Historia Katechezy

Pochylając się nad historią Kościoła zauważamy, jak w jego posłudze zachowana jest wierność przekazanemu orędziu zbawczemu, ale też jak dokonuje się proces zmian uwzględniających przemiany zachodzące w teologii, kulturze, życiu społecznym a nawet ekonomii. Wszystkie te uwarunkowania miały poważny wpływ na poszukiwania katechetyczne i ukształtowanie się modelu katechezy, która byłaby jej najdoskonalszym wypełnieniem posłannictwa Chrystusowego: Idźcie na cały świat i głoście Ewangelię wszelkiemu stworzeniu. Kto uwierzy i przyjmie chrzest, będzie zbawiony (Mk 16, 15-16). Wykaz grecki „katecheo” składa się z dwóch słów: kata i echeo. Początkowo cząstkowo cząstki wyrazu „kata” Grecy używali na określenie kierunku „z góry ku dołowi” (na określenie kierunku „z góry ku dołowi” używano przedrostka ana). Słowo echeo znaczyło: zabrzmieć, mówić, krzyczeć i jest spokrewnione ze znanym nam wyrazem echo. Echeo w połączeniu z cząstką kata (katecheo) oznaczało rozbrzmiewanie, które ma wywołać echo – odpowiedź u słuchaczy.

W początkach chrześcijaństwa wyrazu katecheo, który znaczył „uczyć ustnie”, zaczęto używać na określenie nauczania religijnego, czyli „pouczenia w wierze”. W Nowym Testamencie spotykamy go 8 razy¹. Według A. Knaubera podstawowym znaczeniem tego słowa u Łukasza jest: (…) pozwolić rozbrzmiewać w uszach i sercu² . Stąd pod koniec II wieku zrodził się termin katechesis (katecheza) czyli instrukcja, pouczenie religijne. Uczestnik katechezy nazywany był katechumenos (katechumen), a uczący i prowadzący katechezę – katechetes (Katecheta). Stąd też wywodzą się dalsze słowa: katechizm, katechizacja, katechizować, katechetyka – teoria katechezy.

Polecenie Chrystusa Pana: Idąc(…) nauczajcie wszystkie narody (Mt 28,19) obowiązuje w Kościele zawsze. Wypełnianie tego obowiązku należy do istoty posługi Kościoła. Bez katechezy Kościół przestałby istnieć. Dlatego w Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen Gentium znajdujemy stwierdzenie : wśród głównych obowiązków biskupich szczególne miejsce zajmuje głoszenie Ewangelii (KK 25)³.

Katecheza jest więc jedną z form ewangelizacyjnej misji Kościoła (Dok. Cz.I). To co Pan Bóg dał ludziom objawił (przez wydarzenia i towarzyszące im słowa), Kościół przekazuje dalej kolejnym pokoleniom. Czyni to poprzez:

1. Ewangelizację w sensie ścisłym, która ma na uwadze zapoczątkowanie wiary, a więc zmierza do tego by ludzie przyjęli Słowo Boże i nim żyli;

2. Katechizację, poprzez którą Kościół stara się, by wiara oświecona nauką stawała się żywą, wyraźną (explicite) i czynną.

3. Liturgię (zwłaszcza liturgię eucharystyczną) a w niej przez czytania i wykład biblii.

4. Teologię czyli systematyczny wykład i naukowe badanie prawd wiary⁴

Cała ewangelizacja (we wszystkich swoich formach) zmierza do obudzenia żywej i dojrzałej wiary, a więc (…) zwracającej umysł ku Bogu, skłaniającej do posłuszeństwa Jego działaniu, prowadzącej do żywego poznania mowy tradycji, wypowiadającej i ujawniającej prawdziwy sens świata i ludzkiej egzystencji (Dok. 33). Posługa Słowa jest zatem przekazywaniem Orędzia zbawczego – niesieniem ludziom Ewangelii.

1. Starożytny katechumenat apostolski

Głoszenie Ewangelii Chrystusowej przez Apostołów i ich uczniów możemy poznać zgłębiając Ewangelie, Dzieje i Listy Apostolskie. Jezus często nauczał wielkie rzesze, grupy, ale i po obrzędach chrztu wspólnota też uczestniczyła. W listach Apostołów znajdujemy zapisy świadczące o związkach z chrztem św.

