aition (początek)

! pius Aeneas (pius – gorliwy, oddany czemuś; tu: bogom, rodzicom i ojczyźnie)

pozostałe cnoty Eneasza:

- pietas (miłość do bogów, bliskich, ojczyzny, bogobojność, pobożność),

- officium (poczucie obowiązku),

- virtus (cnota etyczna, męstwo, odwaga),

- humanitas (zrozumienie natury ludzkiej, słabości człowieka, miłosierdzie, litość, dobroć okazywana innym),

- iustitia (sprawiedliwość),

- clementia (łagodność, łaskawość)

Romanitas – „rzymskość” – zbiór pojęć i praktyk poprzez który Rzymianie definiowali samych siebie urbanitas – dosł. ogłada miejska, wytowrność, grzeczność; składają się na nią:
elegantia – umiar, wyczucie smaku
proprietas – stosowność, złoty środek w zachowaniu i moralności
decorum – stosowność w estetyce

rusticitas – wiejska prostota

arbiter elegantiarum – osoba będąca wzorem dobrego smaku

mores maiorum – obyczaje przodków – Rzymianie mają nabożny stosunek do przeszłości, dzięki czemu zachowują spójną wizję i ciągłość: kulturową, etyczną, moralną; rodzina jest dla nich najważniejszą strukturą, niewolnik również jest częścią rodziny, każde przedpołudnie Rzymianin spędza na salutatio – przywitaniu się z poszczególnymi klientami w atrium

gravitas – surowość, powaga (przeciwstawna temu jest zmienność Greków – levitas Graeca)

- constantia – stałość, niezmienność

- magnitudo animi – wielkoduszność, szczodrość (np. hojne przyznawanie obywatelstwa rzymskiego)

- probitas – uczciwość, rzetelność - fides – wierność, zaufanie, wzajemna lojalność wobec ludzi i wobec zasad

„bezustannemu treningowi wojskowemu” (armorum exercitatio)
„dokładnemu przestrzeganiu dyscypliny w obozach” (disciplina castrorum)
„niestrudzonemu kultywowaniu sztuki wojennej” (usus militiae)

homo novus – pierwszy członek rodu, który wspiął się na szczyt cursus honorum (np. Cyceron)

triumphus – najbardziej uroczysta forma uczczenia zwycięskiego wodza; prawo do odbycia triumfu przyznawał senat; w okresie cesarstwa przysługiwało ono tylko cesarzowi polegał on na uroczystym wjeździe do miasta na czele oddziału wojska, z prezentacją jeńców i łupów, jego zwieńczeniem było składanie ofiar w świątyni Jowisza na Kapitolu, do którego wiodła via Sacra

licentia ludicra – wolność słowa

funeralia – pogrzeb

pompa funeralis – pochód pogrzebowy

mowy pochwalne/pogrzebowe, czyli laudatio funebris

pojedynek gladiatorów => munera

sacrifica – ofiary składane bogom

błąd (vitium)

wszystko trzeba zacząć od początku (instauratio)

actiones – wystąpienia publiczne

rostra – mównice na Forum Romanum

ludi – igrzyska, zawody sportowe, widowiska i tym podobne oficjalne uroczystości związane z jakimś świętem religijnym lub inną specjalną okazją (Ludi Florales, Ludi Romani, Ludi Plebei, Ludi Ceriales, Ludi Apollinares)

libacja – ścięcie

wyjęcie wnętrzności (exta)

venationes – polowania,

namuachiae – bitwy morskie

pompa deorum – procesja,

curator ludorum – przewodzi ludi, jest ubrany i pomalowany jak wódz podczas triumfu

aulos (łac. tibia) – dwie niezależne piszczałki

cithara – rodzaj liry

scabellum – but z podwójną podeszwą, w której znajdowały się małe, brzęczące przy uderzeniu talerze

cornu – róg o długości ok. 3m w kształcie litery G; symbol militariów – wykorzystywany w wojsku i na paradach

tuba – długa (ok. 1,3 m) trąbka wykonana z brązu, używana w wojsku

lituus – długa trąbka w kształcie litery J (lituus oznacza także laskę pasterską augura, która służy do wyznaczania granic świątyni)

hydraulus – organy wodne (na przedstawieniach militarnych występowały z tuba i cornu)

kalikanci – do pompowania hydraulus

sistrum – grzechotka

cymbala – małe talerze

theatron = cavea

vomitoria – wyjścia + system klatek schodowych (Rzymianie do tego stopnia opracowali system „opróżniania” teatrów, że z Koloseum ok. 45 tysięcy widzów mogło wyjść w 5 minut)

velarium – zasłona nad teatrem

balteus (murek) odgradzający widownię od sceny

tragedia: fabula cothurnata/crepidata (o charakterze greckim) oraz fabula praetexta (o charakterze rzymskim)

fabula palliata (na podstawie greckiej komedii nowej – naśmiewała się z Greków) Plaut (floruit 218 – 184) – dużo muzyki, śpiewu, tańca Terencjusz (floruit 166 – 160) – bardziej skomplikowana i mniej wulgarna fabuła

fabula togata – naśmiewała się z Rzymian

mim – sztuki (mówione), w których artyści głosem, mimiką i gestem naśladowali ludzi uwikłanych w proste i na ogół zabawne sytuacje; grano go bez masek, butów, mogły występować kobiety; klasyczny mim posiadał cztery postacie: 1. stupidus (głupiec) 2. mulier (kobieta) 3. pecuniosus (bogacz) 4. scurra (błazen)

pantomima – sztuki, których motywem głównym były przerobione wielkie tragedie, a więc tematyka mitologiczna, nieme, oparte na tańcu, ruchu, ekspresji i muzyce, pojawiały się również śpiewy (arie heroin)

