, 22 kwietnia 1997.

4^Strzelecki Z., Gospodarka regionalna i lokalna, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2008, str. 78-79

5^Grosse G.T., Przegląd koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego, [online] Dostępne w Internecie: http://www.studreg.uw.edu.pl/pdf/2002_1_grosse.pdf

6^ Czudec A., Możliwości i bariery rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009, str. 13

7^ Szewczuk A., Kogut-Jaworska M., Rozwój regionalny i lokalny. Teoria i praktyka, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2011, str. 53

8^ Szewczuk A., Kogut-Jaworska M., Rozwój regionalny i lokalny. Teoria i praktyka, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2011, str. 54

9^ Ib. Str. 55

10^ Ib. Str. 56

11^ Ib. Str. 57

12^ Churski P., Rozwój regionalny i lokalny w warunkach transformacji gospodarczej i integracji europejskiej, s. 8-9, [online] dostępny w Internecie: http://www.klin.cba.pl/studia/semestr6/Cw.2ob.ROZWOJ_REGIONALNY_W_WARUNKACH.pdf

13^ Wróblewska-Jachna J., Polityka regionalna w Polsce i Europie po rozszerzeniu Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe ATH, Bielsko-Biała 2006, s 374

14^ Churski P., Rozwój regionalny i lokalny w warunkach transformacji gospodarczej i integracji europejskiej, s. 18-19, [online] dostępny w Internecie: http://www.klin.cba.pl/studia/semestr6/Cw.2ob.ROZWOJ_REGIONALNY_W_WARUNKACH.pdf

15^ http://www.fundusze-strukturalne.pl/efrr.html

16^ Czudec A., Możliwości i bariery rozwoju regionu, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009, str. 51-59, 146-151

17^ Szanse i zagrożenia oraz potencjalne kierunki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w ujęciu regionalnym, Wykonawca: Konsorcjum, Warszawa 2012, str. 158-160, [online] dostępny w Internecie: http://ksow.pl/fileadmin/user_upload/ksow.pl/pliki/ANALIZY_ekspertyzy/Raport_FINAL%20Szanse%20i%20zagrozenia%207_01.pdf

18^ Ibid. Str. 161-163

19^ Ibid. Str. 163-165

7