2. Nauczanie apostolskie (odczytać Dz 2,22-24.29-41) dwie formy nauczania;

- Kerygmat Piotrowy (ewangelizacyjny) mający na celu obudzenie wiary i przygotowanie do chrztu ; najwięcej dowiadujemy się z I cz. Dz:

1) Nadszedł czas wypełnienia proroctw mesjańskich;

2) Znalazły one wypełnienie w życiu i paschalnym dziele Jezusa (zarys biografii);

3) Na mocy zmartwychwstania Jezus został wywyższony na prawicy Boga jako Mesjasz i Pan Nowego Izraela;

4) Duch Święty w Kościele jest znakiem obecnej mocy i chwały Jezusa;

5) Kerygmat kończy się wezwaniem do pokuty i nawrócenia.

- Głoszenie nauki (Didache) – skierowane do już ochrzczonych o charakterze ściślej katechetycznym⁵.

W swoim posługiwaniu apostołowie najczęściej posługiwali się poszerzoną metaforą ilustrującą jakąś duchową prawdę, np. o starych i nowych bukłakach (Mt 2,22nn), o siewcy (Mk 4,2-8), o soli (Mt 16,13), o nieuczciwym zarządcy (Łk 16,1-8). Sytuacje zaczerpnięte są z życia codziennego słuchaczy, puenta zaś stanowiąca istotną naukę zawarta jest w końcowym zdaniu, np.; Czuwajcie więc, bo nie znacie dnia ani godziny… (Mt 25,13).

Inną metodą stosowaną przez Jezusa był epigram, tzn. zwięzła satyryczna forma, która łatwo utrwala się w pamięci słuchacza, nie daje mu spokoju i pobudza do refleksji, np. Kto stara się zachować życie swoje, straci je, a kto straci swoje życie dla mnie, znajdzie je (Mt 10,39).

Najczęściej stosowana przez Jezusa jednak była forma dialogu. Odnosiła się najczęściej do egzystencjalnych problemów ludzkich. Pytania Jezusa stawiały słuchaczy często wobec dylematu, np. Za kogo ludzie uważają Syna Człowieczego? (…) A wy za kogo mnie uważacie? (Mk 8,27.29).

Są różnorodne formy nauczanie Jezusowego jednak wszystkie charakteryzują się bezgraniczną miłością względem każdego człowieka, głęboką pokorą, ale równocześnie autorytatywnością, związkiem z życiem słuchaczy i obrazowością zaczerpniętą z otaczającego świata.

Kazanie misyjne inaczej kierowane było do Żydów, inaczej do pogan. Pouczenie pogan musiało być dłuższe i łączyło się z czasem „próby” wypełnionym, prócz nauczania, postem i modlitwą. R. Schnackenburg twierdzi, że katecheza chrzcielna czasów apostolskich prowadziła do zainicjowania drogi „we” i „ze” wspólnotą ochrzczonych⁶.

Apostołowie ewangelizowali w formie kazań misyjnych. Punktem centralnym ich przepowiadania było istnienie jedynego Boga, bóstwo Chrystusa, sąd ostateczny i zasady etyczne. Szczególnie czytelnym przykładem takiego nauczania są listy św. Pawła, który uważał się za wykonawcę misji apostolskiej i przekaziciela nauki Chrystusa.

Kiedy poszczególne gminy starochrześcijańskie krzepły w swej strukturze i stabilizowało się w nich życie chrześcijańskie, początkowa ewangelizacja (przepowiadanie o charakterze misyjnym) stawała się powoli katechizacją, która miała na celu pomóc członkom gmin chrześcijańskich w dojrzewaniu we wierze. Odbiciem głoszonego kerygmatu i katechezy apostolskiej, a zarazem odpowiedzią wierzących były krótkie formuły wiary.

2. Katecheza okresu patrystycznego ( II w. – 313 r.)

Całe wychowanie religijno-moralne w tym okresie dokonywało się w trzech środowiskach: w rodzinie chrześcijańskiej, w liturgii Kościoła i katechumenacie.

1. Rodzina chrześcijańska

Rodzina żydowska wprowadzała młode pokolenie w tradycję religijną swoich przodków. Podobnie działo się też w rodzinie chrześcijańskiej młodych gmin Kościoła. Głównie rolę tą pełniła w domu matka, która byłą dla dzieci głosicielką ewangelii i kapłanką życia chrześcijańskiego, np. Nona – matka św. Grzegorza z Nazjanzu, Antuza – matka św. Jana Chryzostoma, Monika – matka św. Augustyna czy Makryna Starsza – babka św. Bazylego.