fabula atellana – ludowa farsa italsk

pył wulkaniczny + woda + kruszywo (caementum)

szalunek - konstrukcja tymczasowa używana przy betonowaniu, tworząca formę dla betonu i usuwana po jego stwardnieniu dzięki szalunkowi Rzymianie tworzą mur odlewowy, a z czasem wprowadzają kolejne jego modyfikacje

styl budowania murów (opus)
– opus caementicum – najprostszy, poprzez szalunek
– opus quadratum – mur z trawertynu
– opus mixtum – z zewnątrz quadratum, w środku caementicum
– opus incertum (szalunek – zdjęcie szalunku wcześniej – wepchnięcie kamieni) był najbardziej odporny na pękanie
– opus reticulatum (jak incertum, ale zamiast kamieni – stożki) bardzo popularny za czasów Augusta, ale szybko pękający
– opus testaceum/latericum – z wypalonych cegieł (najczęściej stosowane przy narożnikach)

pilastry – element dekoracyjny w formie płaskiego występu (w kształcie kolumny) wystającego ze ściany

cardo, decumanus – dwie główne ulice przecinające się pod kątem prostym, na ich przecięciu powstawało forum, na ich krańcach znajdowały się bramy do miasta

insulae – tworzyły je pozostałe drogi przecinające się pod kątem prostym, na nich powstawały kamienice czynszowe lub budynki prywatne

pomerium – linia o charakterze sakralnym, wyznaczająca granice miasta

ostium - drzwi

2. vestibulum - mały przedsionek

3. fauces - korytarze

4. tabernae – sklepy

5. atrium - cześć oficjalna domu

6. compluvium - dziura w suficie

7. impluvium – basenik

8. tablinum - gabinet pana domu

9. triclinium - jadalnia

10. alae - otwarte pokoje po bokach

11. cubiculum - sypialnia

12. culina - kuchnia

13. posticum - tylne drzwi

14. peristilium – perystyl + hortus – ogród

15. piscyna - staw

16. exhedra - salon/wspólna jadalnia

lararium – (w atrium) kapliczka, w której Rzymianie czcili przodków

imagines maiorum – trzymane w atrium maski przodków

westybul – przedsionek

casparius przyjmował od wchodzących pieniądze oraz kosztowności do depozytu (w termach)

szatnie (apodyterium)

baseny z zimną wodą (frigidarium)

mała ogrzewana sala przygotowującej organizm do zetknięcia z wyższą temperaturą (tepidarium)

baseny z gorącą wodą (calidarium)

łaźnie: sucha (laconicum) lub parowa (sudationes)

sale masażu (oleoterion), w których namaszczano ciała olejkami

sala do wypoczynku (tepidarium)

W konstrukcji term rzymskich zastosowano system centralnego ogrzewania, nazywany przez Rzymian hypocaustum – podłoga była ogrzewana parą z pieców (posadzka była ułożona na szeregu podpórek).

Circus Maximus – najstarszy i największy cyrk w Rzymie, położony między Palatynem i Awentynem, mógł pomieścić około 250 tysięcy widzów

istniały cztery partie/stronnictwa (factiones) biorące udział w wyścigach

spina – długi niski i mur rozdzielający tory; znajdowały się na nim ołtarze bóstw, posągi, małe budowle kultowe albo dekoracyjne (np. fontanny, obeliski); z dwóch stron muru umieszczano po trzy masywne słupki oraz po 7 przedmiotów: z jednej strony 7 jaj (septem ova), z drugiej 7 delfinów – przedmioty te zdejmowano przy każdym, kolejnym okrążeniu dla kontroli ilości okrążeń

najczęściej wykorzystywane rodzaje rydwanów to: bigae (dwukonne), trigae (trójkonne), quadrigae (czterokonne

- andabata: ubrany w ciężką kolczugę oraz hełm z przyłbicą bez otworów na oczy; walczył różnie: pieszo lub konno; walczyli prawdopodobnie na oślep, zadając cięcia i wyszukując rywala po odgłosach; ta forma gladiatorów popularna była w połowie I wieku p.n.e. i miała raczej zadanie rozbawienia widzów

- bestarius: wyposażony jedynie w sztylet lub włócznię; wlczył z dzikimi zwierzętami (w walkach zwanych venatio) często ponosząc śmierć

- caterviarii: wałczył w grupach

- crupellarius: ciężko opancerzony gladiator, którego styl walki wywodził się z Galii - eques: walczył konno; wyposażony w miecz, włócznię oraz okrągłą małą tarczę (noszona w lewej ręce); ich uzbrojenie wzorowane było na rzymskiej kawalerii z ok. 100 roku p.n.e; equites wychodzili na arenę zazwyczaj jako pierwsi; wjeżdżali na koniach siwych z reguły (preferowano takie); w pewnej fazie walki jeźdźcy zsiadali z koni i dalej walczyli pieszo.

- gallus: był to ciężkozbrojny gladiator, który początkowo stanowiony był przez jeńców wojennych z celtyckich plemion galijskich

- hoplomachus: występował w pełnym rynsztunku wzorowanym na greckich hoplitach

- samnis: najstarszy typ ciężkozbrojnego gladiatora; ta kategoria gladiatorów stanowiona była przez jeńców wojennych z ludu zamieszkującego środkowo-wschodnią Italię; początkowo posiadali typowe uzbrojenie samnickie

> venationes – inscenizacje polowań

> damnatio ad bestias – kara polegająca na wrzuceniu skazańca na arenę lub do klatki pełnej dzikich zwierząt – publiczne egzekucje

> naumachia – inscenizowana bitwa morska wystawiana na specjalnie tworzonym basenie (czasami w amfiteatrze) albo naturalnym jeziorze; zazwyczaj przedstawiała zwycięską bitwę wojsk rzymskich