Nie posiadamy wyraźnych wzmianek o katechezie dzieci ochrzczonych, jednak powszechnie uważano, że taka katecheza należy do obowiązków rodziców. Wiadomo, że np. Orygenesa prawd wiary uczył jego ojciec⁷, a św. Hieronim w Liście do Lasety również mówi o takim rodzicielskim pouczeniu we wierze. Jan Chryzostom już wyraźnie upomina rodziców, aby swoje dzieci wychowywali po chrześcijańsku. Wy jesteście apostołami waszych dzieci, dom wasz jest Kościołem waszym i jeżeli my (duszpasterze) musimy czuwać nad ich duszami i zdamy za nie rachunek przed Bogiem, to o ile więcej wy, ojcowie i matki, którym szczególnie zlecone zostało wychowanie waszych dzieci (…). Dlatego zaraz od najwcześniejszej młodości przyzwyczajajcie dzieci wasze do życia niebieskiego i wychowujcie je tak, żeby od lat dziecięcych postępowali jak przyszli obywatele nieba⁸. Dzieci czasu poapostolskiego „wzrastają w wierze” w rodzinie chrześcijańskiej, ze starszymi uczestnicząc w liturgii i naśladując uczą się od nich chrześcijańskiego sposobu życia.

O obowiązkach wychowania potomstwa pouczano rodziców przy Chrzcie (dziś Kościół powrócił do tego zwyczaju). Oni lub najbliżsi krewni w imieniu dziecka wypowiadali wyrzeczenie się złego ducha: „odrzekam się” i składali wyznanie wiary. Dawali rękojmię, że ich dziecko będzie po chrześcijańsku wychowywane – nazywani byli „sponsores”

Dopiero pod koniec starożytności chrześcijańskiej zdarza się, że ktoś spoza rodziny staje się „sponsorem” czyli „fidei iuseor”. Dzisiaj tę rolę pełnią „rodzice chrzestni”. Rodzina więc była tym ogniskiem, w którym rozpalało się wychowanie chrześcijańskie.

2. Liturgia Kościoła

Drugim ośrodkiem ewangelizacji była liturgia, na którą gromadził się Kościół , ale także kandydaci do chrztu. Wszyscy uczestnicy brali udział w modlitwach i śpiewach psalmów, brali czynny udział w nabożeństwach, które od II wieku przyjmowały bardzo rozbudowane formy, np. egzorcyzmów, uroczystego wyznania wiary, obrzędów chrztu świętego.

Szczególną rolę począł odgrywać proces wtajemniczenia. Rozwój szkół katechetycznych świadczy o tworzącym się nawet pewnym planie katechizowania misyjnego⁹. Najpóźniej pod koniec II w. pojedyncze, dorywcze nauczanie zostaje zastąpione przez nauczanie wspólne, który kończy się uroczystością chrztu świętego z udziałem całej wspólnoty Kościoła lokalnego.

Z czasem w gminach pojawiają się specjalni katecheci. Dla ich wykształcenia Kościoły tworzą szkoły katechetyczne (np. w Jerozolimie, w Cezarei Palestyńskiej, Antiochii, Edessie, Kartaginie, Rzymie, Konstantynopolu itp.)

Szkoła aleksandryjska – Tradycja kościelna powstanie tej szkoły przypisuje Markowi Ewangeliście. Pierwszym biskupem Aleksandrii znanym z zapisów historycznych był Demetrios (189-231), który założył szkolę katechetyczną, a pierwszym znanym jej nauczycielem był Panten z Sycylii. Aleksandria była ośrodkiem teologii spekulatywnej i egzegezy alegorycznej. Zasłynęła wysokim poziomem wiedzy religijnej i wybitnym kierownikowi (Pantenys +202, Klemens Aleksandryjski +220, Orygenes +254).

Szkoła antiocheńska – wg. Tradycji twórcą szkoły w stolicy Syrii był kapłan Lucjan, który szczególnie skupiał swoje nauczanie na Biblii. Szkoła ta uprawiała egzegezę naukową, w której prowadzeniu posługiwano się takimi umiejętnościami starożytnych Greków jak gramatyka, dialektyka oraz język grecki i hebrajski.

Katechumenat przedchrzcielny – Chrztu świętego w pierwotnym Kościele udzielano w uroczystość Wielkanocy. Liturgia i katecheza współdziałały silnie złączone w realizacji procesu przygotowania do owocnego przyjęcia Chrztu – do inicjacji. Tak powstała instytucja katechumenatu. Wyróżnić tu możemy dwa okresy:
a) Okres wcześniejszy (do czasów Konstantyna Wielkiego, 313r.).

Jak wyglądał w tym okresie katechumenat, dowiadujemy się z pisma Hipolita Rzymskiego Apostolicos paradosis (ok. roku 215 r.). Z tej Tradycji apostolskiej poznajemy życie Kościoła w Rzymie na początku III w. Jest tam mowa o katechumenach i katechumenacie, o poście, agapach itp.

Od czasów Orygenesa można wyróżnić trzy stopnie katechumenatu:

- kurs przygotowawczy, który trwał od trzech miesięcy od trzech lat,

- bezpośrednie przygotowanie do chrztu realizowane przez cały Wielki Post, w czasie którego surowo badano zawód wykonywany przez kandydata, jego codzienne życie i warunki rozwoju wiary. Rozeznawano, w jakim stopniu dadzą się one pogodzić z życiem autentycznie chrześcijańskim. Świadkowie mieli być gwarantami szczerych zamiarów proszącego o udzielenie chrztu.

Kościół chciał mieć w swoim gronie prawdziwych i rzetelnych wyznawców Chrystusa. Katechumeni co pewien czas uczestniczyli w katechezie. Poszczególne „lekcje” kończyły się modlitwą i wkładaniem rąk. Przedtem musieli jednak złożyć przyrzeczenie, że będą wyznawali wiarę i zachowywali naukę Chrystusa w swoim codziennym życiu. Imiona ich zapisywano w księgach kościelnych.

Przekazywano im też „Wyznanie Wiary” (Credo) i „modlitwę Pańską” (Orationis Dominicae), których winni nauczyć się na pamięć, by w Wielką Sobotę przystępując do sakramentu chrztu wyznać je przed biskupem i całą gminą.

- nauka uzupełniająca. Po przyjęciu chrztu świętego nowoochrzczeni przez cały tydzień uczęszczali na tzw. Katechezy mistagogiczne.

Czego uczono katechumenów? Orygenes pisze, że treść pierwszych pouczeń stanowił przekaz biblijny zwłaszcza księgi mądrościowe – księgi Judyty, Estery, Tobiasza i księga Mądrości Syracha. Chodziło o pewną formację etyczną katechumena.

Po trzech latach nauczania – katechizowania miał miejsce „egzamin życia” (examen vitae). Jeżeli wynik był pozytywny, kandydata zaznajamiano z Ewangelią. Katecheza stawała się wówczas częstym (codziennym) podawaniem prawd wiary. Dochodziło wreszcie do przekazania „Składu Apostolskiego” (Traditio Symboli).

b) Okres późniejszy (313 r. – 800r.).

Jest to okres nawracania masowego. Wielu poprzestawało jednak do wstąpienia do katechumenatu. W oczach społeczeństwa już nie uchodzili za chrześcijan. Chrzest z jego surowymi zobowiązaniami odwlekano na czas możliwie późniejszy – w każdym razie do lat pełnej dojrzałości, nierzadko nawet do śmierci. Działo się tak, dlatego, że w razie upadku (grzechu) po chrzcie, trzeba było poddać się bardzo surowej publicznej pokucie kościelnej. Nawet w rodzinach chrześcijańskich późny chrzest nie był zjawiskiem rzadkim, np. Ambroży, Jan Chryzostom, Marcin, Hieronim (adolescens) zostali ochrzczeni w dojrzałym wieku. Augustyn miał 33 lata, kiedy przyjął chrzest.

1^ Łk 1,4; Dz 18,25; 21,21.4; Rz 2,18; 1 Kor 14,19; Ga 6,6ab – por. R. Murawski, Katecheza chrzcielna w procesie wtajemniczenia chrześcijańskiego czasów apostolskich, Warszawa 1990,26

2^ A. Knauber, Zur Grundbedutung der Wortgruppe katecheo – catechizo. Oberrheinisches Pastoralblatt 68(1967)299-300

3^ Por. także

4^ Por. Paweł VI, adhortacja apostolska „evangelii nuntiandi”,n.

5^ J. Danielou wyróżnia trzy powiązane ze sobą formy nauczania apostolskiego: kerygmat, katechezę i homilię; por. R. Murawski, dz. cyt.,s.46.

6^ R. Schnackenburg, Die Taufe In biblischer Sicht, w: R. Schnackenburg, Schriften zum Neuen Testament. Exegese in Fortschrift und Wandel, Munchen 1971, 469

7^ Euseb. Hist. VI,2,8,

8^ Jan Chryzostom,

9^ Św. Justyn, Apologia I, r. 61.